Konecki Tadeusz. Skandynawia w drugiej wojnie ?wiatowej

Подождите немного. Документ загружается.

osobisty znajomy gen. Haidera, został ostatecznie akredytowany przy OQU IV OKH. Charakter)

styczna była motywacja takiego posunięcia: „OKW powinno samo decydować, czy potrzebny mu jest

olicer łącznikowy. Jest wątpliwe, czy w Kwaterze Fuhrera pożądana byłaby obecnos'ć oficera łączni

kowego-cudzoziemca". Por. pismo Oddz. Att. OKW do OQUIV, mkrf. aleks. T-78, R-359, ki. 6319456.

Gen. pik Buschenhagen przed Trybunałem Norymberskim zeznał m.in.: „Wszystkie umowy

między Naczelnym Dowództwem Sił Zbrojnych Niemiec a Sztabem Generalnym Finlandii miały

na widoku jedyny cel: faktyczny udział armii fińskiej u boku wojsk niemieckich [...] Twierdzenie

Sztabu Generalnego Finlandii, że wszystkie jego zarządzenia miały charakter obronny, były tylko

zasłoną dymną. W rzeczywistości [...] nikt nie przypuszczał, że może nastąpić rosyjskie uderzenie

na Finlandię [...] Formowanie i rozwijanie armii lińskiej miało na widoku cele zaczepne, a nie

obronne". Por. Niurnbergskijprocess, t. 2, s. 621 i n. Zeznanie Buschenhagena kwestionowała fiń

ska generalicja jako nieścisłe, lecz ogólną prawdziwość zeznania potwierdzają fakty z okresu wio

sny 1941 r. Por. C. L. Lundin, Finland in the Second World War, Bloomington 1957, s. 103, 104; O

Meissner, Staatssektefor unler Ebert, Hindenburg, Hitler, Hamburg 1950, s. 572.

C. G. Mannerheim, Wspomnienia, op. cit., s. 242.

E. Salomaa, Wowleczenije.,., op. cit., s. 399.

Sowierszczenno siekrietno! Tolko dlia komandowanija!, Moskwa 1967, s. 177.

" List Warlimonta do Buschenhagena z 20 sierpnia 1940 r. Mkrf. aleks. T-312, R-1010, ki

9205467-8 oraz studium topograficzne ki. 9205480; G. Tessin, Verbunde und Truppen der deut

schen Wehrmacht und Waffen-SS 1939-1945, b.d.w., Frankfurt a.M„ t. 4, s. 153.

W. Hubatsch, Hitlers Weisungen..., s. 86, 87.

E. Ziemke, The German Northern Theater of Operations 1940-1945, Washington 1959, s

124.

W. Hess, Eismeerfront 1941, Heidelberg 1956, s. 27, 46; M. Krauller, K. Springenschmid, Es

War ein Edelweis. Schicksal und Weg der zweiten Gebirgsdivision. Graz-Stuttgard 1962, s. 207

Opinię Hessa zdaje się potwierdzać materiał faktograficzny z lipca 1941 r., zachowany w aktach

OKW. Ugrupowanie wojsk radzieckich na północy naniesione jest jedynie orientacyjnie na mapach

o dużej skali. Mkrf. aleks. T-78, R-501, ki. 6489104-5.

Dyrektywa OKW w sprawie strategicznego rozwinięcia wojsk z 31 października 1941 r., w

F. Haider, op. cit., t. 2, s. 560, zal. 2.

H. Jalanti, La Finlande..., op. cit., s. 252; E. Ziemke, op. cit., s. 127.

J. Rohwer, G. Hummelchen, op. cit., s. 107; KTB OKW I, s. 344-345; G. Butler, Grami

Strategy 1939-1941 (tłum. ros., Moskwa 1959), s. 448^195.

A. Hillgruber, op. cit, s. 421; M. Salewski, Die deutsche Seekriegsleitung 1935-1945, Franklin i

a.M. 1970, t. 1, s. 458; W. Warlimont, Im Hauptąuartier der deutschen Wehrmacht 1939-1945.

Frankfurt a.M. 1962, s. 157, 158.

Kampfanweisung fur die Verteidigung Norwegens, OKW, nr 00469/41 West/Abt. I Op z 26

marca 1941, KTB OKW 1, zat. 54, s. 10007-10009; także mkrf. aleks. T-77, R-775, ki. 5501179 i n.

'* Weisung an den Wermachtbefelshaber Norwegen iiber seine Aufgaben in Fali „Barbarossa",

OKW. nr 44355/41, WFSt. 1 Op z 7 kwietnia 1941. Mkrf. aleks. T-312, R-1010, ki. 9205566-85.

Wyciąg z protokołu rozmów w Salzburgu. Mkrf. aleks. T-78, R-359, ki. 6319385 i n.: W

Erfurth, Der finnische Krieg 1941-1944, Wiesbaden 1950, s. 41-43.

H. Hólter, Armee in der Arktic, Bad Neuheim 1953, s. 10, 11.

422

KTB OKW I, s. 1137; A. Tessin, op. cit, t. 4, s. 19, t. 7, s. 23, 27, 31, 35, 136, 16|. w fińskich

dywizjach piechoty pułki o niskiej numeracji - 11 i 12 - były pułkami osłonowymi 3 i 6 DP, pozo-

stałe zas' wystawiane przez rejony mobilizacyjne: 32 przez Raahe, 33 przez Rovaniemi, 53 przez

Oulu, a 54 przez Kemi.

E. Ziemke, op. cit., s. 138 według dokumentów OKH oraz KTB AOK 20.

Problemy Grupy Bojowej SS „Nord" - por. F. Schreiber, Kampfunter dem Nordlicht. Deutseh-

finnische Waffen Bruderschaft am Polarkreis, Die Geschichte der 6. SS Gebirgs-Dhnsion ..Nord",

Osnabriick 1963, s. 34 i n. P. Hausser, Waffen SS in Einsatz, Góttingen 1953, s. 69.

Przebieg rozmowy Hitlera z Dietlem podaje P Carell, Untemehmen Barbarossa. Der Marsch

ach Russland, Berlin 1963, rozdz. V (wyd. polskie Operacja Barbarossa).

Przebieg operacji „Renntier" - P. Klatt, Die 3. Gebirgs-Division 1939-1945, Bad Neuheim

1958, s. 72; M. Krauller, K. Springenschmidl, op. cit., s. 144-159; K. Ruef, Odyssee einer

Gebirgs-Dhńsion, Graz 1976; T. Wiesbauer, In Eis und Tundra. Drei Jahre an der Lapplandfront,

Neckargenuind 1963, s. 73-76.

W. Hess, op. cit.,%. 35, 36.

Problematyka przebazowania wojsk niemieckich na teren Finlandii - mkrf. aleks. T-77, R^188, ki.

1652389-1652683.

W. Erfurth, op. cit., s. 33; E. Ziemke, op. cit., s. 171-182; O. Grochler, Geschichte des

Luftkriegs 1910 bis 1970, Berlin 1975, s. 294-298, 367.

Legabetrachtung fiir einen Feldzug gegen Russland (Fali „Barbarossa"), w: M. Salewski,

op. cit., t. 3, s. 160, 161, 164; G. Bidlingmaier, Seegeltung in der deutschen Geschichte, Darmstadt

1967, s. 245.

K. Holter, op. cit., s. 14, 15; W. Hubatsch, Hitlers Weisungen, op. cit., s. 154-168.

Mkrf. aleks. T-78, R-601, ki. 6489747 i n.

C. G. Mannerheim, op. cit., s. 259.

DGFP, vol. XII, nr 636, s. 1038, 1039.

C. G. Mannerheim, op. cit., s. 291.

Mkrf. aleks. T-78, R-501. ki. 6489748-760, 6489778; Y. A. Jiirvinen, Finks och rysk tyktik

underkrigel 1941-1944, Stockholm 1951, s. 22, 23, 26.

T. Rawski, Piechota w latach II wojny światowej, WPH, nr 3/1975, s. 108 i n.; nr 4/1975, s.

85 i n.

Do działań przeciwko ZSRR Finowie zdołali wystawić 230 samolotów myśliwskich, 41

bombowych i 36 wsparcia wojsk. Por. O. Grochler, op. cit., s. 294, 295. Odmienne dane (łącznie 222

samoloty bojowe) - Y. A. Jarvinen, op. cii., s. 27.

J. Lipiński, Druga wojna światowa na morzu, Gdańsk 1970, s. 618; Druga wojna światowa.

informator, Warszawa 1967, s. 303; M. Salewski, op. cit., t. 2, s. 372, t. 3, s. 165.

Mkrf. aleks. T-78, R-359, ki. 6319422; W. Erfurth, op. cit., s. 42; A. Lundin, op. cit., s. 154;

°- Manninen, Syvan vai Kannas-Suomen hyokkdyssunnan ratkaisu Kesakuussa 1941, w: Sotahi-

Moriallinen seura ja Sotamuseo, Vuosikirja X, Helsinki 1978. s. 16-44.

K. J. Mikola, Suomalaisten joukkojen kuyttósuunnitetmat v. 1941, w: Sotahistoriallinen Seura

JaSotamuseo, Vuosikirja VIII, Helsinki 1974, s. 13-15; KTFOKW I, s. 421, 424. Marszalek Manner-

heim twierdzi, że sam wybrał Ładogo-Karelię na pierwszy etap operacji, by nie dawać argumentów

Przeciwnikowi, że ofensywa fińska skierowana jest na Leningrad. Napisał tez, ze „w trakcie koncen-

423

tracji Armii Karelskiej, poprzedzającej operację, nieoczekiwanie dotarły poprzez Szwecję pułki /

Norwegii. Była to 163 Dywizja Piechoty gen. por. Engelbrechta, która na życzenie niemieckiego

dowództwa została skierowana do mojej dyspozycji". C. G. Mannerheim, op. cit., s. 297-299.

" C. G. Mannerheim, op. cit., s. 295-299; K. J. Mikola, op. cit., s. 13-21; V. Tarvasmaki.

Puoluslushallinto sodanja rauhan arkana 1939-1978, Hameelina 1978, s. 160-163.

L. Bjorkman, Sverige inftir Operation Barbarossa, Stockholm 1971, s. 181.

Tamże, s. 43-47.

"Tamże. s. 178.

F. Haider, op. cit., t. 3, s. 36; A. Kan, Wnieszniaja politika.... s. 238-243. Do 22 czerwca

1941 r. szwedzkimi kolejami przewieziono około 300 tys. niemieckich żołnierzy (.średnio po 27 tys

miesięcznie), a w ciągu trzech lat od lipca 1940 r. do czerwca 1943 r. około 2 min. W. Whalc\

Codaworoc Barbarossa, Cambridge 1973, s. 27,

Rozdział czwarty

Operacje zaczepne Armii „Norwegia" i lińskich sil zbrojnych w 1941 r.

A. C. O. Dell, Kraje skandynawskie, Warszawa 1961; Z. Parucki, Wybrane zagadnienia geo

grafii ludności. Warszawa 1972, t. 3, s. 20.

W. R. Mead, An Economic Geography of the Scandinavian States and Finland, London

1958, passim; Finland and its Geography, New York 1955, passim.

' Związek Radziecki. Przyroda, człowiek, gospodarka, Warszawa 1975, s. 73.

W. Hess, Eismeeifront, op, cit., s. 28-32.

G. Kozlow, W liesach Karelii, Moskwa 1963, s. 14.

P. D. Baird, Świat polarny, Warszawa 1967; S. Z. Różycki, Arktyka, w; Wielka geografii;

powszechna, z. 16, cz. 2, Warszawa 1937, s. 3, 4.

Mkrf. aleks. T-78, R-501, ki. 6489752 i n.

Ch. Chudalow, U kromki kontinienta, Moskwa 1974, s. 52; C. G. Mannerheim, op. cit., s. 316

'' C. Malaparte, Kaputt, Warszawa 1962; G. Wieszczezierski, U chludnych skal, Moskwa 1965,

s. 41 i n.

