Шымуковiч С.Ф. Курс лекцый. Гiсторыя Беларусi. Частка I

Подождите немного. Документ загружается.

У XIXст. Карл Маркс распрацаваў фармацыйную тэорыю

развіцця грамадства на падставе якой была складзена адпаведная

перыядызацыя. Былі вылучаны тры фармацыі – пярвічная (архаічная);

другасная (эканамічная); трацічная (камуністычная). У падмурак

гэтага падзелу на фармацыі быў пакладзены прынцып панавання

асноўнага спосабу вытворчасці ці тыпу маёмасці. Так, да другаснай

фармацыі даследчык вылучаў азіяцкі, антычны, феадальны і сучасны

спосабы вытворчасці. Гэтая канцэпцыя, дапрацаваная У.Леніным і

І.Сталіным, была пануючай у гістарычнай навуцы СССР.

У наш час папулярнасць набыла цывілізацыйная канцэпцыя

развіцця грамадства, пачатак якой пакладзены ў XIXст. А.Тойнбі,

І.Данілеўскім, О.Шпенглерам. Цывілізацыя – гэта «ўстойлівы,

самаўзнаўляльны тып сацыяльнай арганізацыі аднаго ці некалькіх

грамадстваў, калі яны звязаны прыкладна аднолькавымі палітычнымі,

эканамічнымі, сямейнымі, псіхалагічнымі і прававымі традыцыямі,

якія могуць перадавацца ад адных этнасаў да другіх, што з’явіліся на

гістарычнай арэне пазней». Згодна з цывілізацыйнай канцэпцыяй

існавалі на працягу гісторыі лакальныя цывілізацыі (яны ахоплівалі

кароткія гістарычныя цыклы) і сусветныя цывілізацыі (ахоплівалі

больш працяглыя гістарычныя цыклы). Гэтыя цывілізацыі

аб’ядноўваюць шэраг краін і тэрыторый, яны маюць свае

спецыфічныя асаблівасці развіцця, але, змяняючы адна адну, яны

захоўвалі паслядоўнасць і пераемнасць развіцця тэрыторый. Гісторыя

такім чынам падаецца як адзіная плынь.

Гісторыя Беларусі вывучаецца на падставе розных

перыядызацый. Выкарыстоўваюць еўропацэнтрысцкую, простую і

ўніверсальную перыядызацыю. Згодна з ёй, гісторыя Беларусі

падзяляецца на наступныя перыяды:

 старажытны (100 тыс.г. да н.э. – Vст. н.э.);

 сярэднія вякі (VIст. н.э. – XVст. н.э.);

 новы час (XVIст. – пачатак XXст.);

 навейшы час (з 1914г. па сённяшні дзень).

Існуе так сама дзяржаўніцкі падыход да перыядызацыі, які

аформіўся ў пачатку XX стагоддзя ў працах В.Ластоўскага і

Ў.Ігнатоўскага. Вылучаліся перыяды беларускай гісторыі – полацкі,

літоўска-беларускі, польскі, расійскі і савецкі. А ў сярэдзіне

XXстагоддзя зацвердзілася фармацыйная канцэпцыя перыядызацыі,

заснаваная на прынцыпах гістарычнага матэрыялізму. Нацыянальныя

адметнасці і каштоўнасці рэгіёну гэты падыход не цікавіў.

Метадалогія эканамічнай гісторыі Беларусі

Сутнасць метадалогіі гісторыі – гэта вырашэнне пытання аб

прыродзе гістарычнага тлумачэння. Метадалогія раскрывае асноўныя

паняцці навукі і паказвае іх ролю ў працэсе пазнання. Адна з задач

метадалогіі – удасканаленне паняційнага апарату. Да яе асноўных

паняццяў адносяцца катэгорыі і прынцыпы.

Катэгорыі – гэта найбольш агульныя паняцці, якія

канцэнтруюць веды аб важнейшых адносінах, уласцівасцях і сувязях

навакольнага свету (гістарычны час, гістарычны факт, гістарычнае

месца і інш.).

Прынцыпы – зыходныя паняцці навукі, што вызначаюць

асноўныя спосабы вырашэння навуковай праблемы. Прынцып

гістарызму патрабуе ад даследчыка ўлічваць зменлівасць і развіццё

рэчаіснасці ў часе. Прынцып аб’ектыўнасці патрабуе ад даследвання

ўсебаковыга ахопу вывучаемай з’явы, апоры на дасягнуты ўзровень

навуковых ведаў з улікам усіх поглядаў на дадзенную праблему,

выкарыстоўвання ўсёй сукупнасці метадаў даследавання. Прынцып

каштоўнаснага падыходу патрабуе выяўлення і ацэнкі

індывідуальна значнага для канкрэтнай асобы ў вывучаемым аб’екце,

але пры захаванні прынцыпаў гістарызму і аб’ектыўнасці.

