Konecki Tadeusz. Skandynawia w drugiej wojnie ?wiatowej

Подождите немного. Документ загружается.

dunek o brytyjskich lotniskowcach. Nadszedł on 5 lipca o godzinie szóstej pięć

dziesiąt pięć z dowództwa 5 Floty Powietrznej. Wynikało z niego, iż główne siły

Home Fleet wraz z lotniskowcem znajdują się około 200 mil na północny zachód

od Wyspy Niedźwiedziej, a około 800 mil od miejsca planowanego ataku na

statki konwoju. Taka odległość uniemożliwiała zaatakowanie niemieckiej eska-

dry przez angielskie lotnictwo. Mimo to Raeder nie decydował się na rozpoczę-

cie operacji bez zgody Hitlera. Meldunek wiceadm. Kranckego o zgodzie fuhrera

nadszedł o jedenastej trzydzieści, gdy niecierpliwy wiceadm. Schniewind wy-

prowadzał już okręty z Altafjordu. O piętnastej Tirpitz, Hipper, Scheer, 7 nisz-

czycieli i 2 kutry torpedowe wyszły na otwarte morze.

Niemiecką eskadrę już po 5 godzinach wykrył w pobliżu wyspy Ing0 ra-

dziecki okręt podwodny K-21. Jego dowódca kpt. N. Lunin wykonał atak torpe-

dowy i wysłał w eter depeszę: „Szczególnie pilne! Dla Floty! 2 okręty liniowe i 8

niszczycieli w punkcie 71° 21' szer. pn. i 23" 40" dl. wsch. 17.00. W-5". O osiem-

nastej szesnaście podobną depeszę wysłał brytyjski samolot rozpoznawczy typu

Catalina, podając informację o wykryciu 11 nierozpoznanych okrętów. Przed dwu-

dziestą trzydzieści angielski okręt podwodny Unshaken również rozpoznał nie-

przyjacielskie okręty. Alarmujące depesze, przechwycone przez niemieckie roz-

poznanie radiowe, przeraziły dowództwo Kriegsmarine, które nie spodziewało się

tak szybkiego wykrycia swej eskadry. Zaniepokoiły je też zastosowane przez Angli-

ków od dziewiętnastej trzydzieści silne zakłócenia radiowe. Adm. Raeder, uważa-

jąc, iż nie wolno mu narażać jądra floty nawodnej, polecił adm. Carlsowi wycofać

okręty do baz. O dwudziestej pierwszej pięćdziesiąt niemiecka eskadra zawróciła, a

6 lipca o trzeciej trzydzieści weszła na wody przybrzeżne

Tak więc druga, starannie przygotowana próba wprowadzenia do działań prze-

ciw konwojowi ciężkich okrętów nawodnych zakończyła się niepowodzeniem.

mimo iż brytyjska admiralicja pochopnymi decyzjami - trudnymi do dziś do

wyjaśnienia - stworzyła niezwykle sprzyjającą sytuację do przeprowadzenia ope-

racji „Rósselsprung".

Przygotowanie każdego wyjścia niemieckich okrętów nawodnych w morze

ograniczały nie tylko obawy o utratę resztek floty nawodnej, lecz także względy

ekonomiczne, ściśle biorąc - brak paliwa. Właśnie z tego powodu nie mogły one

uczestniczyć w akcji przeciwko konwojowi PQ-16. Tym bardziej więc decyzja o

zawróceniu okrętów była dla Schniewinda i innych niemieckich admirałów cio-

sem w prestiż floty. Po tym niefortunnym dla niej wydarzeniu między niemiecki-

mi admirałami wywiązała się polemika dotycząca przeniesienia dowództwa gru-

py sił morskich „Nord"' z Kilonii w pobliże kręgu polarnego oraz zorganizowania

302

lepszej łączności z Berlinem. Krytyka nie ominęła też sił lotniczych, które oskar-