"' Historia Wielkiej Wojny Narodowej Związku Radzieckiego, t. 2, s. 18.

"CG. Mannerheim, op. cit., s. 291.

E. Salomaa, op. cit., s. 400, 401.

" C. G. Mannerheim, op. cit., s. 292.

A. Nowikow, Na dalnich jugozapadnich podstupach k Leningradu, WiŻ nr 1/1969, s. 62; P. N

Iwanow, Krylia nad moriem, Moskwa 1973, s. 81.

S. J. Kabanow, Na dalniach podstupach, Moskwa 1971, s. 127-137; J. Meister, Der Seekrit^

in den osteuropdischen Gewassern 1941-1945, Miinchen 1957.

"' W. Wadimom, Im Iluuptąuartier..., op. cit., s. 162, 163; H. Hess, op. cit., s. 31, 32; E. Ziem

ke, op. cit., s. 139.

Wojska KG zorganizowane zostały do działań w grupy bojowe, które otrzymały nazwy od

nazwisk dowódców. Tak np. ze 136 psg powstała grupa bojowa „Nake", a ze 137 - grupa „Hengel"

Opisy przebiegu operacji w: P. Klatt, Die 3 Gebirgs-Division 1939-1945, Bad Neuheim 1958, s. 7-

i n.; M. Krautler, K. Springenschmid, op. cit.. s. 144-159.

424

KTB OKW 1, s. 424. Okazało się, że meldunki rozpoznawcze były błędne. Niewłaściwie

odczytywano również radziecką mapę, przyjmując równoznaczność radzieckich i niemieckich zna-

ków topograficznych. Por. W. Hess, op. cit.. s. 56; H. Fischer, Jahre, die wir nuht vergessen. Das

Buch der Gebirgsjdger, Miinchen 1958, s. 85.

» K. Gontar, Batalion stoit nasmjert, w: Eto było na krajniem siewierie, Murmańsk 1965, s.

73, 24. G. Wieszczezierski, op. cii., s. 23, 24.

" KTB OKW I, s. 1216. W literaturze, ajak wynika z pracy E. Ziemkego (op. cit.. s. 141) także

dokumentacji bojowej strony niemieckiej, wspomina się o lądowaniach radzieckich desantów w

rejonie Kutowaja już 30 czerwca. Literatura radziecka nie potwierdza tego faktu. Por. A. Golowko,

op. cit., s. 26, 27; B. Wajner, op. cii., s. 24-26.

E. Ziemke, op. cit.. s. 144; także W. Hess, s. 48 i n.

Ch. Chudalow. op. cit.. s. 3-14; N. Rumiancew, op. cii., s. 34, 35; G. Wieszczezierski, op.

cit.. s. 29, 30.

W. Hess, op. cit., s. 59-62. Odnalezione w obozie liczne samochody miały potwierdzać

istnienie sieci drogowej. Faktycznie planowano je wykorzystać przy budowie lotniska. Por. M.

Krautler, K. Springenschmidt, op. cit., s. 17, 18.

KTB OKW 1, s. 426; W. Hess, op. cit., s. 64; K. Ruef, Odyssee..., op. cit., s. 166 i n.; N.

Rumiancew, op. cit., s. 35.

A. Golowko, op. cit., s. 45^t7; B. Wajner, op. cit., s. 29, 30. Niemcy oddziały desantowe

błędnie zidentyfikowali jako samodzielne bataliony 8 i 182. Por. W. Hess, op. cit., s. 68, 69; E.

Ziemke, op. cit., s. 144.

KTB OKW I, s. 429; W. Hess, op. cii., s. 62; N. Rumiancew, op. cit., s. 36.

Łącznik wiozący plan z Titowki w kierunku półwyspów do sztabu grupy bojowej Hoffme-

istera przez teren, w którym brak byk, ciągłego frontu niemieckiego, zboczył z drogi i dostał się do

niewoli. W. Hess (op. cit., s. 71) wiąże decyzję o zmianie planu nie tylko ze zdobyciem go przez

stronę radziecką, lecz także z trudnościami w należytym zaopatrzeniu wojsk prawoskrzydłowej 3

DG: do 14 lipca można było dostarczyć tu zaledwie jedną jednostkę ognia, a do 16 lipca - półtorej

jednostki ognia. E. Ziemke (op. cii., s. 144) na podstawie szczegółowej analizy niemieckiej doku-

mentacji taktycznej i operacyjnej negatywnie ocenia możliwość realizacji tej koncepcji. Znamien-

ny jest tytuł rozdziału poświęconego drugiemu i trzeciemu natarciu nad Lica - Stalemate on the

Litsa (Stalemate - słowo z nomenklatury szachowej, oznaczające „pat").

A. Golowko, op. cii., s. 32-37.

« Zmiana na stanowisku dowódcy 52 DP nastąpiła 10 lipca. Gen. Nikiszyn objął dowództwo

DP.

KTB OKW I, s. 435; W. Hess, op. cit., s. 74, 75; P. Klatt, op. cit., s. 76-80; T Wiesbauer, op.

cit., s. 84-89; G. Wieszczezierski, op. cit., s. 58-60.

Dowództwo 58 pp powierzono dotychczasowemu dowódcy batalionu rozpoznawczego mjr.

Charitonowi Chudałowowi. Por. Ch. Chudalow, op. cit., s. 35; G. Wieszczezierski, op. et., s. 61 i n.;

T. Wiesbauer, op. cit., s. 87.

Desantem dowodził kpt 1 rangi W. Płatonow; w późniejszym okresie w stopniu wiceadmira-

ła zajmował stanowisko szefa sztabu Floty Północnej. Por. A. Golowko, op. cit.. s. 42; B. Wajner,

"p. cit., s. 30-32.

KTB OKW I, s. 437-441; W. Hess, op. cii, s. 76, 77; E. Ziemke, op. cit., s. 145, 146.

" W. Hubatsch, Hillcrs Weisungen.... s. 140-145; W. Hess, op. cit.. s. 91 i n.

425

M. Krautler, K. Springenschniid, op. cit., s. 218 i n.; G. Wieszczezierski, op. cit., s. 76 i n.

Ch. Chudałow, op. cit., s. 75-79; G. Wieszczezierski, op. cit., s. 102-109.

Mkrf. aleks. T-77, R-775, ki. 5500704-706.

A. Buchner, Gebirgsjdger an allen Fronten, Hannover 1954, s. 167; K. Ruef, Gebirgsjdger

twischen Kreta und Murmańsk. Die Schicksate der 6. Gebirgsdivision, Graz-Sluttgart, bez daty

wydania, s. 208 i n.

W. Girbig, Jagdgeschwader 5 „Eismeerjdger", Stuttgart 1975,passim; F, Haider, op. cit., i. 3,

s. 187; W. Hess, op. cit., s. 100, 115, 118 i n.

N. Rumiancew, op. cit., s. 44, 45.

W. Hess, op. cit., s. 104-110; P. Klatt, op. cit.. s. 85; G. Wieszczezierski, op. cit., s. 122-125;

K. Grunberg, SS gwardia Hitlera, Warszawa 1994, s. 458.

Decyzja o sformowaniu takiej dywizji zapadła za zgodą Stalina w trakcie trzeciego natarcia

KG. Dowódcą dywizji został pik S. Kołomyjec. Por. Ch. Chudałow, op. cit., s. 62; P. Carell, Untei

nehmen Barbarossa, op. cit, s. 377-388; W. Hess, op. cit., s. 109, 110; H. Fischer, op. cit., s. 120; G

Wieszczezierski, op. cit., s. 136 i n.

P. Carell, op. cii., s. 377-388; W. Hess, op. cit., s. 118.

" Mkrf. aleks. T-77, R-775, ki. 5500710-712; W. Hubatsch, llitlers Weisungen..., s. 154-157;

F. Haider, op. cit., t. 3, s. 310.

W. Hess, op. cit., s. 111. Nieco inne dane przytacza Chudałow (op. cit., s. 68) - 3900 zabi-

tych i 8350 rannych, ogółem 12 310.

" Mkrf. aleks. T-77, R-775, ki. 5500716-720; W. Hubatsch, Hitlers Weisungen..., s. 161-164.

W skład tego pułku wszedł fiński batalion SS. Na temat jego organizacji marsz. Mannerheim

napisał: „Wynikiem tych dążeń (antyradzieckich - T. K.) była ze strony nieodpowiedzialnych kręgów

«aktywistów» inicjatywa utworzenia ochotniczego batalionu SS, który wiosną 1941 roku miał byc

wysłany do Niemiec. Gdy rząd zajął się tym problemem, przygotowania były już tak zaawansowane.

że nie zdecydowano się sprzeciwić realizacji planu, zwłaszcza że mogłoby to wywrzeć niekorzyslii)

wpływ na stosunki z Niemcami [...1 Wbrew wszelkim sprzeciwom batalion powstał, a jego czlonko

wie podpisali kontrakt zobowiązujący ich do dwuletniej służby". Natomiast pułk SS „Nordland" po-

wstał po podboju Danii i Norwegii w 1940 r. Spośród 140 tys. żołnierzy Waffen-SS z Europy Zachod-

niej z Norwegii było zaledwie 6 tys. C. G. Mannerheim, op. cit., s. 285; K. Grunberg, op. cit., s. 476-482.

Por. E. Ziemke, op. cit., s. 158. Odmienne stanowisko w sprawie Waffen-SS zajmuje F. Schrei-

ber, Kampfunter dem Nordlicht. Die Geschichte der 6. SS-Gebirgs Division Nord, Osnabriick 1969.

s. 42 i n.

" KTB OKW I, s. 429; N. Rumiancew, op. cit., s. 49-51.

KTB OKW 1, s. 430; F. Haider, op. cit.. t. 3, s. 76, 80; F. Schreiber, op. cit., s. 37, 38.

KTB OKW 1, s. 515. Por. N. Rumiancew, op. cit.. s. 54, 55.

Analizując przyczyny niepowodzeń Armii „Norwegia", należy też uwzględnić zasadniczą

różnicę w taktyce jej działań w porównaniu z grupami armii „Północ", „Środek" i „Południe", które

sukcesy w 1941 r. zawdzięczały przebojowym działaniom grup pancernych wspartych lotnictwem

pola walki. Związki taktyczne piechoty ograniczały się do likwidacji ognisk oporu i obrony zdoby-

czy terytorialnych. Por. T. Rawski, Piechota w latach II wojny światowej. WPH nr 1/1976, s. 92;

F. Haider, op. cit., t. 3, s. 207.

G. Kuprijanow, op. cit., s. 139, 140; A. Kolosów, Ordien na znamię ni potka, w: Eto było..., s.

27-30; N. Rumiancew, op. cit., s. 56.

426

Dietmar, Finskaja kampanija, w: Mirowaja wojna, Moskwa 1957, s. 137.

KTB OKW I, s. 466; F. Haider, op. cit., t. 3, s. 351; E. Ziemke, op. cit., s. 177.

»" W. Erfurth, op. cit., s. 53; K. Ruef, Odyssee..., s. 214; E. Ziemke, op. cit., s. 176-178.

W. Hubatsch, Hitlers Weisungen..., s. 154-157, 161-164.

Tamże, s. 164-169.

"F. Haider, op. cit., t. 3, s. 296; E. Ziemke, op. cit., s. 167-172, 179-182.

« W. Erfurth, op. cit.. s. 53 i n.; G. Kozłów, W liesach Karielii, Moskwa 1962, s. 23, 34-38.

« W. Erfurth, op. cit., s. 54; F Haider, op. cit., t. 3, S. 149; G. Kuprijanow. op. cit., s. 116-120.

F. Haider, op. cit., t. 3, s. 296; E. Ziemke, op. cit., s. 167-172, 179-182.

» G. Kuprijanow {op. cit., s. 126) pisze o wzmocnieniu Grupy „J" pułkiem 3 DP, zdjętym z

kierunku Uchty, oraz o zamiarze skierowania na ten odcinek całej fińskiej 3 DP.