Сродкам пазнавальнай дзейнасці з’яўляюцца метады.

Метад – гэта сукупнасць прыёмаў і аперацый, што рэгулююць

дзейнасць даследчыка і забяспечваюць вырашэнне даследчыцкай

задачы. Да больш важкіх, арганічна звязаных з курсам гісторыі

можна аднесці наступныя групы метадаў даследавання:

метады агульнанавуковыя (гістарычны, лагічны і метад

класіфікацыі і інш.) – лагічная аснова ўсялякага даследавання. Так,

гістарычны метад дазваляе ўстанавіць гістарычную паслядоўнасць

працэсу генезісу вывучаемай з’явы, яе генетычныя вытокі;

спецыяльна-гістарычныя метады, у тым ліку:

 метад класавага падыходу трактуе гістарычны працэс

праз прызму наяўнасці розных класаў. Як развіццё класавага метаду –

марксісцкі падыход, які прапагандаваў наяўнасць класавай барацбы;

 гісторыка-генетычны метад дазваляе вывучаць з’явы ў

працэсе іх развіцця, ад зараджэння да гібелі ці сучаснага стану;

 гісторыка-параўнальны ці кампаратыўны метад дазваляе

параўноўваць гістарычныя аб’екты ў прасторы і часе, выяўляць

падабенствы і адрозненні паміж імі;

 гісторыка-тыпалагічны дазваляе выяўляць агульныя

рысы ў прасторавых групах гістарычных падзей і з’яў і вылучаць

аднародныя стадыі ў іх развіцці;

 гісторыка-сістэмны метад дазваляе праводзіць

паглыблены аналіз сацыяльна-гістарычных сістэм і раскрываць

ўнутраныя механізмы іх функцыянавання;

 дыяхранічны метад дазваляе даследчыку будаваць у часе

разнастайныя па прыродзе гістарычныя працэсы;

 рэтраспектыўны метад дазваляе праводзіць паслядоўнае

пранікненне ў гістарычнае мінулае з мэтай выяўлення прычыны

дадзенай падзеі.

Існуюць і іншыя метады – храналагічны або метад

перыядызацыі, параўнальна-гістарычны або метад гістарычных

паралеляў, метад гістарычнага мадэлявання і,г.д.;

метады сумежных навук – матэматычнай статыстыкі,

сацыяльных канкрэтных даследаванняў, сацыяльнай псіхалогіі іг.д.

Сярод іх можна адзначыць колькасныя метады ў т.л.

інфармацыйныя. Гэта колькасны аналіз, контэнт-аналіз,

мадэляванне, метад сінергетыкі (тэорыі самаарганізаваных

грамадскіх сістэм) і інш.;

метады прыродазнаўчых навук (фізічных, хімічных,

біялагічных, геалагічных, тэхнічных іг.д.).

Для гісторыі найбольш важныя радыевугляродны,

дэндралагічны, археаманітычны, металаграфічны,

петраграфічны, геафізічны метады. З іх дапамогай можна

вызначыць «узрост» рэшткаў дрэва, вугалю, касцей, керамікі,

зерневых і збожжавых культур з сярэднестатыстычнай памылкай

усяго ў 1-2%; ўстанавіць агульныя заканамернасці ў развіцці

тэхналогіі апрацоўкі матэрыялаў іг.д.

Крыніцы па гісторыі Беларусі. Асноўныя задачы навукі

“Гісторыя Беларусі”

Крыніцы па гісторыі Беларусі вельмі разнастайныя па форме,

зместу і дакладнасці інфармацыі. Гісторыкі карыстаюцца некалькімі

тыпамі крыніц. Кожны тып, у сваю чаргу, можа падзяляцца на больш

дробныя састаўныя часткі.

Археалагічныя крыніцы. Гэты тып крыніц – асноўны для

даследчыкаў да з’яўлення крыніц пісьмовых. Аднак і з існаваннем

пісьмовых крыніц археалагічныя не страчваюць сваей вагі ў

вывучэнні гістарычных падзей да XV-XVIIст. Да археалагічных

крыніц адносяць: рэшткі старажытных паселішчаў, стаянак,

гарадзішчаў, гарадоў; выкапневыя прылады працы, прадметы побыту,

хатняе начыненне, адзенне; горныя выпрацоўкі, гідратэхнічныя

збудаванні, палі старажытнага земляробства, дарогі; зброю,

абарончыя збудаванні; магільнікі і інш. На ўсёй тэрыторыі Беларусі

зарэгістравана каля 6 тысяч буйных археалагічных помнікаў, што

ахопліваюць храналагічны перыяд ад часоў першых пасяленцаў (каля

100-40 тыс. гадоў да н.э.) і да XVст.