żano o brak systematycznej obserwacji Home Fleet. Z kolei Goring miał oświad-

czyć,iż nie rozumie dlaczego flota przerwała operację „Rósselsprung". Dla nie-

wtajemniczonych przyjęto następującą wersję, wyjaśniającą powrót okrętów:

ochraniające konwój silne jednostki nieprzyjaciela, wraz z lotniskowcami, zmu-

szone zostały po wyjściu w morze niemieckiej eskadry do zawrócenia na zachód,

co pozwoliło niemieckim okrętom podwodnym i lotnictwu na zaatakowanie alianc-

kich statków. Tym samym cel wyjścia w morze ciężkich okrętów niemieckich

został w pełni osiągnięty

Mimo fiaska operacji „Rósselsprung" statki rozwiązanego konwoju PQ-17

znalazły się w tragicznym położeniu, zdane całkowicie na łaskę U-bootów i sa-

molotów torpedowo-bombowych 5 Floty. Rozpraszając się, szukały schronienia

w krze lodowej, a niektóre wchodziły w obszar pokryty lodem poza zasięgiem

rozpoznania niemieckiego lotnictwa. Kilka statków w towarzystwie małych jed-

nostek eskorty schroniło się w niewielkich zatoczkach Nowej Ziemi, gdzie odna-

lazły je i odprowadziły do Archangielska jednostki Floty Północnej, prowadzące

poszukiwania aż do 23 lipca. Spośród 37 statków, które wyruszyły z Islandii,

ocalało jedynie 13 (z tego 2 zawróciły do Reykjaviku). Zatonęły 24 statki ze 153

marynarzami, 3350 samochodami, 430 czołgami, 230 bombowcami i 99 216 to-

nami innego materiału wojennego. Z 200 tys. t ładunku wysłanego z Islandii do

ZSRR dotarło zaledwie 70 tys. t

Zniszczenie rozwiązanego konwoju PQ-17 propaganda niemiecka zdyskon-

towała jako ogromny sukces militarny. To tragiczne wydarzenie miało w istocie

daleko idące konsekwencje w stosunkach aliancko-radzieckich, ponieważ pod

naciskiem admiralicji Churchill w liście do Stalina z 17 lipca oznajmił, że zmu-

szony jest do wstrzymania następnego konwoju PQ-18 do nadejścia polarnej nocy,

obiecując zarazem skierowanie części statków do Zatoki Perskiej i zwiększenie

przepustowości magistrali transirańskiej. Rząd radziecki odrzucił argumenty Chur-

chilla o niemożności docierania konwoju drogą północną w okresie polarnego

dnia, oświadczając, iż Związek Radziecki ryzykuje i ponosi straty nieporówna-

nie większe w imię wspólnego zwycięstwa. Pod wpływem krytyki Stalina Win-

ston Chuchill już 31 lipca obiecał wysłanie kolejnego konwoju w pierwszej poło-

wie września

W czasie konferencji adm. Raedera z Hitlerem 26 września 1942 r. dowódca

Kriegsmarine oświadczył:

303

Możemy założyć, że nasze okręty podwodne i samoloty, które kompletnie rozgro-

miły ostatni konwój, zmusiły nieprzyjaciela do czasowego zaniechania drogi północ-

nej lub nawet całkowitej zmiany systemu zaopatrzenia [...] Według wszelkiego praw

dopodobieństwa nieprzyjaciel będzie w dalszym ciągu zaopatrywał Rosję północną

drogą morską, a więc dowództwo marynarki musi zachować okręty podwodne wzdłuż

dawnych szlaków [...] Tylko utrzymując flotę na wodach norweskich, możemy mieć

nadzieję, że skutecznie stawimy czoło niebezpieczeństwu. Ponadto, ze względu na

całokształt strategii Osi, jest kwestią pierwszorzędnej wagi, by bliskość naszych okrę

tów wojennych wiązała Home Flect, zwłaszcza po ciężkich anglo-amerykańskich stra

tach na Morzu Śródziemnym i Pacyfiku [...]".

Rozumowanie Raedera było logiczne i zasadne. Siły Kriegsmarine i Luftwaffe

w północnej Norwegii rzeczywiście spełniły wymienione przez niego zadania. Wią-

zały zwłaszcza znaczne siły brytyjskiej Home Fleet, z drogiej jednak strony stwarza

nie pozorów poważnego zagrożenia brytyjskimi operacjami desantowymi w tym

rejonie odciągało uwagę niemieckiego dowództwa od innych teatrów działań wo

jennych i zmuszało do systematycznego wzmacniania sił lądowych i lotniczych oraz

obrony wybrzeża w Norwegii. Koncentracja jednostek floty, zwłaszcza U-bootów,

odbijała się niekorzystnie na przebiegu tzw. bitwy o Atlantyk oraz osłabiała siły

niemieckie wydzielone do działań na innych akwenach.