"Tamże, s. 127.

K. Hilden, Die Mitrmanbahn, Helsinki 1942, s. 6 i n.; G. Kuprijanow, op. cit., s. 218-223; E.

Ziemke, op. cit., s. 179 i n.

F. Schreiber, op. cit., s. 127 i n.; E. Ziemke, op. cit.. s. 184.

Wtoraja mirowaja wojna, t. 4, s. 175.

KTB OKW I, s. 1120, 1121; E. Ziemke, op. cit., s. 184.

W. Hubatsch, Hitlers Weisungen..., s. 157.

G. Kuprijanow, op. cit., s. 287.

"Tamże, s. 153-159.

Rozdział piąty

Fińska „wojna kontynuacyjna"

' Ordiena Lenina Leningradskij Wojennyj Okrug, Leningrad 1968, s. 199; G. Kozlow, op. cit.,

s. 38^t0; C. G. Mannerheim, op. cit., s. 302, 303.

W. Erfurth, op. cit., s. 56 i n.

;

F. Haider, op. cit., t. 3, s. 92; G. Kozlow, op. cit., s. 47, 48; G.

Mannerheim, op. cit., s. 300 i n.

W. Gurkin, J. Liabin, Oboronitielnyje boi i otchod 168 strielkowoj diwizji na sortawalskom

naprawlieniji w ijulje-awgustie 1941 g., w. Bojewyje diejstwija strielkowoj diwizji, Moskwa 1958,

s. 455. 168 DP była tą samą (płk. Bondariewa), którą w czasie „wojny zimowej" IV KA gen. Hagge-

nuda przyparł do Ladogi, niszcząc jej siły. Bondariewa koniec wojny zastał w czeskiej Pradze,

gdzie był dowódcą korpusu piechoty 38 Armii.

Dietmar, Finskaja kampanija, op. cit., s. 138, 139; F. Haider, op. cii., t. 3, s. 244; V. Te-

rvasmaki, op. cit., s. 62-163.

G Kozlow, op. cit., s. 49, 50; E. Ziemke, op. cit., s. 191.

G. Kuprijanow, op. cit., s. 40-50; G. Kozłów, op. cit.. s. 51-54; Leningradskij Wojennyj

Okrug, s. 212. , „ ,

' W. Hubatsch, Hitlers Weisungen..., op. cit., s. 143; W. Haupt, Heeres Gruppe Nord, Bad

Nauheim, b.d.w., s. 55 i n.

W Erfurth, op. cit., s. 57; S. Kabanow, Na Mnich podstupach, Moskwa 1971, s. 135-146.

' G. Kozlow! op. cit., s. 59; Leningradskij Wojennyj Okrug, s. 213; A. Mankiewicz, Krasnozna-

miennaja Uidoiskaja Flotilla w Wielikoj Otieczestwiennoj Wojnie. Moskwa 1955, s. 26; C. G. Man-

nerheim, op. cit., s. 300.

427

W. Erfurth, op. cit., s. 60; G. Kuprijanow, op. c/7., s. 51-57, 65-68; E. Ziemke, op cit <

190-192.

" W. Erfurth, op. cit., s. 61 i n.; Y. Jarvinen, Kriget forlsutter. Stockholm 1951, s. 80 i n.; G

Mannerheim, op. cit, s. 301; E. Ziemke, op. cit., s. 191 i n.

Y. JSranen, op. cit, s. 104 i n.; A. Mankiewicz, op. cit., s. 27 i n.

Y. Jarvinen, op. cit., s. 86-88; wspomnienia S. Borszczewa (ówczesnego szefa sztabu 168

DP) w: Oborona Leningradu, s. 256, 257; C. G. Mannerheim, op. cit., s. 302. Por. Z. Ruszkow,

cit.. s. 17.

" KTB OKW I, s. 486, 1055, 1223-1225; W. Erfurth, op. cit., s. 66-68; Y. Jiiryinen, op. ci,..

114-137; C. G. Mannerheim, op. cit., s. 305; P. Łuknicki, Leningrad walczy, Warszawa 1976 t I

158, 159.

W. Bliicher, op. cit., s. 242 i n.; DGFP DXIII, nr 85, 140, 160; F. Haider, op. cit., t. 3, s. 165.

C. G. Mannerheim, op. cit., s. 307.

"' Według marsz. Mannerheima (op. cii., s. 308) sprawa wymuszania przekroczenia granic)

była wynikiem wizyty gen. Jodła; W. Erfurth, op. cit.. s. 67-69; E. Ziemke, op. cit., s. 194-198.

" W. Erfurth, op. cit., s. 69 i n.; Y Jarvinen, op. cit., s. 160; E. Ziemke, op. cit., s. 199.

G. Kuprijanow, op. cit., s. 76, 77.

" KTB OKW 1, s. 1226; W. Erfurth, op. cit., s. 69 i n.; Y Jarvinen, op. cit., s. 311; E Ziemke

op. cit., s. 199-201.

2,1

W. Erfurth, op. cit., s. 69, 70; G. Kozłów, op. cit., s. 84-87; G. Kuprijanow, op. cit s 101-

103.

G. Kuprijanow, op. cit., s. 103, 104.

" Istniejąca od 1923 r. Karelska Autonomiczna Socjalistyczna Republika Radziecka została

31 marca 1940 r. przekształcona w związkową Karelofińską Socjalistyczną Republikę Radziecką

Akt ten stwarzał pretekst do ewentualnego przyłączenia Finlandii do ZSRR. W. Erfurth, op. cit., s.

69; W. Krapiwin, SI3-ja Pietrozawodzkaju, Pietrozawodzk 1971, s. 18, 19.

G. Kozlow, op. cit., s. 86-88; W. Krapiwin, op. cit., s. 29, 30; K. Mierieckow, Pół wieku w

mundurze, Warszawa 1971, s. 244.

Y. Jarvinen, op. cit., s. 160-177; W. Krapiwin, op. cit., s. 29-31; G. Kuprijanow, op. cit., s.

84, 85; C. G. Mannerheim, op. cit., s. 313.

C. G. Mannerheim, op. cit., s. 314; E. Ziemke, op. cit., s. 198, 199, 201-203.

C. G. Mannerheim, op. cit., s. 320; K. J. Mikola, Finlands Wars during World War 11 (1919-

1945), Helsinki, b.d.w., s. XXII.

KTB OKW I, s. 802, 806, 817; W. Erfurth, op. cit., s. 77, 81-8.3; F. Haider, op. cit., t. 3, s.

372; E. Klink, Deutsch-finnische Wuffenbruderschuft 1941-1944, „Wehrwissenschaftliche Rund-

schau", z. 7/1958, s. 397-400; C. G. Mannerheim, op. et., s. 320-323. Wartość niemiecko-f.ńskich

obrotów towarowych, wynikająca z umowy z 7 marca 1941 r., wynosiła dla każdej ze stron 3,7 mld

marek fińskich. Por. W. N. Medlicott, The Economic Blockade, London 1952, t. 1, s. 625 i n.,

London 1959, t. 2, s. 180-183.

" Na Daleką Północ do wybuchu wojny przeprawiono z Bałtyku 8 okrętów podwodnych, 6

kutrów torpedowych i 4 kutry strażnicze. Por. Istorija wojenno-morskogo isskustwa Moskwa 1969

s. 294.

" W. Erfurth, op. cit., s. 70, 71; C. G. Mannerheim, op. cit., s. 314; Y Jarvinen, op. cit., s. 178-

180, 185-192; G. Kuprijanow, op. cit., s. 172.

428

KTB OKW I, s. 802-806, 820-827, 830, 857, 862, 865, 869-872; W. Krapiwin, op. cit., s.

_43; G. Kuprijanow, op. cit., s. 170-174; W. Erfurth, op. cit., s. 71; Y. Jarvinen, op. cit., s. 202-

07. Marsz. Mannerheim, omawiając problem przesunięcia pozycji na wysokość stacji kolejowej

parandowa, informuje o liście prezydenta Rytiego, który został dołączony do akt procesu winnych

wybuchu wojny. Por. C. G. Mannerheim, op. cit., s. 323, 324.

Zeznanie H. Góringa z 18-22 marca 1946, w; Niurnbergskij process..., t. 5, s. 25; Bojewuj

put Sowietskogo Wojenno-Morskogo Flota, Moskwa 1947, s. 327, 328; W. Haupt, op. cii., s. 88;

Ładoga rodnaja, passim; Z. Rusaków, op. cit., s. 26-36; A. Wasilewski, Dzieło całego życia. War-

szawa 1976, s. 195.

KTB OKW n/l, s. 36; I. Fieduninski, op. cit., s. II i n.; E. Klink, op. cit., s. 389; wspomnie-

nia K. Mierieckowa, w: Oborona Leningradu, s. 186 i n. Tenże, Pól wieku..., s. 251; A. Wasilewski,

op. cit., s. 196; A. Wert, Rossiju w wojnie 1941-/945, Moskwa 1967, s. 236.

G. Kuprijanow, O knigie „W Mesach Kurielii". Otklik czitutielej, WiŻ, nr 3/1965, s. 108.

Grif sikrietnosti sniat, op. cit., s. 165.

Rozdział szósty

Następstwa niepowodzeń Armii „Norwegia"

W. Hess, Eismeerfront..., s. 111 i n. - list gen. Dietla do gen. A. Jodła z 23 wrzes'nia 1941; E.

Ziemke, op. cit., s. 184-187.

E. Raeder, Mein Leben II, Tubingen 1957, t. 2, s. 251 i n.; F. Rugę, op. cit., s. 209 i n.; M.

Salewski, Die deutsche Seekriegsleitung 1935-1945, Frankfurt a.M. 1970, t. 1, s. 399 i n.

Dyrektywa OKW nr 37 nakładała na Kriegsmarine poważne zadania transportowe na trasach

Niemcy-Finlandia i Norwegia-Finlandia. Por. OBFH d. L, Gen. Quart. Genst. Abt., nr 449 z 8

grudnia 1941 - mkrf. aleks. T-77, R-786, ki. 5514527-30.

E. Schuler, Mit dem „Bergsuh" in Russland und Finnlund. Eńnerungsbuch der 7. Gebirgs-Divi-

sion, Munchen 1962, s. 39-41.

F. Haider, op. cit., t. 3, s. 384.

Weisung nr 39, OKW WFSt./Abt. L, nr 442090 z 8 grudnia 1941, w: W. Hubatsch, op. cit., s.

174, 175.

Walki fińsko-radzieckie w okresie zimowym - KTB OKW I, s. 798, 802, 817, 827, 847, 850,

857, 860, 862, 1055; II/l - s. 197, 200, 203, 207, 210. Obrona Leningradu - W. Haupt, Heeres

Gruppe Nord, Bad Nauheim, b.d.w., s. 94 i n.; K. Mierieckow, Pól wieku w mundurze, Warszawa

1971, s. 250

Weisung nr 41, OKW WFA nr 55616 z 5 kwietnia 1942 r„ w; W. Hubatsch, op. cit., s. 183-

188; KTB OKW

II/l,

s. 46

Luzowanie i przegrupowanie - w rozkazach dziennych związków taktycznych - mkrf. aleks.

T-79, R-208, ki. nbl.

C. Malaparte, Kaputt, Warszawa 1962, s. 334.

111

OKW/WFSt./Abt. 1/1 Op./ nr 003022/42. Por. KTB OKW II/l, s. 122; także l/s. 866; J. Roh-

wer, G. Hummelchen, op. cit., s. 205, 206; E. Potter, Ch. Nimitz, J. Rohwer, Seemucht, Munchen

!974, s. 647.

