Шымуковiч С.Ф. Курс лекцый. Гiсторыя Беларусi. Частка I

Подождите немного. Документ загружается.

Першыя прадпрыемствы адчынялі буйныя феадалы, якія мелі

магчымасці для арганізацыі мануфактур у сваіх маёнтках і танную

рабочую сілу – прыгонных сялян (такія прадпрыемствы зваліся

вотчыннымі мануфактурамі). Акрамя магнатаў, актыўны ўдзел у

развіцці мануфактурнай вытворчасці прымаў кароль Рэчы Паспалітай

Станіслаў Аўгуст. Па яго загаду галоўны ўпраўляючы эканоміямі,

якія належалі каралю ў Беларусі і Літве Антонію Тызенгаузу, у

60-70-я гг. XVIIIст. заснаваў больш за 20 буйных прамысловых

прадпрыемстваў, у тым ліку больш за 15 мануфактур у Гродне, а ў

Брэсцкай эканоміі - металургічны завод у Рудні і суконную фабрыку

ў Брэсце. У канцы XVIIIст. на Беларусі дзейнічалі звыш 50

прадпрыемстваў мануфактурнага тыпу.

Гандаль. Ажывіліся гандлёвыя аперацыі як на ўнутранным

рынку так і са знешнімі рынкамі толькі ў другой палове XVIIIст.

Гэтаму садзейнічала ўзнаўленне сельскай гаспадаркі; уздым рамеснай

вытворчасці і развіццё мануфактуры; пашырэнне таварна-грашовых

адносін; паляпшэнне сродкаў зносін.

У развіцці ўнутранага гандлю асноўная роля належыла

кірмашам. Найбольш буйнымі былі кірмашы ў Мінску, Шклове,

Бешанковічах і Зэльве. Рэгулярны гандаль праз крамы ажыццяўляўся

пры буйных мануфактурах у Гродне, Кобрыне, Паставах і іншых

гарадах.

Знешні гандаль – гэта вываз традыцыйных тавараў: збожжа,

воску, мёду, шчаціння, скары. Пашырыўся вываз льну, пянькі,

канаплянага і льнянога семя, зерня, лясных матэрыялаў, паташу,

смалы, дзёгця, рагожы. Асноўнымі пунктамі вывазу былі балтыйскія

порты Гданьск, Крулявец, Рыга. Паралельна пашыраліся гандлёвыя

сувязі з Расіяй і Ўкраінай.

Такім чынам, у другой палове XVIIIст. Беларусь зрабіла значны

крок наперад у сваім эканамічным развіцці. Завяршылася аднаўленне

рашаючай галіны эканомікі – сельскай гаспадаркі. Наглядаюцца

далейшы рост рамяства і паступовае перарастанне яго ў дробную

таварную вытворчасць. Больш шырокае развіццё набывае працэс

стварэння прамысловых прадпрыемстваў мануфактурнага тыпу, якія

ў большай ступені былі звязаны з рынкам. Актывізуецца гандаль,

171

умацоўваюцца і пашыраюцца гаспадарчыя сувязі Беларусі з іншымі

краінамі.

Кантрольныя пытанні да тэмы №6

1. Што з’явілася прычынай Лівонскай вайны?

2. На якіх умовах была заключана Люблінская ўнія двух краін?

3. На якіх умовах адбывалась выбранне каралёў Рэчы

Паспалітай?

4. Які характар мела на Беларусі падтрымка паўстання на

Ўкраіне Б.Хмяльніцкага?

5. Што з’явілася прычынай пачатка вайны Расіі і Рэчы

Паспалітай 1654-1667 гг.?

6. Паміж якімі магнацкімі групоўкамі распачалася вайна ў

канцы XVII стагоддзя?

7. Якія рэформы былі праведзены на Чатырохгадовым сейме?

8. Што з’явілася прычынай правядзення аграрнай рэформы

1557 года?

9. Якімі шляхамі адбывалася аднаўленне гаспадаркі Беларусі ў

пачатку XVIII стагоддзя?

10. У чым была асаблівасць разгортвання мануфактурнай

вытворчасці на Беларусі?

