Мишанич С. Фольклористичні та літературознавчі праці
Подождите немного. Документ загружается.
419
Ïîð³âíÿëüí³ ñòó䳿
Âñ³ äîñë³äíèêè åï³êè ñåðåäí³õ ÷àñ³â ñõîäÿòüñÿ íà òîìó, ùî ²âî Ñåíÿ-
íèí îñîáà ³ñòîðè÷íà, àëå, îñê³ëüêè ³ìÿ ²âàí ÷àñòî çóñòð³÷àºòüñÿ ñåðåä
ñåíÿí, òî íåâ³äîìî, êîòðèé ñàìå ç íèõ îñï³âàíèé ó ï³ñíÿõ. Ò.Ìàðåòè÷ òâåð-
äèòü, ùî öå ñåíüñüêèé ñòðàæìåøòàð (ï³äîô³öåð) ²âàí Ñåíÿíèí, ÿêèé çãà-
äóºòüñÿ ÿê óñêîê Êàøàâñüêîãî ïîñàäó (Óãîðùèíà), äå îäåðæàâ íàãîðîäó
â³ä ö³ñàðÿ [20]. ²íø³ äîñë³äíèêè, ñåðåä ÿêèõ òàê³ àâòîðèòåòè, ÿê Í.Áàíàøå-
âè÷, Ò.Äæóðäæåâè÷, Ì.Êðàâöîâ ³ ðÿä ³íøèõ ïåðåêîíëèâî ñòâåðäæóþòü,
ùî ²âî Ñåíÿíèí öå ²âàí Âëàòêîâè÷, âîºâîäà ñåíüñüêèõ óñêîê³â, ùî ïðîñëà-
âèâñÿ ó ÷èñëåííèõ ñóòè÷êàõ ç òóðêàìè, âåíåö³àíöÿìè é àâñòð³éöÿìè. ²ìÿ
²âàíà Âëàòêîâè÷à ñòຠâ³äîìèì ç ÷àñó àâñòðî-òóðåöüêî¿ â³éíè 15931606 ðð.
Òîä³ â³í îäèí ç íàéá³ëüø âîéîâíè÷èõ, ñì³ëèâèõ ñåíüñüêèõ âîºâîä. ²ç ñâî¿ì
äðóãîì Þðèøåþ Âëàòêîâè÷ óñëàâèâñÿ ï³ä ÷àñ âçÿòòÿ ôîðòåö³ Êë³ñ (1596)
³ Ïåòðèí³ (1597). Ó 1602 ð. ²âàí Âëàòêîâè÷ îäèí ç ³í³ö³àòîð³â ³ âîæä³â
ïîâñòàííÿ óñêîê³â ïðîòè Éîñèïà Ðàáàòè. ϳñëÿ âáèâñòâà Ðàáàòè Âëàòêî-
âè÷ ³ Þðèøà ùå á³ëüø çàâçÿòî íàïàäàþòü íà òóðê³â òà âåíåö³àíö³â íà ìîð³.
Îñîáëèâî ñì³ëèâèì áóâ ¿õ íàïàä ³ ñïàëåííÿ òóðåöüêîãî ì³ñòà Ñêàðàäèíà. Òà
êîëè Àâñòð³ÿ é Òóðå÷÷èíà â 1606 ð. óêëàëè ìèð, ²âàí Âëàòêîâè÷ ðàçîì ç
Þðèøåþ áóëè àðåøòîâàí³. Àëå íåçàáàðîì âîíè âòåêëè ç âÿçíèö³ é ïðî-
äîâæóâàëè áîðîòüáó. Çãîäîì ²âàí Âëàòêîâè÷ ä³éøîâ äî çãîäè ç àâñòð³éñü-
êèì óðÿäîì, àëå íà âîë³ ïðîáóâ íåäîâãî: â 1612 ð. â³í çíîâó áóâ çààðåøòîâàíèé
³ çàñóäæåíèé â³éñüêîâèì ñóäîì äî ñòðàòè.
² â ï³ñíÿõ ²âàí Ñåíÿíèí (³íêîëè ²âàí Ñåíêîâè÷) çîáðàæåíèé ÿê
ãåðîé, ó ïîñò³éí³é áîðîòüá³. Îäíà ç êðàùèõ ï³ñåíü öüîãî öèêëó «Èâî
Ñåíêîâè è àãà îä Ðèáíèêà» çìàëüîâóº éîãî ï³äë³òêîì, ÿêîìó íå
ñïîâíèëîñü ùå é ø³ñòíàäöÿòè ðîê³â. Ùîá ïîìñòèòèñÿ çà ñâîþ ðîäèíó,
ñïëþíäðîâàíó çåìëþ, ïîòîïòàíó ëþäñüêó ã³äí³ñòü, ²âàí Ñåíêîâè÷ áåðåòü-
ñÿ çà çáðîþ.
Ðîçïî÷èíàºòüñÿ ï³ñíÿ äîñèòü ïîøèðåíèì â åï³÷íèõ ï³ñíÿõ çà÷èíîì:
ñàìîâïåâíåíèé, ÷âàíëèâèé òóð÷èí àãà ç Ðèáíèêà ïèøå Äæðäæó Ñåíêîâè÷ó
ëèñòà, ÿêèì âèêëèêຠéîãî íà äâîá³é, àáî ïðîïîíóº â çíàê ïîêîðè ñïðÿñòè
éîìó «ãàå è êîøóó». Àëå Äæóðäæ Ñåíêîâè÷ óæå ñòàðèé, íåì³÷íèé, íå
ìîæå â³í «ñå íè êîà äåðæàòè, êàìî ë òåðàò ïî ìåjäàíó ñ Òóðöè». ³ä
îáðàçè é áåçñèëëÿ ó ñòàðîãî âî¿íà âèñòóïèëè ñëüîçè íà î÷àõ. Äèâóºòüñÿ
²âî, ñèí ñòàðîãî Äæóðäæà: ³ ðàí³øå áàòüêî ä³ñòàâàâ ëèñòè, àëå í³êîëè íå
ïëàêàâ. À ä³çíàâøèñÿ, ïðî ùî éäåòüñÿ â ëèñò³, â³í çàêèïຠãí³âîì ³ áàæàº
çàì³íèòè áàòüêà â ïîºäèíêó ç òóð÷èíîì. Ïðåêðàñíèé ä³àëîã áàòüêà ç ñèíîì
ïåðåäຠâñþ ãàìó ïî÷óòò³â ñòàðîãî âî¿íà: éîãî ëþáîâ äî ñèíà, ñòðàõ âòðà-
òèòè ºäèíó äèòèíó, ºäèíó âò³õó é ï³äòðèìêó íà ñòàð³ñòü. Àëå äàðåìíî
óìîâëÿº áàòüêî ñèíà â³äìîâèòèñü â³ä ïîºäèíêó, äàðåìíî ëÿêຠéîãî äîñâ³-
ä÷åí³ñòþ òóð÷èíà, ÿêèé ó âñ³é êðà¿í³ íå ìຠã³äíîãî ñóïåðíèêà, éîãî áîéî-
âèì ñïîðÿäæåííÿì, ñèëîþ, ìàéñòåðí³ñòþ, ²âî ð³øó÷å íàïîëÿãຠíà ñâîºìó.
Áàòüêîâà òðèâîãà çà «äðàãî ÷åäî ²âó» áåçìåæíà, àëå ³íøî¿ ðàäè íåìà. ²âî
ä³ñòຠáàòüêîâå áëàãîñëîâåííÿ.