Тапанімічныя крыніцы. Тапонімы – гэта назвы геаграфічных

аб’ектаў. Яны былі дадзены яшчэ ў самыя старажытныя часы,

захоўваючы звесткі пра этнічны склад старажытнага насельніцтва

тэрыторыі, найбольш распаўсюджаныя яго заняткі. Так, існаванне

падсечна-агнявой (ляднай) сістэмы земляробства знайшло

адлюстраванне ў назвах населеных пунктаў Ляды, Чысць. Ад

старадаўніх промыслаў і рамёстваў атрымалі назвы пунктаў Рудня,

Кавалі, Пушкары. Ў 20-я – 60-яг. XXст. праводзілася палітыка

перайменавання паселішчаў. Шмат весак і гарадоў, што мелі

нязвучныя назвы, страцілі іх. Так каля 1000 старадаўніх назваў

населеных пунктаў зніклі з карты Беларусі. У выніку каштоўнасць

гэтага тыпу крыніц значна знізілася.

Помнікі пісьменнасці. Пісьменнасць ва ўсходніх славян

звязана з увядзеннем братамі Кірылам і Мяфодзіем у 863г.

кірылічнай азбукі, якая пакладзена ў аснову алфавітаў сучаснай

беларускай, рускай і ўкраінскай моў.

Раннія пісьмовыя крыніцы – гэта «Аповесць мінулых гадоў»,

Лаўрэнцьеўскі, Іпацьеўскі, Радзівілаўскі летапісы, «Руская праўда»,

«Слова аб палку Ігаравым» і інш. дакументы. У іх мы знаходзім

самыя раннія звесткі пра гарады Полацк, Тураў, Брэст, Мінск, Друцк,

аб рассяленні ўсходніх славян на тэрыторыі Беларусі, іх гаспадарчай

дзейнасці, грамадскім ладзе. Разам з археалагічнымі крыніцамі яны

даюць досыць поўнае ўяўленне аб жыцці і занятках насельніцтва

старажытнай Беларусі.

Беларускія летапісы складаліся ў межах Вялікага княства

Літоўскага, Рускага і Жамойцкага ў XIII-XVI стст. на

старажытнарускай, старабеларускай і польскай мовах. Ранні этап

беларускага летапісу прадстаўлены кароткімі летапіснымі

рэдакцыямі. Гэта Супрасльскі, Увараўскі, Познанскі, Нікіфараўскі,

Слуцкі, Акадэмічны летапісы. Да падрабязных летапісаў адносяцца

«Хроніка Вялікага княства Літоўскага і Жамойцкага», а таксама спісы

Красінскага, «Летапіс Быхаўца». Яны адлюстроўваюць заканчэнне

працэсу этнічнай, палітычнай і эканамічнай кансалідацыі беларускіх

земляў, што адбылася да XVIст. Летапісы канца XVI-пачатку

XVIIст. (Баркулабаўскі летапіс, Віцебскі летапіс) аб беларускіх

землях гавораць як аб адзіным палітычным і эканамічным рэгіёне.

Гаспадарчыя дакументы XV – першай паловы XIX,ст. як

крыніцы па гісторыі Беларусі маюць выключную каштоўнасць. Яны

прадстаўлены інвентарамі маёнткаў, гарадоў, рэвізіямі дзяржаўных і

магнацкіх маёнткаў іг.д. Тут маюцца звесткі аб памерах зямельных

угоддзяў, колькасці двароў, занятках насельніцтва, стане рамяства і

гандлю і іншых баках дзейнасці насельніцтва.

Матэрыялы цэнтральных і мясцовых органаў дзяржаўнай

улады Расійскай імперыі з’яўляюцца крыніцай па вывучэнню

палітыкі цэнтральнага ўрада на беларускіх землях і стана развіцця

гаспадаркі Беларусі ў XIX – пачатку XXст.

Мемуарная літаратура і дзённікі ўтрымліваюць вельмі

каштоўныя звесткі аб настроях, якія панавалі ў грамадстве ў тыя

часы, аб спосабах вядзення гаспадаркі ў кожным канкрэтным

маёнтку, якім валодаў аўтар.