172

ТЭМА 7. РАЗВІЦЦЁ КУЛЬТУРЫ БЕЛАРУСІ Ў ДРУГОЙ

ПАЛОВЕ XVII – XVIII СТСТ

Лекцыя 7. Развіццё культуры Беларусі ў другой палове

XVII – XVIII стагоддзяў

Асноўныя паняцці:

беларуская мова; рэнесансная культура; новалацінская

паэзія; публіцыстыка; палітычная сатыра; гісторыка-мемуарная

літаратура; "Дыярыўш"; "Фрынас"; "высокая" паэзія;

батлейка; школьны тэатр; інтэрмедыя; прыватныя тэатры;

барока; базілікальны тып храма; "віленскае барока";

паланізацыя; акаталічванне; Асветніцтва; Адукацыйная камісія;

фрэскі; беларуская іканапісная школа; “сармацкія партрэты”;

пластыка; дэкаратыўна-прыкладное мастацтва; Аружэйная і

Сярэбраная палаты; ракако; класіцызм; кафля; шкляныя

мануфактуры; “персіярня”.

У пераходны перыяд ад сярэдневечча да новага часу

сфарміраваўся беларускі тып рэнесанснай культуры, узніклі

перадумовы для станаўлення сучаснай беларускай мовы, літаратуры,

тэатра, музычнага і выяўленчага мастацтваў. Рэнесансная культура ў

рэчышчы еўрапейскага працэсу саступіла месца культуры барока,

якая раскрылася на Беларусі ў дзвюх разнавіднасцях –

усходнеславянскай, якая сфарміравалася на аснове сінтэзу мясцовай

культуры і заходнееўрапейскага ўплыву і чыстай

заходнееўрапейскай, носьбітамі якой на Беларусі былі каталіцкія

ордэны. Значны ўплыў на культурныя тэндэнцыі на Беларусі 1569-

1795гг. аказалі рэлігійныя працэсы (рэфармацыя і контррэфармацыя,

царкоўная ўнія), пазнейшы эканамічны заняпад і палітычны крызіс.

173

Літаратура

На мяжы паміж гуманістычным Адраджэннем і культурай

барока сфарміравалася творчасць Сімяона Полацкага і тэарэтыка

літаратуры і красамоўства, новалацінскага польскага паэта

М.Сарбеўскага. У беларускай літаратуры таго перыяду летапісны

жанр саступае месца новым напрамкам: публіцыстыцы, палітычнай

сатыры, паэзіі, гісторыка-мемуарнай літаратуры. Пад уплывам

рэфармацыі і контррэфармацыі з’яўляюцца публіцыстычныя творы

С.Буднага, В.Цяпінскага, П.Скаргі, І.Пацея, М.Сматрыцкага,

Л.Карповіча, братоў Зізаніяў. Адметнымі ўзорамі мемуарнай

літаратуры становяцца дыярыўшы – свецкія дзённікі. Прыкладам

можа служыць "Дзённік" наваградскага падсудка Федара

Еўлашоўскага (1546-1616), "Дыярыўш" А.Філіповіча (1597?-1648),

якія ярка апісваюць скандальныя і трагічныя падзеі гісторыі

Бацькаўшчыны. У другой палове XVII-ХVIII стcт. мемуарыстыка

становіцца шматмоўнай. Вялікую цікавасць выклікаюць уласныя

ўспаміны аб шматлікіх падарожжах наваградскай лекаркі Саламеі

Пільштыновай (Русецкай). Да ранняй эпісталярнай спадчыны

адносяцца "Допісы" аршанскага старасты Філона Кміты-

Чарнабыльскага (1530-1587), у якіх аўтар піша аб пагранічным

жыцці, аб планах Івана ІV у адносінах да ВКЛ.

Таленавіты вучоны і публіцыст, грамадска-палітычны дзеяч

М.,Сматрыцкі (1577-1633) больш вядомы сваім сучаснікам як

пісьменнік-палеміст, аўтар шматлікіх твораў, сярод якіх вылучаецца

"Фрынас" (1610), дзе пісьменнік выступае супраць акаталічвання і

прыняцця царкоўнай уніі. За выданне гэтага твора быў прыгавораны

да турэмнага зняволення другі пісьменнік-публіцыст, педагог,

царкоўны дзеяч, адметны прадстаўнік аратарскай прозы Лявонцій

Карповіч (1580-1620).