429

Wysunięty na początku stycznia 1942 r. projekt mianowania feldmarsz. A. Kesselringa naczel-

nym dowódcą Wehrmachtu w Norwegii nie został zrealizowany. Por. Kampfanweisung fiirdie Verte -

idigung Norwegens. OKW/WFSt./Op., nr 00226/42 z 27 stycznia 1942 r., w: KTB OKW n/l, s. 123

także Vortrag des Ob. d.M.B., nr 1. Skl I Op. 2224/42, w: Lageyortrage..., op. cit., s. 334-337.

WBfh Norw. I a, nr 5129 z 25 grudnia 1941 r. Mkrf. aleks. T-77, R-786, ki. 5514482 i n.

OKW WFSt./Op.M/nr 55013 z 2 stycznia 1942 r.; tamże, ki. 5514478.

OKW WFSt./Abt. L, nr 442262 z 27 grudnia 1941 r.; tamże, ki. 5514488-489.

OKW WFSt., nr 55513 z 18 marca 1942 r. - mkrf. aleks. T-77, R-786, ki. 5514471 i n.

Weisung fur die weitere Kampfuhrung der AOK Lappland - OKW/WFSt./Op., nr 5598/42

Geh. Kdos. Chefs. z 15 maja 1942 r. Koncepcję tę skrytykował gen. Dietl w bezpośredniej rozmo

wie z Hitlerem w trakcie pobytu w Mikkeli z okazji jubileuszu marsz. Mannerheima.

W. Bliicher, op. cit, s. 253: W. T. Kowalski, Wielka koalicja 1941-1945. t. 1, Warszaw-

1972, s. 100.

A. Kan, Wnieszniaja pulitika skandinawskich stran w gody wtoroj mirowoj wojny, Moskw,,

1967, s. 243-249; W. T. Kowalski, op. cit., t. 1, s. 101. Także W. Bliicher. op. cit., s. 252.

Blauweiss Buch..., op. cit., t. 2, Helsinki 1941, passim.

2,1

Cyt. wg W. T. Kowalski, op. cit., t. 1, s. 100. Oddźwięki noty, w: DGFP D XIII, nr 353, >,

558-560; W. Bliicher, op. cit., s. 231, 232,

W. Bliicher, op. cit., s. 251, 252, 257, 258.

W. T. Kowalski, op. cit., t. 1, s. 101.

Korespondencja..., t. 1, dok. 19 i 20, s. 27-30; W. Churchill, op. cit., t. 3, s. 527-530.

Marsz. Mannerheim (op. cit., s. 317, 318) interpretuje rozkaz z 6 października, dotycząc)

wstrzymania działań ofensywnych Armii „Karelia" (po osiągnięciu Miedwieżegorska i Maaselkii

jako posunięcie zgodne z. wezwaniem Churchilla do zakończenia de facto wojny. Wyjas'nia równo

czes'nie, iż nie mógł zawiadomić o tym Churchilla ze względu na obawę przed przechwyceniem

depesz przez Niemców, jak też przed ewentualnymi krokami ZSRR.

DGFP D XIII, dok. nr 197. 472, 474, 477, 485; W. Bliicher, op. cit., s. 254-263.

DGFP D XIII, dok. nr 533, 5.34, 540; Korespondencja..., t. I, s. 30-32; G. A. Gnppenberg.

Finland and the Great Powers. Memoirs ofa Diplomat, Lincoln 1965, s. 213; W. T. Kowalski, op. cit.,

t. 1, s. 106, 107. List marsz. Mannerheima stanowi odpowiedź na pismo Keitla z 22 września, w

którym szef OKW wyjas'nial przyczyny niepowodzeń militarnych, podkreślał rolę północnego teatru

działań oraz wytyczał -jako zadanie na rok 1942 - zablokowanie Murmańska poprzez natarcie na

Kandalakszę. Por. OKW/WFSt./Abt. L, nr 441580 z 22 września 1941 r. - mkrf. aleks. T-77, R-786,

ki. 5514544-547. W swej odpowiedzi Mannerheim poinformował Keitla o ocenie dowództwa fiń-

skiego, uznającego za podstawowy cel zdobycie Pietrozawodzka, Kondopogi i Miedwieżegorska.

Przedstawił również koncepcję reorganizacji armii fińskiej na brygady (także dywizji podległych

AOK „Norwegen"). Jedynym ustępstwem wobec Niemców była zgoda na przerzucenie 163 DP

Por. OKW/WFSt./Abt. L I Op., nr 441638 - mkrf. aleks. T-77, R-786, ki. 5514539-542; także W.

Bliicher, op. cit., s. 249, 254-256.

W. Erfurth, op. cit., s. 83-86; E. Klink, op. cit., s. 398-402. Autor wykorzystuje udostępnio-

ne mu przez gen. Erfurtha pamiętniki zawierające konkretne dane i fragmenty dokumentów, pomi-

nięte w drukowanej i cytowanej wyżej pracy.

C. G. Mannerheim, op. cit., s. 321; W. Bliicher, op. cii., s. 253; W. Erfurth (op. cit., s. 102)

podaje liczbę 111 500 żołnierzy starszego rocznika zdemobilizowanych do lutego 1942 r. Oprócz tego

430

z żołnierzy starszych roczników sformowano bataliony robocze, zwane potocznie „batalionami star-

ców". Por. K. J. Mikola, op. cit., s. XXII; K. L. Oesch, Finnlands Entscheidungskampf 1944, Frauen-

feld 1964, s. 157 i n. W maju 1942 r. marsz. Mannerheim zrezygnował z dalszej reorganizacji armii.

G. Kuprijanow, Ot Bariencewa moria do Ładogi, Leningrad 1972, s. 186, 187; G. Kuma-

niew, Sowietskije ielieznodoroiniki w gody Wielikoj Otieczestwiennoj Wojny, Moskwa 1963, s. 68;

N. Rumiancew, Razgrom wraga w Zapolarie, Moskwa 1963, s. 96, 97. Według Mannerheima (op.

cit., s. 33) nakazana ewakuacja tylko częściowo mogła zostać zrealizowana, gdyż ludność karelska

uciekała do lasów.

G. Kuprijanow, op. cii., s. 214; N. Rumiancew, op. cit., s. 101.

N. Komarów, Protiwowozdusznaja oborona Murmańska i Kirowskoj Żelieznoj Dorogi, WiZ,

nr 2/1973, s. 92-94; W. Sokołowski, Wojcnnaja strategija, Moskwa 1962, s. 185, 186, 189.

A. Eden, op, cit., t. 1, s. 227-229, G. Kuprijanow, op. cit., s. 217.

S. Jedliński, Siewiernyj transportnyj flot w Wielikoj Otieczestwiennoj Wojnie Sowietskogo

Sojuza 1941-1945, Moskwa 1963, s. 22-25, 56 i n.; G. Kuprijanow, op. cit., s. 143, 162-165.

J. Butler, Bolszaja strategija, Moskwa 1959, s. 535; G. Kuprijanow, op. cii., s. 164, 165.

P. Iwanow, Krylia nad moriem, Moskwa 1973, s. 222, 223.

KTB OKW U/l, s. 191. 197, 200, 203, 207, 210; G. Kuprijanow, op. cit., s. 176-178.

KTB OKW II/l, s. 355, 357, 362, 364, 367, 369, 372, 375, 377, 379; W. Erfurth, op. al., s.

106, 107; E. Schuler, op. cit., s. 74, 75; E. Ziemke, op. cit., s. 227, 228; F. Schreiber, op. cit., s. 185.

M. Krautler, K. Springenschmid, op. cit., s. 299-311; N. Rumiancew, op. cit., s. 70; T. Wies-

bauer, op. cit., s. 120 i n.

W. Erfurth (op. at., s. 80) ocenia straty III KA na 2500, a XIX KG na 3200 żołnierzy. Według

E. Ziemkego (op. cit., s. 228) łączne straty Korpusu Górskiego wyniosły 3200 żołnierzy. Ch. Chu-

dalow (op. cit., s. 81) podaje, że w trakcie walk nieprzyjaciel stracił tylko w zabitych około 5000

żołnierzy.

KTB OKW II/l, s. 37, 402, 454; W. Bliicher, op. cit., s. 281; C. G. Mannerheim, op. cit., s.

481-488; H. Picker, Hitlers Tischgesprdche 1941-1942, Stuttgart 1965, s. 386, 389. Szczegóły

wizyty Himmlera w Rovaniemi - C. Malaparte, Kaputt, rozdział Ryby.

KTB OKW II/l, s. 81; W. Erfurth, op. cit.,s. 108, 118; F. Haider, op. cit., t. 3, s. 255, 257; E.

Klink, op. cit., s. 403, 404.

KTB OKW II/l, s. 130; W. Haupt. op. cit., s. 124, 125.

Dyrektywa OKW nr 45 z 23 lipca 1942 r., Hitlers Weisungen..., s. 196-200. Plan całkowite-

go zmienienia Leningradu w pustynię został opracowany jeszcze we wrześniu 1941 r., gdy wydawa-

ło się, że wojska Grupy Armii „Północ" wkrótce zdobędą miasto. Por. Vortragnotiz der Abteilung

Landesverteidigung im OKW iiber die beabsichtigte Verwustung Leningrads z 21 września 1941 r.,

w; F. Grochler, Der zweite Weltkneg. Dokumente, Berlin 1972, dok. nr 39, s. 130-132. Także W.

Haupt, op. cit., s. 133 i n.; E. Manstein, Stracone zwycięstwa. Wspomnienia 1939-1944, Warszawa

2001, t. l,s. 271 in.

Leningradski] Wojennyj Okrug. s. 306 i n.; K. Mierieckow, op. cit., s. 328-345; E. Manstein,

op. cit.,s. 271 i n.

W. Erfurth, op. cit., s. 108, 109, 127-129; Leningradskij Wojennyj Okrug, s. 310; Z. Rusa-

ków, Krasnoznamiennaja Ładoiskaja, Pietrozawodzk 1971, s. 41-43.

OKW WFSl./Op./nr 551128 z 27 czerwca 1942 r. - mkrf. aleks. T-77, R-786, ki. 5514463;

OKW - Weisung an das Geb. AOK 20 betr. Verstrarkung des finnischen Kampfraumes, OKW WFSt./

°P-/nr 551942 z 29 listopada 1942 r., w: KTB OKW II/l, s. 1315, 1316; także II/l, s. 37, 38, 81.

431

W. Bliicher, op. cir., s. 253. Na stanowisko społeczeństwa fińskiego niemały wpływ wywie

raly wciąż rosnące straty osobowe armii lińskiej. Według W. Erfurtha (op. c/7., s. 135) do września

1942 r. wyniosły one 32 303 zabitych, 82 282 rannych i 3390 zaginionych żołnierzy i oficerów.

OKW WFSt./Org. I/nr 3421 z 4 listopada 1942 r. - mkrf. aleks. T-77, R-869, ki. 561080-

087; W, Erfurth, op. cii., s. 136.

W. Bliicher, op. ci!., s. 255, 256. Powyższe rozważania autor snuł przed wypowiedzeniem

Finlandii wojny przez Wielką Brytanie.

Rozdział siódmy

Wojna na arktycznych morzach

J. Butler, J. Gwyer, Bolszaja strategija, Moskwa 1967, s. 49; B. L. Hart, The Defence ul

Britain, London 1949, s. 44; W. T. Kowalski, op. cit„ t. 1, s. 74-89.

G. Szczedrin, Na pokładzie S-56, Warszawa 1967, s. 242; tenże, 17 000 opasnych mil, Wi/

nr 4/1973, s. 73.

L. Zienkiewicz, Morza ZSRR, ich fauna i flora, Warszawa 1959; A. Jahn, Arktyka, w: Gen

grafia powszechna, t. 5, Warszawa 1967.

A. Gołowko, Wojna za kręgiem polarnym, Warszawa 1964, s. 82-85; A. Eden, Pamiętnik

1938-1945, Warszawa 1972, t. 2, s. 219, 220.

J. Rohwer, G. Hummelchen, op. cit., s. 157; S. Roskill, Flot i wojna, Moskwa 1967, s. 441

443; P. Vian, Action this Day, London 1960, s. 68-73; J. Butler, J. Gwyer, op. cit., s. 90, 163.