420
Ñòåïàí Ìèøàíè÷
Ïðåêðàñíî ïåðåäàíà íàðîäíèì ñï³âöåì ñöåíà ñïîðÿäæåííÿ ²âà íà
ãåðöü. Îñòàíí³é ðàç ñ³äëຠÄæóðäæ ñâîãî «äîáðîã äîðó», ãîëóáèòü éîãî
é ïðîñèòü áåðåãòè «äðàãî ÷åäî Èâó, jåäèíîã ñèíà, ãëàâó íåðàçóìíó». À
ñàìà ñöåíà ïðîùàííÿ ç ñèíîì º íàéá³ëüø õâèëþþ÷îþ ÷è íå â óñüîìó
ñåðáñüêîìó åïîñ³. ßêùî ðàí³øå Äæóðäæ ëÿêàâ ñèíà ñèëîþ ³ äîñâ³ä÷åí³-
ñòþ âîðîãà, ïëàêàâ, ùî ï³ñëÿ ñìåðò³ ñèíà í³êîìó áóäå «áàáó ëåáîì äîðà-
íèòè», «ïî ñìåðòè ñòàðà ñàðàíèòè», òî òåïåð, áëàãîñëîâëÿþ÷è ñèíà íà á³é,
ïðîñèòü éîãî òðèìàòèñÿ ñì³ëèâî, ç ã³äí³ñòþ, áàæຠéîìó ïåðåìîãè é
ùàñëèâîãî ïîâåðíåííÿ äîäîìó:
ïîè, ñèíå, ïîøî ó äîáðè ÷àñ!
Òàìî, ñèíå, äîáðå ñðåå áèî,
Áîã òå çäðàâî è ìèðíî íîñèî,
îä äóøìàíñêèå ðóêå çàêëîíèî,
ãðäíå ðàíå è ðóêå äóøìàíñêå!
È êðåïêà òè äåñíà ðóêà áèëà,
ñëîáîäíå òè î÷è íà Òóð÷èíà!
Òè ñå íåìîj ïîïëàøèòè, ñèíå;
îøòðî ãëåäàj, à îøòðî áåñåäè,
îøòðî àãó íà ìåjäàí çàçèâàj (ñòîð. 400).
Äàë³ ñþæåò ðîçãîðòàºòüñÿ á³ëüø äèíàì³÷íî, ïî ïðèíöèïó íàðîñòàí-
íÿ ïî䳿 ÷åðãóþòüñÿ ç ïîä³ÿìè ùå á³ëüøî¿ íàïðóãè. Êóëüì³íàö³ÿ ï³ñí³
çìàëþâàííÿ ñàìîãî äâîáîþ. Íå â³äïî÷èâøè ç äîðîãè, ²âî âèõîäèòü íà
ãåðöü ç òóð÷èíîì. Õî÷à â³í ùå «äèòå», àëå â áèòâ³ íåçâè÷àéíî ìóæí³é,
â³äâàæíèé, ðîçóìíèé. Íàðîäíèé ñï³âåöü ÿâíî ã³ïåðáîë³çóº éîãî ïîäâèãè,
éîãî í³áè âðîäæåí³ ÿêîñò³ á³éöÿ. Ñàìå öÿ, íà ïåðøèé ïîãëÿä, íåëîã³÷í³ñòü,
íàäì³ðíà ã³ïåðáîë³çàö³ÿ âèêëèêຠó ñëóõà÷³â çàõîïëåííÿ ïîäâèãàìè ²âî.
Ìè ðàçîì ³ç ñï³âöåì â³ðèìî ó íàäçâè÷àéíó ñèëó, ìóæí³ñòü, â³äâàãó ìîëîäî-
ãî ²âà, ðàçîì ³ç ñï³âöåì íåíàâèäèìî õèòðîãî, ëóêàâîãî, ñèëüíîãî âîðîãà.
ßê ³ â á³ëüøîñò³ åï³÷íèõ ï³ñåíü, òàê ³ â ö³é ï³ñí³ íàðîäíèé ñï³âåöü
ñòâîðþº ê³ëüêà ïóíêò³â îñîáëèâîãî íàïðóæåííÿ, àáî òàê çâàí³ íåñïðàâæí³
ðîçâÿçêè, êîëè ñëóõà÷ áî¿òüñÿ, ùî ãåðîé îò-îò áóäå ïåðåìîæåíèé. Àëå
çàêîíè ðîçâèòêó ñþæåòó åï³÷íî¿ ï³ñí³ ïðèâîäÿòü ³ òóò äî ïîñò³éíîãî
ðåçóëüòàòó ïåðåìîãè ãåðîÿ.
Íàðîäíèé ñï³âàê çìàëüîâóº ²âà íå ÿê çâè÷àéíîãî óñêîêà, ÿêèé
÷àñòî áîðåòüñÿ ëèøå çà çäîáè÷ ³ ìîæå çà âèêóï â³äïóñòèòè âîðîãà, à ÿê
íàðîäíîãî ìåñíèêà, ùî
«...ñâîj ãîñïîäè îáðàç îñâåòëàî,
ñâîj ãîñïîäè è íàøîj êðàjèíè!» (ñòîð. 409).
Ñïðàâæí³é õàðàêòåð ²âà ðîçêðèâàºòüñÿ ï³ä ÷àñ ñàìîãî ïîºäèíêó.
³í áëàãîðîäíèé, ÷åñíèé ïðîïîíóº àç³ íàïàäàòè ïåðøîìó. ³í íå ìîæå
âáèòè âîðîãà ó ñïèíó. Êîëè æ éîãî ê³íü óáèòèé, ²âî íå ëÿêàºòüñÿ, íå ò³êàº
ç ïîëÿ áîþ, à ñì³ëèâî ç ìå÷åì ó ðóö³ éäå ïðîòè ê³ííîãî âîðîãà. Ñèëà ²âà
íåçâè÷àéíà îäíèì óäàðîì ìå÷à â³í ðîçðóáóº «âðàí÷è÷à» àãè íàâï³ë.
421
Ïîð³âíÿëüí³ ñòó䳿
Íà ïðîòèâàãó ïàòð³îòèçìîâ³ ²âà â÷èíêàìè àãè ç Ðèáíèêà êåðóº
æàäîáà ãðîøåé. Ãðîø³ äëÿ íüîãî ºäèíå ì³ðèëî óñüîãî, íàâ³òü ëþäñüêîãî
æèòòÿ. Ñïî÷àòêó â³í ³ íå õî÷å âñòóïàòè â ïîºäèíîê, ââàæàþ÷è ²âà äèòè-
íîþ, ³ ïðîïîíóº éîìó çäàòèñü áåç áîþ ³ îòðèìàòè âîëþ çà âåëèêèé âèêóï.
Êîëè æ, ðîçëþ÷åíèé ñì³ëèâîþ â³äïîâ³ääþ ²âà, àãà âñòóïຠç íèì ó äâîá³é,
òî ïåðåìîãè â³í õî÷å äîñÿãòè îøóêàíñòâîì. Ìóæí³é îï³ð, à äàë³ é íà-
ñòóï ²âà çìóøóº éîãî äî ãàíåáíî¿ âòå÷³. ³í íàìàãàºòüñÿ êóïèòè ñîá³
æèòòÿ çà âåëèêå áàãàòñòâî, çà çîëîòî. Òà ²âî âî볺 ìàòè «åäíó ìðòâó
ãëàâó» âîðîãà, «íåãî áëàãà öàðà ÷åñòèòîãà». Ùå í³êèì íå ïåðåìîæåíèé,
àãà ãèíå â³ä ðóêè «äèòåòå Èâî».