Статыстычныя даведнікі выдаваліся ў межах Расійскай

імперыі з пачатку XIXст. Адзін з першых даведнікаў:

«Статистическое изображение городов и посадов Российской

империи по 1825 год» (1829г.) утрымліваў дакладныя звесткі аб

эканамічным стане беларускіх гарадоў. Друкаваліся спецыялізаваныя

даведнікі, яны ахоплівалі розныя сферы гаспадарчага развіцця

(«Фабрично-заводская промышленность России. Перечень фабрик и

заводов» (1897г.); «Статистика землевладений в 1905г.» (1906-

1907гг.), а таксама матэрыялы рэвізій конскіх перапісаў і

ўсеагульнага перапісу насельніцтва Расійскай імперыі 1897г.

У савецкі перыяд перш за ўсё выдаваліся статыстычныя

даведнікі па выніках кожнай пяцігодкі ці да юбілеяў існавання

савецкай улады («Советская Белоруссия», 1921г.; «Белорусская ССР

в цифрах. К 10-летию существования БССР. 1919-1929гг.», 1929г.;

«Ітогі першай пяцігодкі БССР», 1934г.; «Белорусская ССР за годы

Советской власти», 1967г.; «Народное хозяйство Белорусской ССР.

Юбилейный статистический ежегодник», 1978г. іг.д.). Да кожнага з

іх трэба падыходзіць творча і крытычна.

Перыядычныя выданні – гэта агульная перыёдыка,

прадстаўленая грамадска-палітычнымі, культурнымі часопісамі і

газетамі «Русский архив» (1863-1917), «Русская старина»

(1870-1918гг.), «Губернскія ведамасці», “Мінскі лісток”, гарадскія

газеты-капейкі, першымі беларускімі газетамі “Наша доля” і “Наша

ніва”.

Публікацыя дакументаў па гісторыі Беларусі пачалася ў

першай палове XIXст. Першай такой публікацыяй з’явілася выданне

«Белорусского архива древних грамот. 1507-1768гг.», здзейсненнае

Іванам Грыгаровічам у 1824г. Шматтомныя выданні здзейсніла

Пецярбургская археаграфічная камісія, што выдала 5 тамоў «Актов,

относящихся к истории России», 1846-1853гг. і 15 тамоў «Актов,

относящихся к истории Южной и Западной России», 1863-1892гг.

Віленская археаграфічная камісія выдала на працягу 1865-1904гг. 39

тамоў «Актов, издаваемых Виленской Археографической комиссией»

і 14 тамоў «Археографического сборника документов, относящихся к

истории Северно-Западной Руси». Археаграфічная камісія, што

працавала ў Віцебску, у 1871-1906гг. выдавала «Историко-

юридические материалы», усяго 32 выпускі. Такім чынам асноўная

частка публікацыі дакументаў была здзейснена ў дарэвалюцыйныя

часы.

У савецкі перыяд ў 20-ягг. выдадзен зборнік «1905 год у

Беларусі». У 30-ягг. убачылі свет «Матэрыялы да гісторыі

мануфактуры Беларусі ў гады распаду феадалізму» (у 2 т.); Гісторыя

Беларусі ў дакументах і матэрыялах, IX-XVIII стст.» (Т.1. 1936),

«Дакументы і матэрыялы па гісторыі Беларусі, 1772-1903 гг.»

(Т.3. 1940). У 50-70-ягг. выдадзены зборнік «Белоруссия в эпоху

феодализма» (У 4 т.), «Документы и материалы по истории

Белоруссии. 1900-1917гг.», «Хрестоматия по истории Белоруссии.

С древнейших времен до

1917г.».

Архіўныя матэрыялы можна разглядаць як асобны тып крыніц.

Зараз ў Нацыянальным архіве Беларусі налічваецца 7089 фондаў (па

дакументах з XIV да XIXст. – 3089, па дакументах XXст. – 4000), у

якіх захоўваецца больш за 2 млн. спраў, частка з іх – каштоўныя

крыніцы па эканамічнай гісторыі Беларусі.

Задачы вывучэння гісторыі Беларусі ў сістэме “Адкрытая

адукацыя”

 Праводзіць даследаванні па праблеме альтэрнатыўных

шляхоў гістарычнага развіцця Беларусі. Гэтага патрабуе суверэнны

статус нашай дзяржавы;

 праводзіць параўнальна-гістарычнае даследаванне ўсіх

грамадскіх і гаспадарчых укладаў, што існавалі і існуюць у гісторыі

Беларусі, вылучаць найбольш эфектыўныя з іх;

 вывучаць праблемы ўзаемасувязі і ўзаемазалежнасці

эканомікі і палітыкі;

 вывучаць праблемы ўзаемасувязі і ўзаемазалежнасці ў

развіцці грамадства, гаспадаркі і дэмаграфічнай сітуацыі на Беларусі;