З канца ХVІст. у еўрапейскай літаратуры і мастацтве

вылучаецца стыль барока, які бярэ сабе на ўзбраенне каталіцкая

царква ў барацьбе з рэфармацыйнымі плынямі. Ён характарызуецца

174

кантраснасцю, параднасцю, рухавасцю формы, апеляцыяй да

пачуццяў, супярэчлівасцю, метафарычнасцю. У літаратуры гэта

праяўляецца ў з’яўленні "высокай" паэзіі, адметным прадстаўніком

якой становіцца паэт і драматург, кнігавыдавец, асветнік і грамадскі

дзеяч С.,Полацкі (1629-1680). Найбольш значнымі яго творамі сталі

зборнікі паэтычных твораў "Ветроград многоцветный" і

"Рифмологион". Новай для беларускай паэзіі стала палітычная сатыра

("Прамова Мялешкі", "Ліст да Абуховіча"), якая высвятляе заганы

тагачаснага грамадства.

Значную ролю ў культурным жыцці грамадства ў гэты час стаў

адыгрываць тэатр. Адным з першых на Беларусі стала батлейка –

народны лялечны тэатр, вядомы яшчэ з ХVІст. Яе рэпертуар

складаўся з 2 частак – кананічнай і свецкай. Прадстаўленне гэтага

своеасаблівага "тэатра аднаго акцёра" складалася з песень, танцаў,

дыялогаў і маналогаў. У ХVІІст. з развіццём школьнай адукацыі і

драматургіі асобую ролю набывае школьны тэатр. У ім ставіліся

п’есы як рэлігійнага і гістарычнага зместу, так і інтэрмедыі –

кароценькія п’ескі на беларускай ці польскай мове, пантамімы,

танцы, што выконваліся паміж дзеямі спектакля. Вядомы 24

дэкламацыі С.Полацкага, напісаныя ім для тэатраў брацкіх школ.

Галоўным героем інтэрмедый стаў разумны і дасціпны беларускі

селянін. У 1787г. на змену традыцыйнай школьнай інтэрмедыі

прыходзяць першыя драмы, напісаныя на беларускай народнай

мове – "Камедыя" К.Марашэўскага і "Лекар міжволі" М.Цяцерскага.

У ХVІІІст. адметнай з’явай культуры становіцца прыгонны

тэатр, трупа якога складалася пераважна з залежных сялян.

Рэпертуар першага з іх – Нясвіжскага – складаўся першапачаткова з

16 п’ес і оперных лібрэта Ўршулі Францішкі Радзівіл. У другой

палове ХVІІІст. З’яўляюцца прыватныя тэатры ў Слоніме, Гародні,

Шклове, Ружанах і інш. Пры іх утрымліваліся музычныя капэлы,

аркестры. Для падрыхтоўкі артыстаў оперы і балета ствараліся

балетныя школы (у Слоніме, Слуцку). На сто год раней, чым на

Захадзе, на Беларусі пачалі скарыстоўваць у афармленні спектаклей

175

павільёны. У 70-я гады ХVІІІст. працаваў "плавучы тэатр" на

Агінскім канале. Беларускія акторы складалі аснову труп сталічных, у

тым ліку Варшаўскага, тэатраў.

У другой палове ХVІст. барочны стыль пачынае ўсталёўвацца

ў беларускай архітэктуры. Першым творам гэтага стылю стаў

нясвіжскі касцёл Божага цела – езуітаў (архітэктар – італьянец

Я.М.Бернардоні (1554-1593)), прататыпам якога стаў рымскі храм Іль

Джэзу. Увогуле, стыль барока ў беларускай архітэктуры меў некалькі

этапаў свайго развіцця.

1-ы этап – ранні (канец ХVІ – першая палова ХVІІст.)

характарызуецца пошукам формаў, стратай абарончых функцый;

паступовым пераходам замкавага дойлідства ў палаца-замкавае. У

культавым дойлідстве фарміруецца базілікальны тып храма з

бязвежавым, а пазней з двухвежавым фасадам (касцёлы езуітаў у

Гародні, дамініканцаў у Стоўбцах).