Korespondencja przewodniczącego Rady Ministrów ZSRR z prezydentem Stanów Zjednoczą

nych i premierem Wielkiej Brytanii w okresie Wielkiej Wojny Narodowej 1941-1945, Warszawa

1960, t. l,s. 8-11.

Tamże, s. 17-20; J. Butler, J. Gwyer, op. cit., s. 165-168.

W. Churchill, op. cit., t. 4, s. 267. 432. Kwestię operacji radziecko-alianckich na póinocj

podjął też Stalin w telegramie do Churchilla z 17 lipca 1942 r.

W. Kowal, 5. Sz.A. wo wtoroj mirowoj wojnie. Niekotoryje problemy wniesznejpolitiki, Kiew

1976, s. 176; J. Butler, J. Gwyer, op. cit., s. 99.

Korespondencja, t. 1, s. 14; W. T. Kimball, Roosevelt, Churchill i U wojna światowa. Warsza-

wa 1999, s. 100-105.

W. Kowal, op. cit., s. 181.

DG FP D XIII, dok. nr 315; W. Kowal, op. cit., s. 182.

J. Butler, J. Gwyer, op. cit., s. 134-136, 449-451.

A. Eden, op. cit., t. 2, s. 232, 233; Istorija wtoroj mirowoj wojny, t. 4, s. 175-177.

G. Blond, Kurs Murmańsk. Die Schicksal der allierten Konwois, Oldenburg, b.d.w., s. 87-

100; P. Vian, op. cit., s. 63, 64.

J. Rohwer, G. Hummelchen, op. cit., s. 157, 159, 186.

" W niemieckim nazewnictwie geograficznym istnieją dwie nazwy - Nordmeer i Nordsee.

które w przekładzie na język polski oznaczają Morze Północne. Nazwa Nordmeer odnosi się jednak

do mórz arktycznych, natomiast nazwa Nordsee do Morza Północnego. Szerzej problematyka orga-

nizacji dowodzenia siłami morskimi w Norwegii w: W. Lehman, G. Hummelchen, op. cit., t. I, nr

40, 72, 73; t. 2, nr 121, 123-125; M. Salewski, Die deutsche Seekriegsleitung 1935-1945, Frankfurt

a.M. 1970, t. 1, s. 465,466.

Denkschrift zum Gegenwartigen Stand der Seekriegsfiihrung geneg England Juli 1941, SKL

1 b 1315/41, w: M. Salewski, op. cit., t. 3, s. 192 i n.

432

Vortrag Ob.d. beim Fiihrer am 13. November 1941 Obfh.d. K. Marinę SKL 1 b 1315/41, w:

Uigevortrtige des Oberbefehlshabers der Kriegsmarine b. Fiihrer am 29.12.41, nr 1 am 29.12.41 B, nr

I 1, SKL I op. 2224/41, w: Lagevortrdge, s. 334-337. Okręt liniowy 7irpirz o wyporności standardowej

I 42 900 t i bojowej 52 600 t, uzbrojony w 8 dział 380 mm oraz 12 dział 150 mm i 16 dział przeciwlot-

I niczych 105 mm miał przewagę ogniową nad liniowcami brytyjskimi.

Admirał Dónitz utrzymuje, że był przeciwny osłabieniu sił działających na Atlantyku. K.

| Dónitz, 10 Jahre und 20 Tage, Bonn 1964, s. 173, 235, 236.

K. Assmann, Deutsche Seestrategie in zweite Weltkriege, Heidelberg 1957, s. 195-199; W.

• Churchill, op. cit., t. 2, s. 256-260.

J. Rohwer, G. Hummelchen, op. cit., s. 20; W. Belli, K. Penzin, Bojewyje diejstwia w Atlantikie

I i na Srediziemnom Monę 1939-1945, Moskwa 1967, s. 227-230; K. Dónitz, op. cit., 1. 2, s. 200.

K. Dónitz, op. cit., s. 203; S. Rosskill, op. cit., s. 101, 102. Inne dane - 12 niszczycieli i 19

I okrętów podwodnych - podaje B. Wajner, Siewiemyj Flot w Wielikoj Otieczestwiennoj Wojnie,

I Moskwa 1964, s. 241.

C. Bekker, The Luftwaffe War Diaries, London 1967, s. 265-267; W. Girgis, Jagdgeschwa-

I der 5 „Eismeerjager", Stuttgart 1975, s. 68, 69; G. Hummelchen, Die deutsche Seeflieger 1935-

I 1945, Munchen 1976, s. 137. 138.

C. Bekker, op. cit., s. 267, 268: E. Ziemke, op. cit., s. 239.

OKW, WFSt., nr 55493 z 14 marca 1942, mkrf. aleks. T-77, R^786, ki. 5514471 i n.

Vortrag. Ob. d.M. beim Fiihrer am 12 Marz 1942 abends, nr 1, SKL I 6588/42 z 14 marca

I 1942, w: Lagevortrdge..., s. 359; D. Irwing, op. cit., s. 32; M. Salewski, op. cit., t. 2, s. 124, 125.

Vortrag. Ob. d. M. beim Fiihrer im Wolfschanze am 13.4.42, SKL B, nr 1/785.

G. Bidlingmaier, Seegeltung in der deutschen Geschichte, Darmstadt 1965; W. Giebig, op.

cit., s. 103; J. Lipiński, Druga wojna światowa na morzu, Gdańsk 1970, s. 241.

' '" G. Bidlingmaier, Seegeltung..., s. 8249; G. Blond, op. cit., s. 106-109; A. Gołowko, op. cit.,

s. 88 i n.; E. Kosiarz, Polacy na morzach. Warszawa 1969, s. 88-91.

D. Irwing, op. cit., s. 75, 76; G. Blond, op. cit., s. 95-110; S. Roskill, op. cit., t. 2, s. 124, 134,

262.

Vortrag Ob. d. M. beim Fiihrer am 15.6.42; Unternehmen „Rósselsprung", 1, SKL 16162/42,

•

w: Lagevortrdge..., s. 400, 401; F. Muller-Meinhard, Der Einfluss der Friendlagebeurteiling aufOpe-

rationsplanung, Entschlussfassung und Operatwnsficksung, „Marinę Rundschau", cz. I, z. 9/1970. s.

513-530; cz. II, z. 10/1970, s. 589-603.

J. Brenecke, Schlachtsclnft Tirpitz..., S. 86 i n.; J. Kołyszkin, W gtubinach polarnych monej,

Moskwa 1971, s. 173; J. Rugę, op. cit., s. 283.

F. Muller-Meinhard, op. cit., s. 600-603.

A. Gołowko, op. cit., s. 108-110; Istorija Wojenno-Morskogo Iskusstwa, Moskwa 1969, s.

345; N. Kuzniecow, przedmowa do książki D. Irwinga, s. 5.

* Korespondencja..., t. 1, s. 49-53, 107-109; W. Churchill, op. cit., t. 4, s. 112-115, 237, 238, 245,

505-507 515-520- I Majski, Wspomnienia ambasadora radzieckiego. Warszawa 1970, s. 280-289.

Vortrag Ob.d.M. beim Fithrer am 26.8.1942. Obfh.d. KM.B. SKL., IB 1663/42, w; Uige-

vortrdge..., s. 406. Tekst przytoczony wg W. Churchilla, op. cit., t. 4, s. 272, 273.

W. Churchill, op. cit., t. 4, s. 268, 484-502; A. Eden, op. cit., t. 2, s. 268; A. Wert, op. cit., s.

340,341.

KTB OKW n/l, s, 713, 721-725; S. Roskill, op. cit.. t. 2, s. 263-274; B. Sholteld, op. at.,s.

104-177; J. Brennecke, Eismeer..., s. 255 i n.; A. Gołowko, op. cit., s. 124-131.

Korespondencja..., t. 1, s. 62, 63, 67; t. 2, s. 31; Istorija wtoroj mirowoj wojny, t. 5, s. 36.

433

Według brytyjskiej admiralicji pojedyncze statki były dwukrotnie bardziej narażone niż

statki płynące w konwojach. Por. W. Polk, Sąsiedzi i obcy. Warszawa 2000, s. 238; S. Roskill, „,,

cit., t. 2, s. 275; B. Wajner, op. cii., s. 166.

N. Komarów, Protiwwozdusznaja oborana Murmańska i Kirowskoj Żeteznoj Dorogi (194 j_^

1944), WiŻ, nr 2/1973, s. 94.

N. Komarów, Protiwwozdusznaja oborana Archangielska (1941-1944), WiŻ, nr 1/1972 s

81-83; A. Korawojew, Po srocznomu predpisaniju, Moskwa 1967, s. 117.

T. Ebner, Probleme und Bedeutung des sibirischen Seeweges fiir die Sowjetunion, „Marinę

Rundschau", nr 4/1955, s. 105-111, nr 5/1955, s. 140-145.

J. Brennecke, Das gluckhafie Schift. Kreuzerfahrden des „Admirał H. Sheer", Biberach an

der Riss, 1955, s. 338 i n.; J. Meister, Unternehmen „ Wunderland", „Marinę Rundschau" nr 1/1955

s. 1-8; E. Suzjumow, Podwig „Sibiriakowa", Moskwa 1964, passim,

* Vortrag Ob.d.M. beim Fuhrer am 26.8.1942 B, nr 1 SKL I b 1663/42 oraz 19.11.1942 B, nr i

SKL Ib 2261/42, w: Utgevortrage..., s. 405, 406, 426, 427. Scharnhor.st o wyporności tylko 31 81X1 i

oraz uzbrojony w 9 dział 280 mm, 12 - 150 mm i 14-105 mm przeciwlotniczych oraz 6 wyrzutni

torpedowych 533 mm ustępował ówczesnym liniowcom alianckim. Nazwę zawdzięczał pruskiemu

generałowi Bernardowi von Scharnhorstowi, który po klęsce Prus w wojnie z Francją przeprown

dzil od 1807 r., wspólnie z Augustem von Gneisenauem, reorganizację pruskiej armii, a w 1813 r

był szefem sztabu w armii feldmarsz. Bliichera.

G. Blond, op. cit., s. 171-189; B. Shofield, op. cii., s. 131.

W trakcie walki, gdy Admirał Hipper po trafieniu dwoma pociskami utracił prędkość, adm

Kummetz otrzymał rozkaz radiowy, by nie ryzykował. Kummetz nie wiedział, że wysyłanie takich

ostrzeżeń było następstwem rozkazu Hitlera, przerwał więc walkę wbrew swej woli. F. Rugę, on.

cit., s. 276, 277, 279; G. Bidlingmaier, Seegeltung..., s. 252, 253.

Trzecia Rzesza w świetle Norymbergi, Warszawa 1979, s. 427^130, 608, 609; protokół zeznali

adm. Readera, Trial of the Major War Criminals before the International Military Tribunal, Nurem

berg 1944, t. 35, s. 317-319; E. Raeder, op. cit., t. 2, s. 206 i n.; M. Salewski, op. cit., t. 2, s. 201-224.

Die Bedeutung der deutscher iiber Wasserkrafte fiir die Kriegsfiihrung der Dreimachte, SKL

I b 154/43, w: Lagevortrdge..., s. 457 i n. Lagebetrachtung der Seekriegsłeitung von 20.2.1943, w:

M. Salewski, op. cit., i. 2, s. 239 i n.; Aufgaben der Uberwasserkrafte 19.2.1943, w: KTB OKW II1/2.

s. 1317-1320.

M. Salewski, op. cit., t. 2, s. 313, 323; Seemacht..., s. 664-667.

Z 46 statków, które wyszły między styczniem a marcem do radzieckich portów (42 w skła-

dzie dwóch konwojów i 6 samodzielnie), do celu dotarło 40. Z radzieckich portów powróciło 36, 5

zas'zatonęło. Por. J. Rohwer, G. Hummelchen, op. cit., s. 322; S. Roskill, op. cit., t. 2, s. 412, 413

Niederschrift iiber Besprechungen im Fuhrer Hauptquartner vom 10-12.9.43 BD I SKL Ib

(Kr.) 2807/43, w: Lagevortrdge..., s. 548; J. Brennecke, Schlachtschiff „Tirpitz"', s. 113-127.