Òà á³é ïðîäîâæóºòüñÿ: äâà ñèíè àãè ïðàãíóòü ïîìñòèòèñÿ çà ñìåðòü
áàòüêà ³ ïåðåñë³äóþòü ²âà. Òà ìóæí³é ñïðèòíèé þíàê ïåðåìàãຠ³ ¿õ.
Ïðè ÷èòàíí³ ö³º¿ ï³ñí³ îäðàçó íàïðîøóºòüñÿ àíàëîã³ÿ äî óêðà¿íñü-
êî¿ äóìè ïðî êîçàêà Ãîëîòó. Àäæå òàê ñàìî â ïîºäèíêó ç õèòðèì ³
ï³äñòóïíèì òàòàðèíîì, «íà ðîçóì íåáàãàòèì», ïåðåìàãຠêîçàê Ãîëîòà, çà-
õèñíèê êîðäîí³â ð³äíî¿ çåìë³. Ïîä³áí³ íàðîäíîï³ñåíí³ êîë³ç³¿ ùå ðàç
ñâ³ä÷àòü ïðî îäíàêîâ³ óìîâè òâîðåííÿ é ïîáóòóâàííÿ ãåðî¿÷íîãî åïîñó
ÿê â óêðà¿íö³â, òàê ³ â ï³âäåííîñëîâÿíñüêèõ íàðîä³â.
ßê ïðàâèëî, íàðîäíà ï³ñíÿ ³ çàê³í÷óºòüñÿ ïåðåìîãîþ ãåðîÿ. Àëå òóò
íàðîäíèé ñï³âåöü äàë³ ðîçãîðòຠïî䳿. ²âî Ñåíêîâè÷, ïåðåîäÿãíóâøèñÿ â
îäÿã àãè ç Ðèáíèêà, ç ãîëîâîþ àãè â òîðá³ á³ëÿ ñ³äëà, ç äâîìà áîéîâèìè
ê³íüìè éîãî ñèí³â ïîâåðòàºòüñÿ äîäîìó. Çäàëåêó ²âîâà ìàòè çàãëåä³ëà
òóð÷èíà, íå çäîãàäóþ÷èñü, ùî öå ¿¿ ñèí. Ç ïëà÷åì ãîâîðèòü âîíà Äæóðäæó
ïðî ñìåðòü ¿õíüîãî ²âà ³ ïðî òóð÷èíà, ÿêèé ¿äå, ùîá ïîãðàáóâàòè ¿õ ä³ì, à
¿õ âçÿòè â ðàáñòâî. ³ä ãîðÿ ñòàðèé Äæóðäæ øàëåí³º ³ ñàì, íàøâèäêó
îçáðî¿âøèñü, êèäàºòüñÿ íà óáèâöþ ñèíà.  ïîðèâ³ ëþò³ â³í íå ï³çíຠ²âà â
òóðåöüêîìó îäÿç³ ³ íå ðîçó쳺 éîãî ïîïåðåäæåíü. Ïî÷èíàºòüñÿ ïîãîíÿ.
Îò-îò áàòüêî äîæåíå ³ âẠ²âà. Òîä³ ²âî áåðå ãîëîâó àãè é êèäຠ¿¿
ïåðåä áàòüêîì. Ëèøå òåïåð çðîçóì³â Äæóðäæ, ùî ñòàëîñÿ ³ ùî â³í ì³ã
íàêî¿òè. ³ä ðàäîñò³ â³í
«ñâîjå ÷åäî íà ðóêå ïðèâàòè;
ïàê Èâàíà è ãðëè è óáè:
âàëà, Èâî, ìîjå ÷åäî äðàãî,
êîjè ñ áàáè çàìåíèî ãëàâó,
ñâîj ãîñïîäè îáðàç îñâåòëàî,
ñâîj ãîñïîäè è íàøîj êðàjèíè!» (ñòîð. 409).
ϳñíÿ «²âî Ñåíêîâè÷ ³ àãà ç Ðèáíèêà», ÿê ³ âñ³ ï³ñí³ óñêîöüêîãî
öèêëó, ñòâîðåíà äåñÿòåðöåì ³ º îäí³ºþ ç êðàùèõ ï³ñåíü öüîãî öèêëó. ϳñíÿ
íàñê³çü ïðîéíÿòà â³ä÷óòòÿì òðàãå䳿 ïîíåâîëåíîãî íàðîäó, òðàãå䳿, ÿêó
ãëèáîêî â³ä÷óâàâ ³ òîíêî ïåðåäàâ íàðîäíèé ñï³âåöü. Ç ÿêîþ ìàéñòåðí³ñòþ
â³í òâîðèòü îáðàç ñòàðîãî Äæóðäæà, ãîðå ÿêîãî óîñîáëþº òðàãåä³þ ö³ëî-
ãî íàðîäó! Ñòàðèé âî¿í ã³ðêî ïëà÷å: ïî÷óâຠñåáå çàíàäòî ñòàðèì, ùîá
âèéòè íà ãåðöü ç ñèëüíèì âîðîãîì, ³ âàæêî éîìó â³ä â³ä÷óòòÿ, ùî íà
422
Ñòåïàí Ìèøàíè÷
ñòàð³ñòü â³í ìóñèòü ñòàòè ðàáîì. ² ëèøå ïðàãíåííÿ ïîìñòè òóð÷èíîâ³ çà
âáèòîãî ñèíà íà÷å ïåðåðîäæóº éîãî, âèêëèêຠïðèïëèâ ìîëîäèõ ñèë.
Øàëåíèé, ó íåñòÿì³ â³ä áîëþ, ñòàðèé õàïຠìå÷, âèõîïëþºòüñÿ íà êîíÿ,
íàâ³òü íå çàñ³äëàâøè éîãî, ³ ì÷èòü íà òóð÷èíà.
Êð³ì òðàã³÷íèõ, ó ï³ñí³ çóñòð³÷àºìî é êîì³÷í³ ñèòóàö³¿. Íàðîäíèé
ñï³âåöü ó ïîâí³é ì³ð³ âîëî䳺 ³ ïî÷óòòÿì ãóìîðó. Óáèâøè êîíÿ ï³ä ²âîì,
àãà ç ³ðîí³ºþ çâåðòàºòüñÿ äî íüîãî:
«Øòî ñàä ìèñëèø Ñåíêîâèó Èâî,
øòî ñàä ìèñëèø, ÷åìó ëè ñå íàäàø? (ñòîð. 404)
Êîëè æ àãà ñàì îïèíÿºòüñÿ â àíàëîã³÷íîìó ñòàíîâèù³, ç öèì ïè-
òàííÿì çâåðòàºòüñÿ äî íüîãî ²âî. Êîì³çì òóò ñòâîðþºòüñÿ ïîâòîðåííÿì
òîãî æ çàïèòàííÿ â ïðîòèëåæí³é ñèòóàö³¿.
 ³íøèõ ï³ñíÿõ ñåíüñüêîãî öèêëó, çîêðåìà, ó òàêèõ, ÿê «Ëîâ íà
Áîæè», «Æåíèäáà Èâà Ñåàíèíà», «Êóíèíà Çëàòèjà», «Ìëàäè Ìàðjàí è
Àðíàóò-Îñìàí» òà ³íøèõ, ²âî âæå äîñâ³ä÷åíèé âî¿í, îäèí ç íàéïîïóëÿð-
í³øèõ óñêîöüêèõ êåð³âíèê³â, ãðîçà òóðê³â, «ëþäèíà, ÿêà çàâäàëà ñò³ëüêè
êëîïîòó òóðêàì, ÿê ìàëî õòî ó éîãî ÷àñè» [21].