Brytyjska admiralicja obawiała się o los swych okrętów liniowych, które ustę-

powały Tirpitzowi pod względem wyporności, opancerzenia i prędkości. „Gdy-

byśmy stracili jeden lub dwa z naszych nielicznych, najpotężniejszych okrętów

liniowych - pisał Winston Churchill w liście do Józefa Stalina 17 lipca 1942 r.

lub nawet gdyby takie jednostki doznały poważnych uszkodzeń, a Tirpitz z to-

warzyszącymi mu okrętami i oczekiwany niebawem Scharnhorst miałyby pozo-

stać w akcji - stracilibyśmy (czasowo) panowanie na Atlantyku. Zahamowałoby

to dostawy żywności, dzięki którym egzystujemy, i poważnie ograniczyłoby nasz

wysiłek wojenny. Przede wszystkim jednak musiałyby ustać wszelkie konwoje

wojsk amerykańskich, sięgające obecnie 80 tys. żołnierzy miesięcznie".

Wszystkie te argumenty nie przekonywały jednak Stalina, gdyż ZSRR w ty

czasie wytężał wszystkie sity, by powstrzymać ofensywę niemiecką na Stalin

grad i Kaukaz - w dodatku po upływie zaledwie miesiąca od opublikowania w

ZSRR komunikatu z 11 czerwca o otwarciu „drugiego frontu" w 1942 r. Chur

chill w tymże piśmie ujawnił bowiem, iż jego otwarcie nastąpi nie wcześniej niż

w 1943 r. Niebywale zaostrzyło to wzajemne stosunki w łonie koalicji antyhitle

rawskiej, co tez umiejętnie dyskontowała goebbelsowska propaganda. Stosunki

te w pewnym tylko stopniu poprawiła sierpniowa wizyta Churchilla w Moskwie

111/

304

Tymczasem Wielka Brytania przygotowywała obiecany wrześniowy konwój

do ZSRR- Admiralicja zrewidowała do tego czasu taktykę jego ochrony. W skład

konwoju PQ-18, dowodzonego przez kmdr. E. K. Boddama-Whelhama, weszło

39 statków, statek ratowniczy, 2 zbiornikowce oraz 4 jednostki przeznaczone dla

Floty Północnej (3 trałowce i zbiornikowiec). Otrzymał on ochronę, jakiej nie

miał dotąd żaden konwój na tej trasie. Bezpośrednia eskorta, dowodzona przez

kontradm. R- L. Burnetta, składała się z kilku grup. Pierwsza złożona była z 2 nisz-

czycieli, 2 okrętów oplot, 2 okrętów podwodnych, 4 korwet, 3 trałowców i 4 traw-

lerów. W skład grupy lotniskowej wchodził nowy lotniskowiec eskortowy Aven-

ger z 12 samolotami na pokładzie i 2 niszczyciele. Grupę uderzeniową stanowi-

ły: lekki krążownik Scylla (kontradm. R. L. Burnett) i 16 niszczycieli, podzielo-

nych na 2 samodzielne grupy. Grupa osłony składała się z ciężkich krążowników

Norfolk (wiceadm. S. S. Bonham-Carter), Suffolk i London. Osłonę operacyjną

zapewniały okręty liniowe Anson (wiceadm. B. Fraser), Duke ofYork, lekki krą-

żownik Jamaica oraz 5 niszczycieli. Dla przerzutu posiłków i zaopatrzenia do

bazy na Spitsbergenie wydzielono krążowniki Cumberland i Sheffield oraz jeden

niszczyciel. Statki konwoju były zaopatrywane w paliwo przez 2 zbiornikowce

eskadry i 4 niszczyciele. Oprócz tego do patrolowania rejonu Lofotów wydzielo-

no 4 okręty podwodne, a do służby patrolowej w rejonie północnej Norwegii -

3 dalsze jednostki. Złożona struktura organizacji sił ochrony bezpośredniej i osło-

ny konwoju wynikała z opracowania przez admiralicję nowej taktyki przeciw-

działania atakom niemieckich sił morskich i lotniczych.

Konwój wyruszył 2 września. Po 6 dniach wykryły go nieprzyjacielskie sa-

moloty rozpoznawcze. Dowództwo Kriegsmarine zdecydowało się na przesunię-

cie grupy okrętów nawodnych (ciężkie krążowniki Admirał Scheer i Admirał

Hipper oraz lekki krążownik Koln) z Narwiku do Altafjordu. Przejście niemiec-

kich jednostek zostało zauważone przez 4 angielskie okręty podwodne, z których

jeden - Tigris - wykonał nieskuteczny atak torpedowy.