J. Rohwer, G. Hummelchen, op. cit., s. 374-376; Seemacht..., s. 669-670; B. Wajner, op. cit..

s. 278 i n.

A. Gołowko, op. cit., s. 155, 160, 161, 164-168, 428^130; S. Jedliński, op. cit., s. 139, 140;

Istorija wojenno-morskogo iskusstwa, s. 428, 443.

W. Churchill, op. cit., t. 5, s. 256 i n.; A. Eden, op. cit., s. 326-330; Korespondencja.... t. I.

s. 163-167.

" G. Bidlingmaier, Seegeltung..., s. 256-259; F. Bush, Tragddie am Nordkap, Hannover 1950,

s. 128 i n.; A. Golowko, op. cit., s. 185-189; D. Macintyre, The Naval War against Hitler, London

1971, s. 335, 336; M. Ogden, The Battle ofNorth Cape, London 1962, s. 31 i n.

434

G. Bidlingmaier, Seegeltung..., s. 159, 160, 256; S. Blond, op. cit., s. 190-212; J. Brennecke,

Schlachtschiff „Tirpitz", s. 164 i n.; B. Shofield, op. cit., s. 39-53, 154.

J. Rohwer, G. Hiimmelchen, op. cit., s. 418, 419, 428, 429, 435, 436; Seemacht..., s. 688-

690.

™ S. Jedliński, op. cit., s. 184; J. Rohwer, G. Hummelchen, op. cit., s. 473; E. Szczekotów,

Ochotniki za podwodnymi lodkami, Moskwa 1960, s. 76; B. Wajner, op. cit., s.>306.

J. Rohwer, Geleitungschlacht im Eismeer. Die Operation gegen den Convoy JW-59, „Marinę

Rundschau", nr 6/1954, s. 183-199; J. Rohwer, G. Hummelchen, op. cit., s. 172-175.

Istorija wojenno-morskogo iskusstwa, s. M2-AAA; B. Wajner, op. cit., s. 369-371.

J. Rohwer, G. Hiimmelchen, op. cit., s. 503, 504, 524, 525, 531; Seemacht..., s. 696, 697.

Biber był zanurzającą się, jednoosobową łodzią szturmową o sylwetce podobnej do okrętu

podwodnego, uzbrojoną w 2 torpedy. Długość Bibera wynosiła 8 m, średnica 0,98 m, wysokość

kiosku 0,52 m, a długość peryskopu 1,5 m. Sześciocylindrowy silnik benzynowy miał pojemność

2500 cm'.

K. Dónitz, Niemieckije podwodnyje lodki, Moskwa 1964, s. 454. Odmienne dane w wydaniu

niemieckim - 10 Jahre..., s. 484; Seemacht..., s. 139 i n.

Meldunek Heimatstab Nord, mkrf. aleks T-77, R-784, ki. 5512671; L. Dinklage, Die deut-

sche Handelsflotte 1939-1945, t. 1, Frankfurt a. M.-Zurich 1971, s. 15 i n.

Heimatstab ubersee nr 66630/V-1442, mkrf. aleks. T-77, R-784, ki. 5512214, 5512241. Inne

problemy dotyczące przewozów - tamże, ki. 5512724, 5512742 i n„ R-786, ki. 5514176; Lage-

vortrage..., s. 488.

Statki niemieckie były uzbrojone wg następujących norm: 1-2 działka kalibru 75-78 mm, 2

automatyczne działka plot 20-22 mm, 9-10 kaemów oraz urządzenia rozmagnesowujące. Por. W.

Andriejew, Borba na okieanskich komunikacijach, Moskwa 1961, s. 268; A. Kan, Wnieszniaja po-

litika..., op. cit., s. 245, 246, 304, 305.

* Istorija wojenno-morskogo iskusstwa, s. 398, 471; 1. Kołyszkin, W glubinach polarnych

moriej, Moskwa 1964, s. 7; B. Nikołajew, P. Pietruchin, My s „Griemiaszczego", Moskwa 1961,

s. 73-84.

™ Brygada okrętów podwodnych dowodzona przez kapitana pierwszej rangi (komandora)

N. Winogradowa liczyła w momencie rozpoczęcia wojny 15 jednostek w 3, a następnie 4 dywi-

zjonach; pierwszy - okręty oceaniczne typu K i D; drugi - średnie okręty typu Szcz, trzeci - okręty

małe typu M. Por. A. Gołowko, op. cit., s. 20, 21, 25, 29, 69, 145: I. Kołyszkin, op. cit., s. 17, 18,

218 i n.

Dane radzieckie różnią się od potwierdzonych przez Niemców (w 1942 r. 46 statków i 5

okrętów wojennych). Por. Istorija Wielikoj Otieczestwiennoj Wojny Sowietskogo Sojuza 1941-1945,

t. 2, s. 470.

W niemieckich opracowaniach wymieniana jest liczba 11 zatopionych w 1942 r. radzieckich

okrętów podwodnych, wliczając w to zatopiony na Pacyfiku przez nieznany okręt Ł-16. Das deut-

sche Bild der russischen und sowietischen Marinę, Frankfurt a.M. 1962, s. 132, 133.

L. Dinklage, op. cit., s. 15; W. Hess, op. cit., s. 133; Istorija wojenno-morskogo iskusstwa, s. 307.

1. Kozłów, W. Szlomin, Krasnoznamionnyj Siewiemyj Flot, Moskwa 1977, s. 115.

S. Kabanow, Pole boja - bierieg, Moskwa 1977, s. 100 i n.; J. Pierieczniew, J. Winogradów,

Na straże morskich garnizonów, Moskwa 1967, s. 291 i n.; F. Ponoczewnyj, Na kraju ziemli sowiec-

koj, Moskwa 1964, s. 108.

Lotnictwo Floty Północnej, dowodzone przez gen. mjr. A. Kuzniecowa, w chwili wybuchu

wojny z Niemcami posiadało 36 samolotów myśliwskich (przestarzałych), 11 dobrze ocenianych

435

bombowców typu SB oraz 49 raczej treningowych wodnosamolotów typu MBR-2 i 7 typu GST

(wodnosamolot torpedowy). Te ostatnie nie nadawały się do użycia na Morzu Barentsa, toteż we

wrzes'niu 1941 r. do Wajengi dostarczono pierwszy klucz samolotów torpedowych typu DB 3F (/

Bałtyku), natomiast w marcu 1942 r. jeszcze 6 takich samolotów z Dalekiego Wschodu. Były to

bombowce dalekiego zasięgu przystosowane do torpedowania, gdyż do wybuchu wojny nie zdołano

skonstruować typowego samolotu torpedowego. Dlatego we wrześniu 1942 r. uzyskano z Wielkiej

Brytanii 23 samoloty typu Hampden, z których został sformowany 24 pułk lotnictwa minowo-torpe-

dowego. W jego skład weszły wspomniane DB 3 F, a 24 plmt w styczniu 1943 r. wszedł w skład

utworzonej 5 minowo-torpedowej dywizji ppłk. N. Kidalinskiego. W połowie 1943 r. lotnictwu

Floty Północnej liczyło już 619 samolotów, w tym 94 szturmowe, 34 bombowe i 68 torpedowych.

Por. P. Iwanow, op. cit., s. 215 i n.

W. Andriejew, op. cit., s. 268; K. Assmann, Deutsche Strategie im zwei Weltkriegen, Heidel-

berg 1957, s. 198; 1. Meister, Der Seekrieg..., op. cit., s. 167. Zagęszczenie artylerii nadbrzeżnej

było następstwem obaw o podjęcie wspólnego radziecko-brytyjskiego ataku desantowego w pól

nocnej Norwegii. Rozbudowę obrony Niemcy traktowali jako część składową tzw. Wału Atlan

tyckiego, sięgającego od Pirenejów do Kirkenesu (4 tys. km). Dzieli! się on na 3 odcinki obrony;

norweski, duński i zachodni (od Holandii do Hiszpanii), a każdy odcinek - na strefy. W 1942 r. wiek

szos'ć prac fortyfikacyjnych Niemcy przeprowadzili w Norwegii i Francji.

Były to głównie okręty średnie typu S 786/1050 t wyporności (4 z Władywosloku i 4 z

innych akwenów) oraz jeden typu L (wyporność 1039/1335 t) z Kamczatki. Pozostałe 2 to okręty

typu M o wyporności 161/202 t (w liczniku wyporność na powierzchni, a w mianowniku - w zanu-

rzeniu). Okręty z Floty Dalekowschodniej wyszły na początku października 1942 r. parami z zamia-

rem pokonania 18,5 tys. mil morskich przez 2 oceany z zachowaniem zdolności bojowej. Z Pietro-

pawlowska Kamczackiego ich trasa biegła przez Dutch Harbor na Aleutach, San Francisco, Coco

Solo w Panamie, Guantanamo na Kubie, Hałifax w Kanadzie, Reykjavik w Islandii, Rosyth w Szko

cji i Larnick na Szetlandach. Na podejściach do San Francisco został zatopiony L-16, idący w parze

z L-15. Po tym incydencie Amerykanie przydzielili okrętom typu S eskortę złożoną z niszczycieli.

Po przejściu przez Kanał Panamski okręty przepłynęły przez morza Karaibskie i Sargassowe na

Atlantyk znów parami, z jednodniowym odstępem, w eskorcie dozorowców. 2 okręty S-51 i L-15

udały się na remont do Anglii, a pozostałe wprost do bazy w Polarnym. Por. B. Wajner, op. cit.. s.

205; G. Szczedrin, Na pokładzie S-56, Warszawa 1967, s. 95-100.

" Bojewyj put''..., s. 264; Istorija wojenno-morskogo iskusstwa, s. 430-435; 1. Kozłów, Wza-

imodiejstwije różnorodnych sil Siewiernogo Flota na kommunikacijach protiwnika, WiŻ, nr 7/1975,

s. 22-28; B. Wajner, op. cit., s. 255, 274.

Rozdział ósmy

Niedoszła agresja

K. Griinberg, SS gwardia Hitlera, Warszawa 1994, s. 476-^82.

J. Kudrina, Danija w gody wtoroj mirowoj wojny, Moskwa 1975, s. 78.

Tamże, s. 88.

' Tamże, s. 97. Kolaboracja, zwłaszcza współpraca gospodarcza oraz gloryfikacja duńskiego

ruchu oporu, ratowanie Żydów przez rybaków przewożących ich do Szwecji za słone opłaty, a także

436

wątpliwe skazywanie „zdrajców" na kary śmierci (około 400 przypadków) stały się przedmiotem

krytyki w wydanej niedawno książce dziennikarzy Christiana Jensena, Tomasa Kristiansena i Karla

Erika Nielsena Krigens Kohmrend (Handlarze wojny). Również publikacja młodego historyka Pe-

tera Knudsena After drabet (Po morderstwie) i inne wzbudziły w Danii krytykę historyków, którzy

koloryzowali okres wojny i okupacji. Zob. M.-Ch. Wagner, „Neue Ziircher Zeitung", 23 listopada

2001 - przedruk „Forum", nr 47/2001.

Rozmiary kolaboracji w Norwegii są przedmiotem dużych kontrowersji. W. Brandt ocenia

liczbę członków Nasjonal Samling na 30 tys., Hewins - na 70 tys.. Nosków - na podstawie materia-

łów archiwalnych - ustala, że było ich 43 400. Por. W. Brandt, Norwegens Freiheitskampf 1940-

1945, Hamburg 1948, s. 31 i n., 80 i n.; R. Hewins, Quisling - Verrdter oder Patriotl, Leoni ani

Sternberger See 1972, s. 342; A. Nosków, Norwegija wo wtoroj mirowoj wojnie 1940-1945, Mo-

skwa 1973, s. 222.