Îïë³÷ ²âà Ñåíÿíèíà óñï³øíî áîðîëèñÿ ç òóðêàìè éîãî äðóç³: Þðà
Ñåíÿíèí, Òàäèÿ Ñåíÿíèí, Êîìåí-ïðàïîðîíîñåöü, Ìàðÿí ³ ³íø³ ãåðî¿, ïðî
ÿêèõ íàðîäíèé ñï³âåöü ãîâîðèòü, ùî âñ³ âîíè «èçãèíóò jåäíî êîä äðóãî-
ãà, íåå ïîájå jåäàí îä äðóãîãà» (ñòîð. 163). Ó ï³ñí³ «Ëîâ íà Áîæè« ²âî
Ñåíÿíèí çîáðàæåíèé ïîðó÷ ³ç ñâî¿ì ïîáðàòèìîì Þðîþ Ñåíÿíèíîì ó
òîâàðèñòâ³ òðèäöÿòè õîðîáðèõ ñåíÿí.
Ùîäî âèçíà÷åííÿ ïðîòîòèïó Þðè Ñåíÿíèíà äîñë³äíèêè ðîçõî-
äÿòüñÿ ó ñâî¿õ òâåðäæåííÿõ. Îäí³ ââàæàþòü, ùî öå Þðèøà Âîéêîâè÷,
çàïåêëèé ï³ðàò ³ æîðñòîêèé ñåíüñüêèé óñêîê. ²íø³ á³ëüø îá´ðóíòîâàíî
ñòâåðäæóþòü, ùî öå ñàìå òîé Þðèøà Ëó÷è÷, êàïåòàí ñåíüñüêèõ óñêîê³â,
ùî ðàçîì ç ²âàíîì Âëàòêîâè÷åì (²âî Ñåíÿíèíîì) ÷èìàëî «çàâäàâ ãîðÿ
òóðêàì».
Íàðîäíèé ñï³âåöü çìàëüîâóº îáîõ ãåðî¿â ã³äíèìè îäèí îäíîãî,
ïîä³áíèìè ó ñâî¿é â³äâàç³, ìóæíîñò³. ² êîëè îäèí ç íèõ ïðèïóñêàºòüñÿ
ïîìèëêè, éîãî òóò æå âèïðàâëÿº ³íøèé.
Ñåíÿíè âèðóøèëè ó ïîëîíèíó íà ãîðó Áîæè÷ íà ïîëþâàííÿ,
ùîá âèïðîáóâàòè ñâîº ùàñòÿ â ìèñëèâñòâ³. Àäæå, çà íàðîäíèì ïîâ³ðÿì,
êîæíîãî, õòî ñüîãîäí³ âïîëþº ÿêóñü çâ³ðèíó ³ ñêóøòóº ¿¿ ìÿñà, ÷åêàº
ùàñòÿ ó ìèñëèâñòâ³ ïðîòÿãîì ö³ëîãî ðîêó. Òà ñåíÿíàì íå ïîùàñòèëî:
íåáî øâèäêî çàõìàðèëîñü, ïî÷àëàñü ñí³ãîâà áóðÿ, ùî ìîãëà ïðèíåñòè
çàãèáåëü âñ³é ÷åò³
«ñìåðçîøå ñå òîêå çà jåëåêå,
à jåëåöè çà òàíêå êîøóå,
à êîøóå çà ïëåè jóíà÷êå,
áðèòêè ìà÷è çà jóíà÷êà áåäðà» (ñòîð. 425).
423
Ïîð³âíÿëüí³ ñòó䳿
Þðà Ñåíÿíèí âåäå âñ³õ ó «öðêâó Ïåòðîâèöó», ùî áóëà çáóäîâàíà
òóò æå íà ïîëîíèí³, â ÿê³é âîíè ìîæóòü «âàòðó íàëîæèòè è jóíà÷êè
æèâîò ïîâðàòèòè». Ö³êàâî çìàëüîâóº íàðîäíèé ñï³âåöü ïîâåä³íêó ãåðî¿â ó
êðèòè÷íèé ìîìåíò, êîëè éäå ìîâà ïðî æèòòÿ ÷è ñìåðòü. Íå äóìàþ÷è, ùî
áóäå äàë³, ²âî Ñåíÿíèí ïðîïîíóº ðîçêëàñòè âîãíèùå ç ëîæ ðóøíèöü ³
ï³õîâ â³ä ìå÷³â. Àëå Þðà çàïåðå÷óº: íå ìîæå óñêîê äîçâîëèòè ñîá³ ïñóâà-
òè çáðîþ, íàâ³òü ÿêùî éîìó çàãðîæóº ñìåðòü. Àäæå áåç çáðî¿ óñêîê
í³ùî. Òîä³ ñåíÿíè, çà éîãî ïðîïîçèö³ºþ, ðîçêëàäàþòü âàòðó ç öåðêîâíèõ
ñòîë³â ³ ñâ³òèëüíèê³â.
Áóðÿ ëþòóº äî ðàíêó, à âðàíö³ öåðêâó îòî÷èëè òóðêè é ðîçïî÷àâ-
ñÿ á³é. Âñ³ êóë³ âèñòð³ëÿëè ñåíÿíè, àëå òóðê³â íå ïîìåíøàëî. Òîä³ ²âî
Ñåíÿíèí ïðîïîíóº çàðÿäèòè òðèäöÿòü ðóøíèöü ñð³áíèìè ïðèêðàñàìè ç³
ñâ «äîëàìè», ÿê³ âèëèò³ ó ôîðì³ êóëü. Ñð³áí³ êóë³ ïðèíîñÿòü ùàñòÿ
òðèäöÿòü òóðê³â ïàäàþòü ìåðòâèìè, ³ ñåíÿíè ïåðåìàãàþòü.
Ïðî Òàäèþ Ñåíÿíèíà ³ñòîð³ÿ çíຠíå òàê óæå é áàãàòî. Íà äóìêó
îäíèõ äîñë³äíèê³â öå áóâ Òàäèÿ Ïåòðîâè÷, ñó÷àñíèê ²âà Ñåíÿíèíà. Íà
äóìêó ³íøèõ öå áðàò àáî ñåñòðè÷ ²âà Ñåíÿíèíà. ²ñíóº ùå âåðñ³ÿ, äî
äåÿêî¿ ì³ðè ï³äòâåðäæåíà ï³ñíåþ, ùî Òàäèÿ Ñåíÿíèí îäèí ç êîòàðñü-
êèõ óñêîê³â. Öÿ âåðñ³ÿ òåæ ³ìîâ³ðíà, ÿêùî âðàõóâàòè, ùî òóðêè íàçèâà-
ëè ñåíÿíàìè «âñ³õ ãàéäóê³â ³ çëî÷èíö³â áåç ð³çíèö³» [22], òîìó öå ïð³çâèùå
ìîãëî íàëåæàòè é êîòðîìóñü Òàäè¿ ç Êîòàðà. Ì.Êðàâöîâ ïðèïóñêàº, ùî
Òàäèÿ Ñåíÿíèí öå íå õòî ³íøèé, ÿê ²âî Ñåíÿíèí, ³ñòîðè÷íèé ²âàí
Âëàòêîâè÷.