Użyciu przeciwko konwojowi eskadry okrętów nawodnych sprzeciwił się

adm. Raeder, którego Hitler ostrzegł przed zbędnym ryzykiem narażania podsta-

wowych sił floty niemieckiej; samą swą obecnością odgrywały one bowiem waż-

ną rolę strategiczną.

W rezultacie walkę z konwojem podjęły 3 grupy okrętów podwodnych (po 4

okręty każda) oraz 92 samoloty torpedowe i 133 bombowce. Rozpoczęła się ona

13 Września od ataku 2 okrętów podwodnych - U-405 i U-589 - które zatopiły 2

statki (w tym radziecki Stalingrad) oraz bombowców 30 plt i samolotów torpe-

dowych 26 plt (które zatopiły 7 statków, w tym radziecki Suchona), i trwała

305

do 18 wrzes'nia. W tym dniu ochronę konwoju wzmocniły 4 radzieckie niszczy

ciele oraz duże siły lotnicze. Łączne straty konwoju wynosiły 13 statków (74 022

BRT), w tym 3 zatopione przez okręty podwodne i 10 przez lotnictwo. Duże

jednak były też straty niemieckie: zatopione zostały 3 okręty podwodne; nie wró-

ciły do baz 33 samoloty torpedowe, 6 bombowców i 2 samoloty rozpoznawcze

Dostarczone przez konwój PQ-18 uzbrojenie ocenione zostało przez premie-

ra Józefa Stalina w korespondencji do Winstona Churchilla jako wielka pomoc.

Stalin pisał zarazem:

Jednakże ze względu na brak tonażu moglibyśmy zrzec się niektórych rodzajów

pomocy i zmniejszyć w ten sposób zapotrzebowanie na tonaż pod warunkiem, że zo-

stanie zwiększona pomoc w myśliwcach. Moglibyśmy się przejściowo zrzec swoich

zapotrzebowań na czołgi i sprzęt artyleryjski, gdyby Anglia i Stany Zjednoczone mo-

gły dostarczać razem 800 myśliwców miesięcznie, z czego w przybliżeniu 300 sztuk

Anglia i 500 sztuk Stany Zjednoczone. Tego rodzaju pomoc byłaby bardziej skutecz-

na i polepszyłaby sytuację na froncie.

Treść tego pisma z 3 października potwierdził Józef Stalin w korespondencji

z prezydentem Franklinem D. Rooseveltem z 7 października, pisząc: „Rząd ra-

dziecki gotów by pójść na pewne zmniejszenie dostaw amerykańskiego sprzętu

wojskowego. Jesteśmy gotowi chwilowo całkowicie zrezygnować z dostaw czoł-

gów, artylerii, amunicji, pistoletów itp."

Rezygnacja z dostaw wyżej wymienionego sprzętu wynikała ze wzrostu ra-

dzieckiej rodzimej produkcji zbrojeniowej, która w lipcu 1942 r. przerosła pro-

dukcję z lipca 1941 r.: w sprzęcie lotniczym - 1,3 raza, czołgach - 3,8 raza, w

uzbrojeniu strzeleckim - 1,2 raza, amunicji - 1,7 raza. Z tych względów Związek

Radziecki wykazał zrozumienie dla decyzji zachodnich sojuszników o wstrzy-

maniu wysłania kolejnego konwoju PQ-19 (m.in. 154 samoloty Aircobra) ze

względu na zaangażowanie statków i okrętów wojennych w przygotowywanej

operacji „Torch"

Część sprzętu postanowiono wysyłać trasą północną pojedynczymi statkami

z Islandii, zwłaszcza w okresie bezksiężycowym, w dwustumilowych odstępach

(pierwszy wyszedł 29 października). Zwiększono równocześnie dostawy prze/

Zatokę Perską i uruchomiono transport samolotów przez Alaskę. Tzw. kroplowy

ruch statków trasą północną zapoczątkowały jeszcze w sierpniu 2 jednostki ra-

dzieckie -Biełomorkanał i Engels. Ruch pojedynczych statków postępował rów-

nocześnie w kierunku wschodnim (z Reykjaviku) i zachodnim (z zatoki Biełu-

szja na Nowej Ziemi). Statki wychodziły z portów na północ, a następnie posu-

306

wały się wzdłuż linii lodów. Dla ich osłony i udzielenia ewentualnej pomocy

wychodziły w morze z Murmańska grupy okrętów: niszczyciele, trałowce i okrę-

ty podwodne, patrolujące akweny między trasą statków a ewentualnymi rejona-

mi działań niemieckiej floty.