 вывучаць праблемы развіцця беларускага грамадства і

эканомікі ва ўмовах наступстваў аварыі на Чарнобыльскай АЭС;

 вывучаць праблемы ўзаемасувязі і ўзаемазалежнасці ў

развіцці грамадства і гаспадаркі і стане навакольнага асяроддзя;

 вывучаць праблемы ўзаемасувязі і ўзаемазалежнасці

эканамічнай, палітычнай, духоўнай і інтэлектуальнай сфер жыцця

грамадства;

 вывучаць праблемы ўзаемасувязі і ўзаемазалежнасці стану

адукацыі і ступені развіцця краіны.

Такім чынам, гісторыя Беларусі:

 дае паняцце аб месцы незалежнай Беларусі ў свеце;

 дае паняцце аб стане нацыянальнай гаспадаркі;

 дае паняцце аб перспектывах развіцця беларускай дзяржавы

і нацыі;

 дае паняцце аб спосабах і шляхах больш эфектыўнага

развіцця Беларусі.

Кантрольныя пытанні да тэмы №1

1. Што такое гісторыя? Што з’яўляецца аб’ектам даследвання

ў гістарычнай навуцы?

2. З імёнамі якіх навукоўцаў звязана станаўленне гістарычнай

навукі на Беларусі?

3. Пералічыце функцыі гістарычнай навукі і растлумачце іх

сутнасць.

4. Што такое перыядызацыя гісторыі? Якія падыходы да

перыядызацыі існуюць у гістарычнай навуцы?

5. Дайце тлумачэнне адрозненням, якія існуюць паміж

фармацыйнай і цывілізацыйнай канцэпцыямі перыядызацыі гісторыі.

6. Якія існуюць перыядызацыі гісторыі Беларусі?

7. У чым заключаецца сутнасць метадалогіі гісторыі?

8. Што такое метад даследвання? Якімі метадамі карыстаецца

гістарычная навука?

9. На падставе якіх крыніц вывучаецца гісторыя Беларусі?

10. Якія публікацыі дакументаў па гісторыі Беларусі вы ведаеце?

11. Пералічыце найбольш актуальныя задачы вывучэння

гісторыі Беларусі, прапануйце свае варыянты.

ТЭМА 2. ГІСТОРЫЯ БЕЛАРУСКІХ ЗЕМЛЯЎ У ЧАС

ПАНАВАННЯ ПЕРШАБЫТНАГА ГРАМАЦТВА

(100 – 40 ТЫС.HГ. ДА Н. Э.)

Лекцыя 2. Гісторыя беларускіх земляў у час панавання

першабытнага грамацтва (100 – 40 тыс.г. да н.э.)

Асноўныя паняцці:

археалагічная гістарычная перыядызацыя; першабытная

эпоха; агульнагістарычная перыядызацыя; палеаліт;

неандэртальцы; праабшчына; групавы шлюб; прысвайваючая

гаспадарка; ледавік; краманьёнцы; стаянка; Бердыж; скрэблы;

праколкі; рубілы; “адшчэпа”; мусцьерская культура; лоўчая

абшчына; родавая абшчына; мацярынскі род; экзагамія;

эндагамія; татэмізм; анімізм; фетышызм; чурынга; магія;

айкумена; мікраліты; археалагічныя культуры; ляпны посуд;

ткацтва; матычнае земляробства; Краснасельскія шахты;

“неалітычная рэвалюцыя”; энеаліт; бранзалеты; фібулы;

струменчатая рэтуш; ляднае земляробства; індаеўрапейцы;

бацькоўская родавая абшчына; аўтахтоннае насельніцтва;

балты; сырадутны метад плаўкі; гарадзішчы; селішчы; “вялікае

перасяленне народаў”; славяне; ворнае земляробства; суседская

сельская абшчына; дрыгавічы; радзімічы; крывічы; канцэпцыі

паходжання беларусаў.

Гісторыя любой краіны пачынаецца са з’яўлення на яе

тэрыторыі людзей. Першыя людзі на тэрыторыю сучаснай Беларусі

прыйшлі ў перыяд, калі на Еўропу то наступаў, то адыходзіў назад

велізарны ледавік. Перыяд ледавіковага абледзянення называецца

плейстацэн. Гэты перыяд супадае па часе з перыядам гістарычнай

перыядызацыі – палеалітам. Археалагічная гістарычная

перыядызацыя першабытнай эпохі падзяляецца на некалькі вялікіх

перыядаў – у адпаведнасці з матэрыялам, з якога вырабляліся