Ó âñÿêîìó ðàç³ Òàäèÿ Ñåíÿíèí â ï³ñíÿõ îäèí ç íàéá³ëüøèõ
óñêîöüêèõ þíàê³â. ³í ìóäðèé, ìóæí³é, çàâæäè õîðîáðèé, íåïðèìèðåííèé
äî âîðîã³â, íåùàäíèé äî áîÿãóç³â. Ñì³ëèâåöü â³ääຠïåðåâàãó ê³ëüêîì
â³ðíèì äðóçÿì, àí³æ íåïåâíîìó, õî÷à é âåëèêîìó, çàãîíîâ³. Òàäèÿ çíàº, ÿê³
â³í ìóñèòü ïåðåòåðï³òè ìóêè, ÿêùî ïîòðàïèòü ó ðóêè òóðê³â, à òîìó
äîáèðຠñîá³ äðóç³â, ÿê³ òåæ ñâ³äîì³ öüîãî ³ íå ëÿêàþòüñÿ ñìåðò³ â³ä
âîðîãà. Ùîá ïåðåâ³ðèòè ïåðåä áîºì ó÷àñíèê³â ÷åòè, Òàäèÿ ç æèâèõ áàðà-
íà ³ êîçëà îáäèðຠøêóðó, ñìàæèòü ¿õ íà âîãí³, à ïîò³ì ùå æèâèìè ïóñêàº
â ïîëîíèíó. Öàï âåðåùèòü, à áàðàí òåðïèòü ìóêè ìîâ÷êè. Íà çàïèòàííÿ,
äëÿ ÷îãî â³í öå çðîáèâ, Òàäèÿ â³äïîâ³äàº:
Âèäèòå ëè, ìîjà áðàî äðàãà,
êàêîâà jå ìóêà íà õàjâàíó,
jîø jå âåà ìóêà ó Òóðàêà
êàä íàøåãà óâàòå jóíàêà.
Êîjè ìîæå ìóêå ïîäíèjåòè
äà îøóòè, ìîjà áðàî äðàãà,
êà îäåðàí îâàí êðîç ïëàíèíó;
êîjè ë ìóêå îòðïèò íå ìîæå,
îä ìåíå ìó áîãîì ïðîñòî áèëî,
íåê ñå âðàòè Ñåó íà êðàjèíó» (ñòîð. 293).
424
Ñòåïàí Ìèøàíè÷
Êîëè âñÿ ÷åòà ðîçá³ãàºòüñÿ ³ â³í çàëèøàºòüñÿ ñàì ç äâîìà ïîáðà-
òèìàìè, â³í íå çð³êàºòüñÿ íàì³ðó âñòóïèòè ó á³é ç âåëèêèì òóðåöüêèì
çàãîíîì íà ÷îë³ ç Êóíîþ Õàñàíîì-àãîþ ³ ïåðåìàãàº.
ϳñíÿ ï³äêðåñëþº ñêðîìí³ñòü Òàäè¿ Ñåíÿíèíà, ÿêèé í³êîëè íå õâà-
ëèòüñÿ ñâî¿ìè ïîäâèãàìè. Íà çàïèòàííÿ çäèâîâàíèõ æèòåë³â Ñåíÿ, ÿê öå
ìîãëî ñòàòèñÿ, ùî òðè þíàêè áåç æîäíî¿ ðàíè ïîëîíèëè âåëèêèé çàã³í
äîáðå îçáðîºíèõ òóðê³â, Òàäèÿ â³äïîâ³äàº:
«òî ñå ñðåëà ñðåà è íåñðåà,
ìîjà ñðåà, èõîâà íåñðåà,
ìîjà ñðåà íåñðåó ñâåçàëà» (ñòîð. 298).
Âèñîêî¿ äóìêè ïðî Òàäèþ Ñåíÿíèíà ³ éîãî äðóç³-ïîáðàòèìè. Êîëè
â áîþ ç òóðêàìè Ñòîÿí ßíêîâè÷ íå áà÷èòü Òàäèþ, â³í â ðîçïà÷³ êðè÷èòü
ïðî çàãèáåëü «äðóãà íàjáîåãà» ³ íå ìîæå ïîâ³ðèòè, ùî òàêèé þíàê, ÿê
Òàäèÿ, ìîæå çàãèíóòè â³ä ðóê òóðê³â:
«å ñè, áðàòå, îä Ñåà Òàäè³à,
êàêâå òåáå ñàâëàäàøå âèëå
äàíàñ, áðàòå, ó ìîðñêîj îòîöè!» (ñòîð. 171).
Òàäèÿ Ñåíÿíèí ñàì â³äâàæíèé, í³êîëè â á³ä³ íå ïîêèíå äðóãà, ³
òîãî æ âèìàãຠâ³ä ³íøèõ. Íàä óñå â³í ö³íóº ó ïîáðàòèìàõ â³äâàãó,
ñì³ëèâ³ñòü, áåçñòðàøí³ñòü. Íåð³øó÷îñò³ â³í íå âèáà÷ຠíàâ³òü ñâîºìó «ójàêó»
²â³ Ñåíÿíèíó. Ñåìå òàêèì éîãî çìàëüîâóº íàðîäíèé ñï³âåöü ó ï³ñí³ «Îïåò
æåíèäáà Ñåàíèíà Èâà».
Òóðêè çàáèðàþòü ä³â÷èíó ²âà Ñåíÿíèíà. Òàäèÿ ðàäî ïîãîäæóºòüñÿ
äîïîìîãòè ñâîºìó ïîáðàòèìó âèçâîëèòè ä³â÷èíó, çáèðຠ÷åòó ç òðèäöÿ-
òè õîðîáðèõ óñêîê³â ³ ðîáèòü çàñ³äêó íà ïîëîíèí³, êóäè ïîâèíí³ ïðîõî-
äèòè ñâàòè ç ä³â÷èíîþ. Òà êîëè çàã³í òóðê³â âèÿâèâñÿ íàäòî âåëèêèì,
²âî ðàäèòü ñâî¿ì äðóçÿì ñõîâàòèñÿ é ïåðå÷åêàòè. Ç ãí³âîì çàïåðå÷óº
éîìó Òàäèÿ:
«Ìîj ójà÷å, îä Ñåà Èâàíå,
íå ïëàøè ìè ïî ïëàíèíè äðóãà,
à òè ájåæè êóäà òåáå äðàãî!» (ñòîð. 201).
Ñâàòè, ùî âåäóòü ä³â÷èíó ñïðàâä³ íåçâè÷àéí³. Òàê, «àëàjáåã Ìåõ-
ìåäå, «...ãîëó ñàáëüó áàöà ïîä îáëàêå, à ó áåëå äî÷åêójå ðóêå». Ïîä³áí³
éîìó é ³íø³ òóðêè, ùî ñóïðîâîäæóþòü ä³â÷èíó. Òà íå òàêèé Òàäèÿ, ùîá
ïåðåä âîðîãîì â³äñòóïàòè. ³í ãîòóºòüñÿ ñàì äî áîþ. Ñâîº ñåðöå â³í
ï³äáàäüîðþº ñëîâàìè:
«Øòî ñè ìè ñå, ñðöå, óïëàøèî?
Jåäíîì ñè ñå îä ìàjêå ðîäèëî,
à äðóãîì åø, ñðöå, óìèðèjåòè» (ñòîð. 202).
Îäíèì ïîñòð³ëîì Òàäèÿ óáèâຠòðüîõ òóðåöüêèõ âèòÿç³â: àëàéáåã
Ìåõìåäà «ìåó îáà îêà», «Îñìàí-Òóðå ó òîêå íà ïðñèìà» ³ «ïîñðåä ïàñà
Ïëî÷ó Ñèjàèjó». ϳñëÿ áîþ â³í ãîâîðèòü ñâîºìó âóéêó:
425
Ïîð³âíÿëüí³ ñòó䳿
«Íî jà ñ òîáîì äðóãîâàòè íåó
êàä ñè òàêî ñòðàøèâ ìåó äðóøòâîì» (ñòîð. 204).
Ùå ìåíøå, í³æ ïðî Òàäèþ Ñåíÿíèíà, ³ñòîð³ÿ çíຠïðî ³íøîãî ñî-
ðàòíèêà ²âà Ñåíÿíèíà ïðî Êîìåíà-ïðàïîðîíîñöÿ. Ñàìå â³í, à íå ²âî, º
ãîëîâíèì ãåðîºì ï³ñí³ «Æåíèäáà Èâî Ñåàíèíà».