Terboven zdolal ostatecznie wpłynąć na zmianę na stanowisku dowódcy sił morskich w Nor-

wegii: niechętnego mu adm. Boehma zastąpiono wiceadm. Ziliaksem. Por. KTB OKW II/l, s. 125;

H. Boehm, Norwegen zwischen England und Deutschland. Liineburg 1956, s. 143 i n.

J. Heydecker, J. Leeb, Trzecia Rzesza w świetle Norymberg!, op. cit., s. 418, 419.

W. Biegański, N. Juchniewicz, S. Okęcki, Polacy w ruchu oporu narodów Europy 1939-

1945, Warszawa 1977, s. 184.; W. Brandt, op. cit., passim; A. Kan, Wnieszniaja politika..., op. cit.,

s. 294, 295; A. Nosków, op. cit., s. 111, 113, 174, 188.

* KTB OKW IV/1, s. 27; H. Boehm, op. cit., s. 168; W. Brandt, op. cit., s. 110, 111; T. Galagher,

Assault in Norvay. The True Story ofthe Telemark Raid, London 1975, passim; R. Petrow, The Bitter

Years, New York 1975, s. 148-158.

W. Brandt, op. cit., s. 111, 112; A. Nosków, op. cit., s. 204.

" Komunikat o zawarciu ukiadu o cywilnej administracji na terytorium Norwegii między rzą-

dami wielkich mocarstw i rządem Norwegii [w:] Wnieszniaja politika Sowietskogo Sojuza w pie-

riod Otieczestwiennoj Wojny, Moskwa 1944, t. 2, s. 133; A. Kan, op. cit., s. 340-343.

KTB OKW IIII/2, s. 1182; IV/1, s. 117, 118; IV N, s. 31-34; A. Kan, op. cit., s. 271-293, 344,

393, 499^05. Na początku czerwca 1945 r. Dania została zaproszona na konferencję w San Franci-

sco.

W książce poświęconej płk. M. Rybikowskiemu Tiergarten S. Strumph-Wojtkiewicz daje

barwny opis jego działalności w Sztokholmie, w tym również wspomnianego incydentu (s. 231-

233). W. Schellenberg, omawiając działalność Rybikowskiego w Sztokholmie, nie wspomina o tym

fakcie. Por. W. Schellenberg, Pamiętniki, Warszawa 1960, s. 127-129. Sam Rybikowski w wywia-

dzie udzielonym dziennikarzowi „Przekroju" podaje szczegóły swej pracy wywiadowczej i współ-

pracy z szefem wywiadu japońskiego, gen. Onoderą. Por. „Przekrój", nr 1645, 17 października

1976, s. 10, U.

J. Butler, J. M. Gwyer, Grand Stratęgy (June 1941-August 1942), London 1964.

R. Manvell, H. Fraenkel, Spisek przeciw Hitlerowi, Warszawa 1996, s. 19-27, 62, 63.

" A. Kan, op. cit., s. 255-257; E. Ziemke, op. cit., s. 218.

Zeznania Bamlera bezkrytycznie przyjmuje A. Nosków w pracy Skandinuwskij placdarm

y»o wtoroj mirowoj wojnie, Moskwa 1977; KTB OKW HIV 1, s. 129; II1/2, s. 1167, 1340; A. Kan, op.

i'., s. 255-257; W. Medlicott, The Economic Blockade, London 1952, s. 184, 185.

437

KTB OKW III/l, s. 129; ItI/2, s. 1520; E. Ziemke, op. cit.. s. 253 i n. Wspomniane publikach

cytują jako kryptonim tej operacji „Polarfuchs", na co nie znajdujemy potwierdzenia w odnalezi

nych dokumentach. Por. A. Kari, op. cit., s. 309.

Mkrf. aleks. T-77, R-786, ki. 5514820 i n.; KTB OKW III/l, s. 140, 199, 207; E. Ziemke, „,-,

cit., s. 254-258.

211

E. Ziemke, op. cit., s. 254, 257, 258, 260-264.

E. Manstein, Stracone zwycięstwa. Wspomnienia 1939-1944, Warszawa 2001, s. 229 i ri • ]

Sawicki. Front wschodni a powstanie warszawskie. Warszawa 1986, s. 211 i n.

Rozdział dziewiąty

Klęski i odwroty

KTB OKW III/l, s. 40, 47, 245; III/2, s. 885, 1524; IV/2, s. 1534 i n.

Referat gen. A. Jodła w: KTB OKW IV/2, s. 1542; także: Trud ofthe Major War Criminah

before The International Military Tribunal. Niirnberg 1949, t. 37, s. 630 i n.

Dokumentacja zagadnienia - mkrf. aleks. T-77, R-786, passim; KTB OKW IV/N, s. 22; IV/1

s. 11, 83, 874, 875; H. Holter, Armee in der Arktis, Bad Nauheim 1953, s. 22 i n.

KTB OKW IV/N, s. 11; W. Erfurlh, op. cit.,s. 97 i n. oraz 174; C. G. Mannerheim, Wspomnie-

nia, op. cit., s. 342, 343.

KTB OKW II/l, s. 38; T. Palm, The Finnish Soviet Armistice Negotiations of 1944, Uppsala

1971, s. 24. Dług państwowy Finlandii wynosił w 1938 r. 3,4 mld marek fińskich, w roku 1939 - 5,6

mld, w 1940 - 17,2 mld, w 1941 - 27,2 mld, a w roku 1942 - 35,2 mld marek. Por. O. Kuusinen,

Finlandija bież maski, Moskwa 1943, s. 45 i n. Inne dane V. Tervasmaki, op. cit., s. 232.

A. Kan, op. cit., s. 301, 302 i 368; W. T. Kowalski, Wielka koalicja 1941-1945, t. 2, Warsza-

wa 1975, s. 184, 189, 316, 317. Reelekcja Rytiego uchwalona została przez stałych elektorów,

wobec czego uzyskał on 90 proc. głosów. Rada Naczelna Partii Socjaldemokratycznej, decydując

się na poparcie Rytiego, uchwaliła rezolucje, że Finlandia nie uczestniczy w wojnie przeciw mocar-

stwom zachodnim; jeśli wycofanie się z wojny nie zagrozi naruszeniem wolności i niezawisłości -

rząd powinien uzyskać pełnomocnictwa dla rokowań.

Wnieszniaja politika..., t. 1, s. 583, 598; W. Blucher, op. cit., s. 306; W. Erfurth, op. cit., s. 209;

L. Lundin, Finland in the Second World War, Bloomington 1957, s. 183-189. W grudniu 1942 r. poseł

USA Schoenfeld wezwany został do Waszyngtonu; placówką kierował sekretarz poselstwa.

W. Blucher, op. cit., s. 296-340; W. Erfurth, op. cit., s. 209-214; C. G. Mannerheim, op. cii..

s. 346; W. T. Kowalski, op. cit.. i. 1, s. 202.

" W. Churchill, op. cit.. s. 397^100; W. T. Kowalski, op. cit.. t. 1, s. 700, 701.

111

KTB OKW III/l, s. 138, 139; III/2, s. 795; IV/N, s. 12; IV/1, s. 870; K. J. Mikola, K. Reini,

Działania wojenne armii fińskiej przeciwko armii niemieckiej w północnej Finlandii w latach 1944-

1945 (maszynopis WIH), s. 8, 9.

" Besondere Anordnungen fiir die im Finnische Hoheitsgebiet untergebrachten deutschen Trup-

pen, OKW WFSt. Qu III, nr 0997/43 z 6 marca 1943 r. - mkrf. aleks. T-77, R-488, ki. 1652396-

1652403; W. Erfurth, op. cit., s. 112, 113.

Weisung Nr 50 fur die Vorbereitung der Ruckfiihrung des Geb. A.O.K.20 nach Nordfinnland

und Nordnorwegen, OKW WFSt./Op, nr 662375 z 28 września 1943 - mkrf. aleks. T-77, R-777, ki.

5503642 i n. Druk - W. Hubalsch, op. cit.. s. 231, 232.

438

» KTB OKW III/l, s. 1201, 1281; W. Blucher, op. cit., s. 342; C. G. Mannerheim, op. cit., S. 346,

347.

» KTB OKW 1V/1, s. 859; W. Haupt, Heeres Gruppe Nord 1941-1945, Bad Nauheim, b.d.w.,

177-192; Leningradskij Wojennyj Okrug, Leningrad 1968, s. 367-387.

|5 Fremde Heere Ost (IV), opracowanie materiałowe z 10 stycznia 1945 r. AW1H, fotokopia

VII/3/502, s. 8, 31,59.

" V. Tervasmiiki, op. cit., s. 205.

KTB OKW 1V/1, s. 913. Do lipca 1942 r. meldunki podają liczby 30 214 poległych i 70 tys.

rannych. Opracowanie jak wyżej, s. 11.

i» KTB OKW IV/N, s. 13; W. Erfurth, op. cit., s. 165, 183, 220.

" Notatka służbowa z 22 czerwca 1944 r. Fremde Heere Osi (IV) AWIH, fotokopia VII/3/489.

W Erfurth (op. cit., s. 197, 218) dostrzegał w parlamencie 3 grupy posłów: zwolenników wojny

czysto obronnej, rzeczników odtworzenia granicy z 1939 r. oraz rzeczników ideologii „wielkofiń-

skiej". Ci ostatni jako przeciwwagę „adresu 33" zorganizowali tzw. adres 500.

T. Palm, op. cit.. s. 38^43; S. Sztiemienko, op. cit., s. 425, 426.

W. Blucher, op. cit., s. 359-362; C. G. Mannerheim, op. cit.. s. 349, 350; L. Lundin, op. cit..

s. 203-210; T Palm, op. cit., s. 51 i n.

Konferencja prasowa w MSZ ZSRR, w: Wnieszniaja politika..., t. 2, s. 109-115. Wezwanie

rządów wielkich mocarstw do państw satelitów z 13 maja 1944 r. w: tamże, s. 132, 133; meldunki

attache niemieckiego w Helsinkach o przebiegu wydarzeń politycznych z 3, 5, 12, 15 i 22 marca

oraz 10 kwietnia 1944 r. - AWIH, fotokopia VII/3/489; także OKW KTB IV/1, s. 869, 870.

K. Mierieckow, op. cit., s. 404-413; J. Siemienow, O niekotorych osobiennostijach organi-

zacji Petsamo-Kirkeneskoj opieraciji. WiŻ nr 10/1964, s. 45-51.

Leningradskij Wojennyj Okrug, s. 388-394. Por. A. Nowikow, Na Karielskom pierieszejkie,

WiŻ, nr 7/1969, s. 63. W wydzieleniu wojsk uwzględniono doświadczenia „wojny zimowej", w której

do operacji wyborskiej Frontu Pólnocno-Zachodniego (armie 7 i 13) wyznaczono początkowo 16

dywizji piechoty (w 6 korpusach), a w końcowej jej fazie dodano jeszcze 2 korpusy (6 dywizji).

KTB OKW IV/1, s. 879, 882; K. L. Óesch, Finnlands Entscheidungskampf 1945 und seine

politischen, wirtschaftlichen und militarischen Folgen, Frauenfeld 1964, s. 17, 18. Wiosną 1944 r.

wzmocniono też obronę plot obszaru Finlandii.

Gen. Óstermann, pierwszy dowódca Armii „Przesmyk" w „wojnie zimowej", zajmował do-

tąd stanowisko generalnego inspektora piechoty; gen. TaWela, jeden z bohaterów „wojny zimo-

wej", otrzymał stanowisko dowódcy odcinka Maaselka. W sierpniu nastąpiła ponowna wymiana

obu generałów. Por. KTB OKW IV/1, s. 871, 888; IV/N, s. 18; W. Erfurth, op. cit., s. 167-173; K.