2-гі этап – сталы (другая палова ХVІІст. – 1730-я гады)

стабілізацыя 2-вежавай базілікі, павелічэнне колькасці ярусаў вежаў,

пластычная насычанасць фасадаў (Мікалаеўская царква ў Магілёве).

Распаўсюджваецца палацава-сядзібнае будаўніцтва (комплексы ў

Нясвіжы, Слоніме, Гародні, Воўчыне). Для іх характэрна П-падобная

кампазіцыя з анфіладай, парадным дваром, багатым дэкорам фасадаў

і інтэ’ераў.

3-ці этап – позні – у культавай архітэктуры – "віленскае

барока" (1730-я – 80-я гг.). Важную ролю ў развіцці гэтага адметнага

для нашых зямель напрамку адыграла дзейнасць Я.К. Глаўбіца.

Стыль вызначаецца пластычнасцю аб’ёмаў, маляўнічасцю сілуэта,

стромкімі шмат’яруснымі ажурнымі вежамі, фігурнымі франтонамі,

багаццем архітэктурнага дэкору (уніяцкі Сафійскі сабор у Полацку,

Спаская царква ў Магілёве, ратуша ў Віцебску).

У культавым драўляным дойлідстве фарміруюцца адметныя

традыцыі на Палессі і паўночным усходзе. Палессе прадстаўлена

2 групамі храмаў, – яруснай кампазіцыі з двух-трох шатровымі

вярхамі і асіметрычнымі падоўжанымі кампазіцыямі з вежай на

176

галоўным фасадзе. Паўночна-ўсходняя традыцыя характарызуецца

высокімі зрубамі, завершанымі двухсхільнымі дахамі ці шатрамі.

Пасля падпісання Люблінскай уніі (1569) уплыў Польшчы на

беларускую культуру становіцца ўсё больш значны. Беларуская мова

паступова выцясняецца, а ў 1696г. сойм прымае пастанову аб

ужыванні ў дзяржаўным справаводстве выключна польскай мовы. У

пачатку ХVІІІст. былі зачынены амаль усе брацкія школы і друкарні.

У кнігавыданні пачала пераважаць лацінка. Асноўным носьбітам

беларускай мовы застаўся народ. Пашыралася паланізацыя і

акаталічванне краю.

З апошняй чвэрці ХVІІІст. на беларускіх землях пачынаюць

распаўсюджвацца ідэі Асветніцтва – антыфеадальнай буржуазнай

ідэалогіі перыяду станаўлення капіталістычных адносін. Яна

сцвярджала прыярытэт асветы, навукі і розуму ў жыцці грамадства,

асобы і дзяржавы. Асаблівымі рысамі беларускага Асветніцтва можна

назваць адсутнасць рашучага рэвалюцыйнага і матэрыялістычнага

характару, арыентацыю на вырашэнне сялянскага пытання;

носьбітамі ідэй асветніцтва сталі дваранства і духавенства.

Беларуская літаратура ў гэты час развіваецца марудна; для яе

характэрны полілінгвістычны характар.

У Еўропе яшчэ з канца ХVІІст. пачынаецца працэс

секулярызацыі жыцця, што вылілася, перш за ўсё, у пераходзе

школьнай адукацыі з-пад кантролю царквы пад апеку дзяржавы. У

1773г. ў Рэчы Паспалітай быў ліквідаваны ордэн езуітаў. Гэта супала

з пачаткам рэформы ў сферы адукацыі – стварэннем Адукацыйнай

камісіі. Яна імкнулася ўсталяваць поўны кантроль над усёй сістэмай

асветы ў краіне. Прадугледжваўся свецкі характар,

шматпрадметнасць і 3-ступенчатасць сістэмы адукацыі:

(парафіяльныя акруговыя і падакруговыя школы, Галоўная школа

ВКЛ – былая Віленская езуіцкая акадэмія). Але запланаванае

адукацыйнай камісіяй не было праведзнна ў жыццё, гэтаму

супрацьстаяла каталіцкае духавенства, феадалы і рэаліі часу –

падзелы Рэчы Паспалітай. Ідэі Асветніцтва паўплывалі на творчасць

177

філосафа К.,Лышчынскага (1634?-1689), які напісаў трактат "Аб

неіснаванні бога",г. Каніскага (1717-1795), І.Капіевіча. Да прац, што

ўтрымлівалі ідэі свецкага развіцця навук, адносяцца работы

філосафаў К.Нарбута і Б.Дабшэвіча, матэматыка і астранома

М.Пачобута-Адляніцкага, гісторыка А.Нарушэвіча. Ідэі французскіх

асветнікаў прапагандавалі прыдворныя тэатры.