Íèêîëà Áàíàøåâè÷, àâòîð êîìåíòàð³â äî III òîìó Êàðàäæè÷åâîãî
ç³áðàííÿ, ïîñèëàþ÷èñü íà òàêèõ äîñë³äíèê³â ñåðáñüêîãî åïîñó, ÿê ×.Ìèÿò-
êîâè÷, Ñ.Áàíîâè÷, ïðèïóñêàº, ùî ïðîòîòèïîì Êîìåíà-ïðàïîðîíîñöÿ â ö³é
ï³ñí³ º Àð³ÿíèò Êîìåí Ãîëåì³, êåð³âíèê íàðîäíîãî ïîâñòàííÿ â Àëáàí³¿
1453 ðîêó. Êð³ì òîãî, Êîìåíó âëàñòèâ³ îêðåì³ ðèñè ³ñòîðè÷íîãî Êîìåíà,
ÿêèé, ïåðø í³æ ñòàòè óñêîêîì, äåÿêèé ÷àñ áóâ òóðåöüêèì ïðîâ³äíèêîì.
Ó ï³ñí³ Êîìåí áðàò ²âà Ñåíÿíèíà. ³í ìຠáàãàòî ñï³ëüíèõ ðèñ ³ç
Òàäèºþ Ñåíÿíèíîì. Òàê ñàìî, ÿê ³ Òàäèÿ, â³í îäèí çäàòíèé íàïàñòè íà
âåëèêèé çàã³í òóðê³â. ßê ³ Òàäèÿ, Êîìåí ñâ³äîìèé òèõ ñòðàæäàíü, ÿê³
÷åêàþòü êîæíîãî óñêîêà â ðóêàõ òóðê³â. Òîìó, ïåðø í³æ ïîâåñòè ñâî¿õ
ëþäåé â òóðåöüêå ì³ñòî Óäáèíó, â³í, ÿê ³ Òàäèÿ, âèïðîáîâóº ó÷àñíèê³â
çàãîíó. Îá³äðàâøè øêóðó ç æèâîãî êîçëà, â³í ïóñêຠéîãî ì³æ îâåöü, à
òîä³ çâåðòàºòüñÿ äî òîâàðèñòâà, ÿêå ç æàõîì ñïîñòåð³ãຠöå:
«Âèäèòå ëè, ìîjà áðàî äðàãà,
êàêâå ìóêå jåñó íà òåì jàðöó?
Ãðå ìóêå jåñó ó Òóðàêà!
Êî íå ìîæå òàêå ìóêå òðïåò
ñàä íåêà ñåó Ñèjåå âðíå» (ñòîð. 182).
×àñîì îïèñîâî, à ÷àñò³øå â 䳿 àâòîð çìàëüîâóº ïîäîëàííÿ Êîìå-
íîì ð³çíèõ ïåðåøêîä â äîñÿãíåíí³ ìåòè âèêðàäåíí³ äëÿ ñâîãî áðàòà
²âà ïðåêðàñíî¿ òóðêåí³ Õàéêóíè. Êîìåí ñàì ïðèáóâຠâ ì³ñòî. Ãîëîâí³ æ
ïîäâèãè â³í çä³éñíþº íà çâîðîòíîìó øëÿõó. Òðè÷³ äîãàíÿþòü éîãî òóð-
êè, ³ êîæíîãî ðàçó ïåðåìàãຠÊîìåí. Ñåìå ï³ä ÷àñ ñóòè÷îê ç äîñòîéíèìè
ñóïåðíèêàìè ðîçêðèâàþòüñÿ îñíîâí³ ðèñè õàðàêòåðó ãåðîÿ: ìóæí³ñòü,
âïåâíåí³ñòü ó ñâî¿é ñèë³, ðîçóì, áëàãîðîäñòâî â³í äàðåìíî íå õî÷å
âáèâàòè ñëàáøîãî â³ä ñåáå âîðîãà. Ñàìå öþ éîãî ðèñó áëàãîðîäñòâî
ï³äêðåñëþº íàðîäíèé ñï³âåöü, çìàëüîâóþ÷è òðåòþ ïîãîíþ. Íà öåé ðàç
Êîìåíà ïåðåñë³äóº Ôðöà ²áðàã³ì, áðàò ïîëîíÿíêè. ʳëüêà ðàç³â ïðîñèòü
éîãî Êîìåí ïîâåðíóòèñÿ íàçàä, íå ãèíóòè ìàðíî. Âîñòàííº, âæå ðîçëþ÷å-
íèé, â³í êðè÷èòü:
«Âðí ñå íàòðàã, èçåøå òå çìèjà!
Jà ïîãóáèõ îíàêå jóíàêå,
jîø ïîãóáèõ óñðåä ïîà ðàâíà,
êàìîë òåáå ïîãóáèòè íåó
ðàâøåãà ó ãîðó çåëåíó!
Âàäà ñè îä ñòàðèjåõ ÷óî:
çà õàjäóêîì ó ãîðó íå èäè» (ñòîð. 192).
426
Ñòåïàí Ìèøàíè÷
Ôðöà ²áðàã³ì óáèòèé. Øëÿõ äîäîìó â³ëüíèé. Àëå Êîìåí, ÿê äîñâ³ä-
÷åíèé âî¿í, íå âòðà÷ຠïèëüíîñò³: àäæå íà êîæíîìó êðîö³ ìîæíà çóñòð³òè
âîðîãà, îñîáëèâî á³ëÿ âîäè. «Òåøêà æóðáà êîä âîäå ñòóäåíå», ãîâîðèòü
ñï³âåöü. Íåäàðåìíî â³í òàê ïèëüíóâàâ: á³ëÿ ë³ñîâîãî äæåðåëà â³í ïîáà-
÷èâ âèäîâèùå, â³ä ÿêîãî çàñòèã íà ì³ñö³. Ùîá çà³íòðèãóâàòè ñëóõà÷à,
ï³äêðåñëèòè çäèâóâàííÿ â³ä ïîáà÷åíîãî, íàðîäíèé ñï³âåöü ³ ñàì í³áè
çóïèíÿºòüñÿ (ïðèéîì ðåòàðäàö³¿), ðèòîðè÷íî çàïèòóþ÷è: «Øòà äà âèäè?»,
³ òóò æå âèãóêóº: «×óäà âåëèêîãà!» ² ëèøå òîä³ ïîäຠîïèñ:
«Íà âîäå jå òðèäåñò Óäáèàíà;
êðàj ñâàêîãà äâîðè ïî äåâîjêå;
êðàj êóðâèà Õðå Ìóñòàô-àãå
áàø óç åãà äèëáåð Àíåëèjà,
ìèëà ñåñòðà Êîìåí-áàðjàêòàðà
è îíîãà Ñåàíèíà Èâå!» (ñòîð. 193).
Íå âàãàþ÷èñü ³ õâèëèíè, Êîìåí âáèâຠîäíèì ïîñòð³ëîì Ìóñòàô-
àãó, òîä³ ç ñòðàøíèì êðèêîì êèäàºòüñÿ íà òóðê³â. Éîãî ãîëîñ òàêèé
ñèëüíèé, ùî ç äåðåâ ñèïëåòüñÿ ëèñòÿ, à òóðêè â³ä ñòðàõó ðîçá³ãàþòüñÿ
íàâñ³á³÷, «íè äâîjöà çàjåäíî íå áåæå».