Mikola, K. Reini, op. cit., s. 10; K. Oesch. op. cit., s. 19.

Dostawy miały być utrzymane w rozmiarach niezbędnych do podtrzymania gotowości bojo-

wej armii fińskiej, uniemożliwiających jednak jej modernizację i rozwój. Decyzje dotyczące do-

staw wymagały każdorazowej akceptacji Hitlera. Por. KTB OKW IV/1, s. 871-873; 1V/N, s. 18; C.

G- Mannerheim, op, cit., s. 350.

KTB OKW IV/1, s. 873, 882-884. Por. W. Erfurth, op. cit., s. 177, 185, 198; E. Klink,

Deutsch-finnische Waffenbuderschaft 1941-1944, „Wehrwissenschafliche Runschau", z. 7/1958, s.

409-411; W. Warlimont, Im Hauptauartier der deutschen Wehrmacht 1939-1945, Frankfurt a.M.

1962, s. 448.

Armia „Przesmyk" w „wojnie zimowej" początkowo liczyła również 6 dywizji piechoty. W

końcowej fazie wojny wzmocniona została 3 dalszymi. Dlatego marsz. Mannerheim był krytykowa-

ny za zbyt późne wzmocnienie Przesmyku Karelskiego w 1944 r. C. G. Mannerheim, op cit.. s. 361;

439

K. Oesch, op. cii., s. 73-76. Nazwa VTjest skrótem od miejscowości Vammemisuu - nad Zatoką

Fiński), i Tajpale - nad jeziorem Ladoga, które łączyła ta pozycja.

KTB OKW IV/I, s. 880-883; Leningradskij Wojennyj Okrug, s. 394-401; Y. Jarvinen, Kri-

get Fortsiitter, Stockholm 1951, s. 331-358.

KTB OKW lwi, s. 880, 882-884; W. Erfurth, op. cii., s. 240; K. Mikola, Finlands Wars

s. XXV-XXVI; K. L. Oesch, op. cii., s. 100.

'- Następstwem tego oświadczenia było rozszerzenie zakresu dostaw wojskowych oraz szersze

informowanie Finów o sytuacji wojskowej (wizyty Keitla i Schórnera). Skutkiem wewnętrznym

było wycofanie się socjaldemokratów z rządu. W. Erfurth uznał tę sytuację za wyjście z kryzysu

Por. KTB OKW IV/1, s. 880-882, 888; W. Bliicher, op. tir., s. 365 i n.

G. Kuprijanow, op. cii., s. 332; N. Mieszczerski, Poslednij udar, w: Ładoga rodnaja, Lenin

grad 1969, s. 375-381; Z. Rusaków, Krasnoznamionnaja Ładożskaja, Pietrozawodzk 1971, s. 44-54

K. Mikola, Finlands Wars..., s. XXVI; Y. Jarvinen, op. ca., s. 402-406.

K. Mikola, Finlands Wars..., s. XXVI; W. Erfurth, op. cii., s. 252-253; meldunek gen. Erfur

tha do dowódcy Grupy Armii „Północ" z 27 sierpnia 1944 r. - mkrf. aleks. T-311, R-53, ki. 7065562-

3; KTB OKW IV/1, s. 890. Napięcie mobilizacyjne wiązało się z trudnościami w uzyskaniu nic

zbędnej siły roboczej. Przy Ministerstwie Komunikacji i Robót Publicznych utworzono specjalnj

urząd szefa siły roboczej, który pełnił gen. mjr Makinen. Por. C. G. Mannerheim, op. cii., s. 497.

Rząd określany był jako „gabinet zaufania" Mannerheima. Według oceny niemieckiego at-

tache był on raczej konserwatywny niż lewicowo-radykalny. Por. KTB OKW IV/1, s. 888-890.

W. T. Kowalski, op. cii., t. 2, s. 370.

KTB OKW 1V/1, s. 894; komunikat Biura Informacyjnego MSZ ZSRR z 4 września 1944 r..

w: Wniesmiaja politika..., l. 2, s. 177-179; L. Lundin, op. cii., s 225-230.

* Tekst przemówienia w: Wniesmiaja politika..., t. 2, s. 344-346.

Przebieg rozmów i tekst układu w: T. Palm, op. cii., s. 65-160; komunikat TASS w: Wniesz

niaja politika..., t. 2, s. 263, 264. Także: T. Bartieniew, J. Komissarow, Tridcaf Het dobrososied

siwa, Moskwa 1976, s. 48-56; W. Pochlebkin. SSSR-Finlandija, Moskwa 1975, s. 308 i n. Reakcje

strony niemieckiej: radiogramy attache wojskowego Niemiec w Helsinkach z 3 września 1944 r. -

mkrf. aleks. T-311, R-53, ki. 7065567-570; telefonogram tegoż - tamże, ki. 7065575-79. Notatka z

21 października 1944 r. - Fremde Heere Osi (IV), AWIH VII/3/489.

411

Wraz z Dietlem zginęli: dowódca XVIII KG gen. por. Eglseer i dowódca grupy dywizyjnej

gen. mjr von Rossi. Por. KTB OKW IV/1, s. 882; L. Rendulic, Solda! im stUrzenden Reichen, Munchen

1965, s. 341 i n.; E. Schuler, Mil dem „Bergsuch " in Russland und Finland, Erinnerungsbuch der 7.

Gebtrgsdivision, Munchen 1962, s. 127.

Studium kontynuacji wojny w Finlandii w wypadku załamania się Finlandii, WFSt. (Op), nr

772122 z 14 lipca 1944 r.; studium zaopatrzenia na wypadek wycofania się Finlandii z wojny z 17

lipca 1944 r. - mkrf. aleks. T-77, R-786, ki. 5514507 i n.; KTB OKW IV/I, s. 892, 896.

Problematyka ta stanowiła treść ostatniej rozmowy gen. Dietla z Hitlerem. Por. KTB OKW

IV/1, s. 982; H. Hóller, op. cii., s. 20, 21.

KTB OKW IV/1, s. 882, 888, 889, 894; W. Erfurth, op. cii., s. 262-264; W. T. Kowalski, op.

cii., t. 2, s. 360.

KTB OKW IV/1, s. 894, 895; W. Erfurth, op. cii., s. 271; L. Rendulic, op. cii., s. 364-366.

KTB OKW IV/1, s. 892; H. Hólter, op. al., s. 22-24; E. Schuler, op. cii., s. 127, 128.

Studium możliwości obronnych obszaru Laponii po zakończeniu operacji „Birke" - AOK

20 AG la nr 322/44 - mkrf. aleks. T-77, R-786, ki. 5515122. Na marginesie dokumentu krytyczne

uwagi gen. A. Jodła.

440

« Notatka dotycząca wariantów realizacji planu „Birke" WFSt. (Qu 1), nr 773124 z 31 sierpnia

44 r. - mkrf. aleks. T-77, R-786, ki. 5514970-97!. KTB OKW 1V/1, s. 877, 897, 898.

« Pismo gen A Jodła do komisarza Rzeszy ds. żeglugi - OKW WFSt. Qu 1 (Trsp.), nr 7736092

1 pazdT/r^ , - mkrf. aleks. T-77, R-786, kl. 55.4849-952, KTB OKW IV/1, , 89,

« Dietmar op. cit.,S. 146; G. Kuprijanow, op. ci,., s. 359, 360; K. Mieneckow, op. al., S. 431-

433; N. Rumiancew, op. cif., s. 127; tekst depeszy gen. Amonowa, w: S. Sztiemienko, Jeszcze raz....

s 444

' » KTB OKW W/l s. 898-900; K. Mikola, K. Reini, op. cii., s. 3; J. Lipiński, Druga wojna

światowa na morzu. Gdańsk 1970, s. 395. Por. J. Rohwer, G. HUmmelchen, op. cii., s. 481.

5' K Mikola, Finlands War..., s. 30, 31; K. Mikola, K. Reini, op. al., s. 9-11.

Zestawienie liczbowe stanów osobowych, koni, dział i pojazdów mechanicznych 20 AG -

mkrf. aleks. T-77, R-786, kl. 5514959. Inne dane (224 lys. żołnierzy) podaje KTB OKW 1V/1, s.

Dalekopis szefa sztabu 20 AG do gen. A. Jodła z 18 września 1944 r. - mkrf aleks. T-77, R-786,

kl 5514962- H. Hólter, op. cii, s. 370. 371; E. Ziemke, op. cii., s. 300-303.

' 5< KTB OKW IV/1, s. 906, 907; H. Hólter, op. cii., s. 38-42; K. Mikola, K. Rem,, op. at., s.

16-18; E. Schuler, op. cif., s. 168 i n.

« K Mikola, K. Reini, op. cii., s. 21, 22; E. Schuler, op. at., s. 181-184.

* K Mikola K Reini, op. at., s. 11, 24, 25. Dowódcy niemieccy nie przyznają się do stosowa-

nia taktyki spalonej ziemi. Zniszczenie Rovaniemi przypisują przypadkowej eksplozji transportu z

linii Por. L. Rendulic, op. a,., , 440, 441, 448; F. Schreiberop. ci, s. 304-30* Zarządzenia

dotyczące przedsięwzięć dewastacyjnych przed wycofaniem wojsk - mkrf. akta. T-77, R-786 kl

5514495 i n. Według danych fińskich („Helsingin Sanomat" z 22 września 97 rj zniszczenia

doZne przez wojska hitlerowskie szacuje si

na około 500 min marek fińskich. Por. F. Bartie-

niew, J. Kommisarow, op. cii., s. 54. ,

Ml|(

« KTB OKW IV/2 s 1878, 1889; M. Krautler, K. Springenschmid, op. at., s. 387, 388, K.

Ruef, Gebirgsjdger zwischen Kreta und Murmańsk, Graz-Stuttgart, b.d.w., s. 403; T. Wiesbauer, In

Eis und Tundra, Neckargemund 1963, s. 149, 154.

- Komunikaty o działalności radzieckich oddziałów partyzanckich w pasie działań XV II KG

mkrf aleks T-79 R-208, kl. nlb,. Eto było na krajniem Siewierie, Murmańsk 1965, s. 381-386,

W. Hess, Eismeerfront 194,, Heidelberg 1956, s. 132-136; M. Krautler, K. Springenschmid, op.

cii s 257-272; N. Rumiancew, op. cit., s. 110-117.

,Ch Chudalow, U kromki konlimenta, Moskwa 1974, s. 1.3-115; N. Malugin, Tyl14 Arnu

w Petsamo-Kirkiemeskoj opieraciji, WiZ, nr 2/1973, s. 97-102; K. Mieneckow, op. a,., s. 436;

N Rumiancew, op. cit., s. 141-143. . . ...

- W radzieckiej literaturze historycznej istnieją rozbieżności dotyczące wzmocnienia 14 A -

mii. Cytowane dane zestawiono drogą dedukcji. Por. Ch. Chudałow, op. a,., s. .25, 126 S^M ni-

ski, M Absaljamow, Nastupańelnyje boji 99 i SI strielkowych korpusów w Zapalane, Moskwa

1959 s 8- K Mierieckow, op. cii., s. 436, 437; K. Ruef, Gebirgsjdger..., s. 125, 404.

« K. Mieneckow, op. ci,., s. 439, 449; W. Siemienow, op. cit s. 50.

• H. Hólter, op. cit., s. 45, 46; M. Krautler, K. Springenschmid, op. at., s. 387, T. Wiesbauer,

- X. Sówko, op. a, s. 220-222; S. Kabanow, op. cit, 297-300; *^^J

genschmid, op. cit., s. 420, 421; A. Kuzmin, Wpribriemych wodach Moskwa 967 s. L79 92

Leonów, Licom k licu, Syktywkar 1959, s. 106-114; tenże, Pamiat woskrteset , W Z, n 1/972 .

63^,7- Podwig siewieromorcew, Murmańsk 1970, s. 144-15.; K. Ruef, Geb.rgsjaga..., s. 4,0. 411

441