Становішча культуры беларускіх зямель у складзе Рэчы

Паспалітай было вельмі няпростым. Скончыўся "залаты век",

узмацніўся польскі ўплыў. Носьбітамі сапраўды беларускай мовы,

культуры, традыцый сталі сяляне і гарадскія нізы.

Жывапіс

З перыяду XVII-XVIII стст. захавалася нешмат помнікаў

жывапісу ў параўнанні з колькасцю створанага ў тыя часы. Але і тое,

што захавалася, гаворыць аб усебаковым развіцці гэтай галіны

мастацтва.

Манументальны жывапіс – фрэскі. З архіўных матэрыялаў

вядома пра роспіс фрэскамі шматлікіх праваслаўных і ўніяцкіх

храмаў мясцовымі майстрамі (касцёлы распісвалі пераважна

замежныя майстры). Так, у XVIIст. былі распісаны Петрапаўлаўская

царква ў Мінску, цэрквы ў Оршы, Магілёве, Віцебску. У XVIIIст.

распісалі праваслаўныя храмы ў Слаўгародзе (Прапойску), Чачэрску,

уніяцкія – Сафію ў Полацку (адстроена Я.Глаўбіцам і Б.Касінскім ў

1738-1750-я гг.) і Крыжаўздвіжанскую царкву Жыровіцкага

манастыра (мастак Шаталовіч, 1772г.) і іншыя.

Каталіцкія касцёлы ў XVII-XVIII стст. афармляліся ў стылі

барока, які з’явіўся на Беларусі на прыканцы XVIст. Тыповыя рысы

барока – дэматэрыялізацыя плоскасці сцяны, любоў да вычварнасці,

“разарваных” архітэктурных форм, пышнасці, тэатральнасці, знешняй

эфектнасці. Сярод найбольш яскравых прыкладаў – афармленне

касцёлаў францысканцаў у Гальшанах, езуітаў у Нясвіжы (XVIIст.),

касцёла св. Станіслава ў Маглёве (1765г., мастак Пятро Паўлоўскі).

У роспісах касцёлаў мастакі выкарыстоўвалі кампазіцыі вядомых

178

заходнееўрапейскіх мастакоў. У другой палове XVIIIст. у

архітэктуры і афармленні некаторых помнікаў выразна назіраюцца

рысы класіцызму (размалёўка касцёла Тадэвуша ў Лучаі).

Іконапіс на Беларусі адчуў на сабе ўплыў заходнееўрапейскіх і

візантыйскіх тэндэнцый, але ўсё ж характарызавалася захаваннем

нацыянальных традыцый, выпрацоўкай асабістых прынцыпаў. У

выніку сінтэзу розных напрамкаў фарміруецца асабістая іканапісная

школа (канчаткова – у ХVІІІст.), прадстаўленая адметнымі

магілёўскай, палескай, полацка-віцебскай, гарадзенскай, слуцка-

мінскай плынямі. Для беларускага іканапісу характэрна спалучэнне

сімвалізму выяўленчай мовы з вострахарактарным тыпажом,

дакладнасць перадачы дэталяў.

Гістарычныя ўмовы (Люблінская і Брэсцкая ўніі) і ўплыў

заходнееўрапейскай культуры паспрыялі таму, што ў іконапіс

пранікаюць рэалістычныя пачаткі. Помнікам першай паловы XVIIст.

“Маці Боская Адзігітрыя” з Жыткавіч і “Ілья” з Крычава ўласцівы

адыход ад іканапіснай манеры пісьма, увядзенне арнаментыкі і

дэкаратыўнага афармлення поля абразоў драўлянымі накладкамі з

“каменнямі”. Такім чынам, абразы пераўтвараліся ў “карціны з

рамамі”, што сведчыць пра разбурэнне канону іконапісу на Беларусі.