ϳñëÿ òàêèõ ïîäâèã³â: âèêðàäåííÿ Õàéêóíè, ïåðåìîãè òðüîõ äîñâ³ä-
÷åíèõ âîðîã³â, âáèâñòâà Ìóñòàô-àãè, âèçâîëåííÿ òðèäöÿòè ñåíÿíîê,
íàáëèæàºòüñÿ Êîìåí äî Ñåíÿ. Éîãî ïîâåðíåííÿ çìàëüîâàíå â ðàä³ñíèõ
òîíàõ. Êîìåí í³áè ñóïðîâîäæóº âåñ³ëüíó ïðîöåñ³þ, â ÿê³é
«òðèäåñò ñâàòà, òðèäåñò äåâîjàêà,
à íåâåñòà Õàjêóíà äåâîjêà,
ìèëè äåâåð äèëáåð Àíåëèjà,
êîjà âîäè çà ðóêó äåâîjêó!» (ñòîð. 195).
Óæå ï³ñëÿ ï³âíî÷³ âñòóïàþòü âîíè ó Ñåíü. Àëå äèâî â ì³ñò³ í³õòî
íå ñïèòü, âñ³ ñåíÿíè ç³áðàëèñÿ íà ïëîù³ é îïëàêóþòü ñìåðòü Êîìåíà é
ïîëîíåííÿ òðèäöÿòè ñåíÿíîê. Áàãàòî ì³ñöÿ ïðèä³ëÿº íàðîäíèé ñï³âåöü
îïèñîâ³ ðàä³ñíî¿ çóñòð³÷³, óñëàâëåííþ ïîäâèã³â Êîìåíà-ïðàïîðîíîñöÿ, ³ âæå
íàïðèê³íö³ ï³äêðåñëþº ùå îäíó éîãî ðèñó ñêðîìí³ñòü. Ïðî ñâî¿ ïðèãîäè
Êîìåí ðîçïîâ³äຠáåç ïîõâàëüáè, ÿê ïðî çâè÷àéíó ñïðàâó, ÿêà ï³ä ñèëó
êîæíîìó âî¿íîâ³. Êîìåí â³äìîâëÿºòüñÿ â³ä íàãîðîäè çà ñâî¿ ïîäâèãè, çà òå,
ùî çðîáèâ äëÿ ñåíÿí ³, çîêðåìà, äëÿ ñâîãî áðàòà ²âà. ϳñíÿ çàê³í÷óºòüñÿ
âîçâåëè÷åííÿì ãåðî¿â, «êîjå äèæó ÷åòå íà êðàjèíó».
Ìóæí³ì, â³äâàæíèì, íåïðèìèðåííèì äî âîðîã³â çìàëüîâàíèé íà-
ðîäíèì ñï³âöåì ùå îäèí ãåðîé ³ç Ñåíÿ ñåñòðè÷ ²âà Ñåíÿíèíà ìîëî-
äèé Ìàðÿí («Ìëàäè Ìàðjàí è Àðíàóò-Îñìàí»).
Òàºìíî â³ä ñâîãî ñåñòðè÷à Ìàðÿíà éäå ²âî Ñåíÿíèí ç ÷åòîþ ó
òðèäöÿòü ÷îëîâ³ê â òóðåöüêå ì³ñòî Óäáèíó, ïðèñòàâøè íà óìîâëÿííÿ
Ïàíäæ³ ïðè¿õàòè «íà ìèðåå è íà áðàòèìåå». Íå ãàäຠâ³í, ùî öå
«ìèðåå» ³ «áðàòèìåå» ìîæå âñ³ì ñåíÿíàì êîøòóâàòè ãîëîâè. Êîëè
427
Ïîð³âíÿëüí³ ñòó䳿
îò-îò ìàëà âèáóõíóòè ñâàðêà ³ ïîáî¿ùå, âñ³ çâåðíóëè óâàãó íà õìàðó, ùî
êîòèëàñü ïî çåìë³ â³ä Ñåíÿ äî Óäáèíè. Íåçàáàðîì
«òà ñå ìàãëà ïðèìàêíóëà áëèçó;
òåê èç ìàãëå jóíàê èñêî÷èî,
áàø íà âðàíöó ìëàäè Ìàðjàíå» (ñòîð. 219).
Ïðèõ³ä Ìàðÿíà ì³íÿº ñèòóàö³þ, òóðêè ïåðåïîëîøèëèñü. Âñ³ íà÷åá-
òî é ïðîäîâæóþòü ïèòè ³ ¿ñòè, à òèõöåì ãîòóþòüñÿ äî áèòâè. Òóðêè
õî÷óòü íàïàñòè ïåðøèìè ³ íàñàìïåðåä óáèòè Ìàðÿíà. Òà Ìàðÿí äîáðå
çíຠâîðîã³â ³ íå ÷åêຠíàïàäó, à ñàì
«ïîñêî÷è êà äà ñå ïîìàìè,
à îðæå ñàáó ïëàìåíèòó,
òå óäàðè Àðíàóò-Îñìàíà,
îä jåäíîãà äâà êîìàäà çãðàäè» (ñòîð. 221).
Íàðîäíèé ñï³âåöü ñâ³äîìî ã³ïåðáîë³çóº ñèëó Ìàðÿíà, ÿêèé çà êî-
ðîòêèé ÷àñ ç òðèäöÿòè òóðê³â «øåçäåñåò çãðàäèî». Ðîçëþ÷åíèé, â ðîç-
ïàë³ áîþ, Ìàðÿí õîò³â áóëî âáèòè é ñâîãî ñåñòðè÷à ²âà Ñåíÿíèíà,
«çàøòî äðæè âåðó ó Òóð÷èíó», àëå òîâàðèñòâî ñòðèìàëî éîãî. Íå
ìîæå áóòè æîäíîãî ïðèìèðåííÿ ì³æ ãîñïîäàðÿìè çåìë³ é íåíàâèñíèìè
çàâîéîâíèêàìè òàêèé ìîòèâ ó÷èíê³â Ìàðÿíà.
ϳñíÿ «Íàðå÷åíà ²âà Ñåíÿíèíà» («Çàðó÷íèöà Ñåàíèíà Èâî»)
ñòî¿òü í³áè îñòîðîíü âñ³õ ï³ñåíü ñåíüñüêîãî öèêëó. Î÷åâèäíî, öå ï³ñíÿ
ï³çí³øèõ ÷àñ³â, ñòâîðåíà çà ìîòèâàìè óñêîöüêîãî åïîñó. ßê çà çì³ñòîì,
îáñÿãîì, òàê ³ çà õàðàêòåðîì âèêëàäó, õóäîæí³ìè îñîáëèâîñòÿìè öÿ ï³ñíÿ
º çàê³í÷åíèì çðàçêîì áàëàäè á³ëüø ³íòèìíîãî æàíðó, ÿêèé ïðèéøîâ íà
çì³íó ãåðî¿÷íîìó åïîñó.
Ñþæåò ï³ñí³ äðàìàòè÷íèé, ïîáóäîâàíèé íà ìàòåð³àë³ ëåãåíä ïðî ²âà
Ñåíÿíèíà â áàëàäíèõ òîíàõ, äåùî ã³ïåðáîë³çîâàíî:
«Âèíöå ïèjå Ñåàíèíå Èâå
ó ïóíèöå è ó çàðó÷íèöå;
âèäè ìó ñå âèíöå êðîç òàíêå ãðîöå,
áèëå ðóêå êðîç òàíêå ðóêàâå;
âðàí ìó ïåð÷èí áèëè âðàò ïîêðèî
áèëî ëèöå ìðêà íàóñíèöà» (ñòîð. 518).
ßêùî â ïîïåðåäí³õ ï³ñíÿõ íàðîäíèé ñï³âåöü ïðè õàðàêòåðèñòèö³
ãåðîÿ îñíîâíó óâàãó çâåðòàâ íà îïèñ éîãî áîéîâîãî ñïîðÿäæåííÿ
øàáë³, ðóøíèö³ ÷è ï³ñòîëÿ, êîíÿ, ðîçê³øíîãî îäÿãó, òî â ö³é ï³ñí³ ²âî
çìàëüîâàíèé íå ÿê âî¿í. ijâ÷èíà çàõîïëåíà íå éîãî ïîäâèãàìè, à á³ëèì
ëèöåì ³ ðóêàìè, ÷îðíèì âîëîññÿì, ùî ãàðíî ñïàäຠíà á³ëèé êîì³ð, òåìíè-
ìè âóñàìè, òîáòî, âðîäîþ ³ áëàãîðîäíèì âèãëÿäîì. Ìàòè ð³çêî îáðèâàº
çàõîïëåíó ðîçïîâ³äü ä³â÷èíè ïðî ñâîãî ñóäæåíîãî, àäæå â³äâåðòîþ,
âãîëîñ âèñëîâëåíîþ ïîõâàëîþ ëþäèí³ ìîæíà ¿¿ çóðî÷èòè. ² ä³éñíî, ïîâåð-
íóâøèñÿ äîäîìó, ²âî çàñëàá. Ïåðåä ñìåðòþ â³í ïåðåäຠñâî¿é íàðå÷åí³é
428
Ñòåïàí Ìèøàíè÷
«îä çëàòà jàáóêó» ³ç ïîáàæàííÿì îïëàêóâàòè éîãî ñìåðòü ïðîòÿãîì îä-
íîãî ðîêó, ÿêùî âîíà áëàãîðîäíîãî ðîäó. Êîëè æ âîíà íèçüêîãî ðîäó, òî
íåõàé íå îïëàêóº éîãî é òèæíÿ.
Îáðàç ä³â÷èíè, ÿêó îñï³âóº ï³ñíÿ, âèñîêîïîåòè÷íèé. Íå íàçâàâøè
íàâ³òü ¿¿ ³ìåí³, íàðîäíèé ñï³âåöü â ¿¿ îáðàç³ óîñîáëþº æ³íîê, ùî çàëèøà-
þòüñÿ â³ðíèìè ñâîºìó êîõàíîìó äî ñìåðò³. Òðè ðîêè ã³ðêî îïëàêóº
ä³â÷èíà ñâîãî «äðàãè äðàãàíà Èâî Ñåàíèíà»:
«çà ãîäèíó ëèøöà íå óìèëà,
à çà äðóãó êîñå íå ÷åøàëà,
à çà òðåó áèëà íå íîñèëà,
âñå êàjàëà ñâå Èâó ìëààíà» (ñòîð. 520).
Ëèøå íà ÷åòâåðòèé ð³ê ¿¿ çàñâàòàâ òóðîê «áàí îò Áóäèìà». Òà
ä³â÷èíà íå ðàäà öüîìó. Íàðîäíèé ñï³âåöü äຠäåòàëüíèé îïèñ ïèøíîãî
âåñ³ëüíîãî êîðòåæó, ÿêèé ñóïðîâîäæóþòü ìóçèêè, ³ íà éîãî òë³ ï³äêðåñ-
ëþº ïå÷àëü ä³â÷èíè. Êîëè âåñ³ëüíà ïðîöåñ³ÿ ìèíຠïîäâ³ðÿ ²âà Ñåíÿíè-
íà, ä³â÷èíà ïðîñèòü ñâàò³â ìîâ÷êè ïðîéòè öå ì³ñöå, à ìóçèê íå ãðàòè,
«äà íå âèäè Èâàíîâà ìàjêà
äà ó ñðöó íå ïîíîâè ðàíà» (ñòîð. 520).
Öèì íàðîäíèé ñï³âåöü çâåëè÷óº äóõîâíå áëàãîðîäñòâî ä³â÷èíè ç
íàðîäó, ¿¿ âèñîêó ìîðàëü, àäæå âîíà äóìຠíå ïðî ñåáå, íå ïðî ñâîþ ïå÷àëü,
à îáåð³ãຠäóøåâíé ñïîê³é ìàòåð³ ²âà. Íà ãí³âí³ ñëîâà òóð÷èíà, ÿêèé
ñïðèéìຠïðîõàííÿ ä³â÷èíè çà îáðàçó, âîíà ãîâîðèòü, ùî é ó éîãî «áèëîì
äâîðó» îïëàêóâàòèìå ñâîº íåùàñëèâå êîõàííÿ. ² æèòòÿ ä³â÷èíè çàê³í-
÷óºòüñÿ òðàã³÷íî: ó ïîðèâ³ ãí³âó òóð÷èí ñòèíຠ¿é ãîëîâó. Ïðàãíó÷è
ïåðåäàòè ãëèáèíó ¿¿ êîõàííÿ é â³ðíîñò³, íàðîäíèé ñï³âåöü ïåðåñòóïàº
ìåæ³ ðåàëüíîñò³, êîëè çìàëüîâóº âðàæàþ÷ó êàðòèíó: â³äòÿòà ãîëîâà, ëå-
òÿ÷è äîäîëó, ùå ïðîìîâëÿº:
«Âîëèì äà ñàì ñàäà ïîãóáåíà
íåã äà ìå jå áàíå îáóáèî,
êàäà íèjå ìîj äðàãè äðàãàíå,
ìîj äðàãàíå Ñåàíèí Èâàíå!» (ñòîð. 520)
Îäíèì ç íåïåðåâåðøåíèõ òâîð³â ñåðåä ñåðáñüêîãî íàðîäíîãî åïî-
ñó ñåðåäí³õ ÷àñ³â º ï³ñíÿ «Ñìåðòü ²âà Ñåíÿíèíà».
Ñìåðòü ãåðîÿ äîñèòü ïîøèðåíèé ìîòèâ ó ñåðáñüêîìó åïîñ³, îñîá-
ëèâî â ï³ñíÿõ ñòàðèõ ÷àñ³â. Ìàéæå âñ³ íàðîäí³ ï³ñí³, ùî çàê³í÷óþòüñÿ
ñìåðòþ ãåðîÿ, óìîòèâîâóþòü öþ ñìåðòü. ßê ïðàâèëî, ãåðîé ïîìèðຠíå â
÷åñíîìó â³äêðèòîìó áîþ, à âíàñë³äîê çðàäè é îøóêàíñòâà. Çîâñ³ì ³íøå
áà÷èìî â ï³ñí³ «Ñìåðòü ²âà Ñåíÿíèíà». ßêùî ó á³ëüøîñò³ ï³ñåíü ñåðåäí³õ
÷àñ³â ìè ïîì³÷àºìî âïëèâ åïîñó ñòàðèõ ÷àñ³â (çîêðåìà, òðàäèö³éí³ çà÷è-
íè é ê³íö³âêè, çàãàëüí³ ì³ñöÿ, îïèñè, ÷àñòî é ïîðÿäîê âèêëàäó, âèêîðèñ-
òàííÿ íàðîäíèìè ñï³âöÿìè ïîñò³éíèõ åï³òåò³â, ïîð³âíÿíü òà ³í.), òî ÿê ó
öüîìó â³äíîøåíí³, òàê ³ â çìàëþâàíí³ ñìåðò³ ãåðîÿ ï³ñíÿ «Ñìåðòü ²âà
Ñåíÿíèíà» ö³ëêîì ñâîºð³äíà, íå ïîä³áíà äî ³íøèõ ï³ñåíü.