Яшчэ больш перадавыя памкненні прасочваюцца ў творчасці

невядомага мастака з Маларыты (“Праабражэнне” 1648г., “Пакроў”

1650г., “Успенне” 1652г.) і Пятра Яўсеевіча з Галынца, які напісаў

ікону-карціну “Нараджэнне Маці Боскай” (1649г.). Мастак

рэалістычна напісаў магілёўскі пейзаж за кратамі акна, бытавыя рэчы,

уласцівыя сваёй эпохе.

У помніках сярэдзіны – другой паловы XVIIст. мастакі

інтэнсіўна ўводзяць у свае творы архітэктурны і ландшафтны пейзаж,

персанажы апранаюць у адзенне сваёй эпохі. Прыклады – “Маці

Боская Адзігітрыя Баркалабаўская” з Быхава (1659г.), “Уваскрасен-

не – Сашэсце ў пекла” з Чачэрска (1678г.).

У помніках XVIIIст. іконы яшчэ больш паходзілі на помнікі

свецкага жывапісу, што выявілася ў перадачы прасторы,

архітэктурных дэталях, размяшчэнні фігур “Аўраамій і Меркурый

179

Смаленскія”, “Пакланенне вешчуноў” (1723-1728 гг.), а ў помніках

сярэдзіны стагоддзя з’яўляюцца элементы барока, адчуваецца

блізкасць да фальклору, але некаторыя помнікі гавораць пра зніжэнне

ўзроўня прафісійнага майстэрства мастакоў. Іканапісцы як і раней, у

асноўным паўтаралі традыцыйныя іконаграфічныя схемы, захаванне

якіх перашкаджала канчатковаму разрыву з сярэдневяковым

светапоглядам.

Партрэтнае мастацтва ў XVII-XVIII стст. развівалася пад

уплывам шляхецкага светапогляда, згодна якому шляхціц – былы

“сармат” – з’яўляецца гаспадаром дзяржавы і жыцця, ен жа павінен

праславіць свой род, сям’ю. Пахаванне члена роду пераўтваралася ва

ўрачысты рытуал, у якім асобае месца займаў трунны пахавальны

партрэт. Гэта садзейнічала шырокаму развіццю мастацтва партрэта.

Вялікія партрэтныя калекцыі збіраліся ў магнацкіх рэзідэнцыях у

Нясвіжы і Слуцку, Ружанах, Слоніме, Гродна, Свіслачы і інш., з іх

бралі прыклад і шляхціцы. З партрэтаў рабіліся шматлікія копіі для

родзічаў.

З XVIст. на Беларусі пад уплывам заходнееўрапейскага

мастацтва партрэты пісалі алеем на палатне, адначасова пераймаліся

прыёмы малявання. У XVIIст. назіраецца засваенне традыцый

мастацтва Фландрыі і Галандыі. Яны выяўляюцца ў партрэтах Януша

Радзівіла, Аляксанра Астрожскага, Альбрэхта Станіслава Радзівіла

(апошняму ўласцівы і рысы іспанізму).

У XVII-XVIII стст. з’яўляюцца новыя тыпы і формы партрэтаў –

арыстакратычны, рэтраспектыўны з багатым антуражам, пакаленны

ці пагрудны (шляхецкі ці мяшчанскі), партрэты ў латах рыцарскага

тыпу, партрэт вучонага і пахавальны. Кожны з іх захоўваў свой

канан, што сведчыць пра цесныя сувязі з іконапісам. Шырока ў

XVII-XVIIIстст. распаўсюдзіліся так званыя “сармацкія партрэты”.

Назва звязана з уяўленнямі шляхты аб сваім паходжанні ад ваяўнічых

сарматаў, якія пакарылі землі Ўкраіны, Беларусі, Польшчы і Літвы.

Асобы на іх былі апранутыя ў старадаўнія касцюмы, маляваліся ўсе

атрыбуты ўлады, якімі валодала асоба, гербы. Партрэт выконваў

функцыю сацыяльную ў большай ступені, чым эстэтычную. Таму

180