Ocena efektywności tej metody wywoływała duże kontrowersje między so-

jusznikami. Zdaniem rządu ZSRR redukowała ona straty: z 13 statków idących

pojedynczo z Islandii nieprzyjaciel zatopił 4; z 28 skierowanych ze Związku Ra-

dzieckiego na zachód - również 4. Tylko raz niemieckie okręty nawodne wyszły

w morze na ich przechwycenie. W dniach 5-9 listopada ciężki krążownik Admi-

rał Hipper w towarzystwie 4 niszczycieli poszukiwał statków w rejonie między

Nordkappem a Wyspą Niedźwiedzią (operacja „Hoffnung" - „Nadzieja"). Zato-

piono wtedy ścigacz okrętów podwodnych i zbiornikowiec Donbas, a załogi obu

jednostek dostały się do niewoli. Sprzymierzeni ocenili jednak, że rejsy pojedyn-

czych okrętów nie rokują powodzenia, i wkrótce zrezygnowali z tej formy prze-

wozów

Wraz z aktywizacją działań morskich i lotniczych przeciwko sojuszniczym

konwojom lotnictwo 5 Floty Powietrznej nasiliło naloty na radzieckie porty i

murmańską linię kolejową. Operację „Rosselsprung" poprzedziły zmasowane na-

loty na Murmańsk. W czerwcu 1942 r. uczestniczyło w nich ogółem 1440 samo-

lotów, spośród których nad miasto i port przedarło się 250. Lotnictwo niemieckie

zrzuciło około 12 tys. bomb zapalających, w wyniku czego spłonęło około 800

domów mieszkalnych. Port murmański był jednak nadal czynny i przyjmował

część statków, a stocznia remontowa naprawiała uszkodzone statki i okręty.

W obronie przeciwlotniczej Murmańska znaczną rolę odegrał wspomniany

wcześniej Dywizyjny Rejon OPL dysponujący 83 bateriami artylerii przeciwlot-

niczej i kompaniami WKM oraz 122 DLM OPL, licząca 67 samolotów. Współ-

działała ona z lotnictwem Frontu Karelskiego i Floty Północnej w odpieraniu

nalotów

Próbę zmasowanych ataków 5 Flota Powietrzna podjęła również na Archan-

gielsk. Pierwszy nalot na ten port z udziałem 42 bombowców przeprowadzony

został 24 sierpnia 1942 r. Archangielski Dywizyjny Rejon OPL, dysponujący

134 działami plot kalibru 37-90 mm oraz 104 DLM, zaalarmowany na czas przez

Posterunki obserwacyjno-meldunkowe Frontu Karelskiego, przygotował się do

odparcia nalotu. Walkę z nieprzyjacielskimi bombowcami podjęło 27 samolotów

myśliwskich. W jej wyniku nad miasto przedarło się tylko 18 niemieckich ma-

307

szyn, które zrzuciły około 25 bomb burzących i 3 tys. zapalających. Spłonęło 49

domów, 30 magazynów i 2 fabryki; port i statki strat jednak nie poniosły.

W następnych nalotach, przeprowadzonych 28 i 31 sierpnia, lotnictwo niemiec-

kie również nie zdołało zniszczyć urządzeń portowych. Silne naloty powtórzono w

okresie operacji przeciwko konwojowi PQ-18 - w dniach 28 i 29 września. Mimo

zastosowania tzw. systemu gwiezdnego samolotom niemieckim nie udało się hez

karnie przedostać nad rejon portu. Uszkodzenia urządzeń portowych były

nieznacz ne. Ogółem w 1942 r. lotnictwo niemieckie zrzuciło na Archangielsk

około 100 bomb burzących 1 20 tys. zapalających. Zniszczono liczne obiekty,

niemające jed nak większego znaczenia dla komunikacji między sojuszniczej.

W 1943 r. lotnictwo 5 Floty Powietrznej przeprowadziło tylko jeden nalot

na Archangielsk - w nocy z 23 na 24 marca. Samoloty nie zdołały się jednak

prze drzeć przez zaporowy ogień artylerii przeciwlotniczej i piloci musieli

zrezygno wać z osiągnięcia celów uderzenia.

Główny wysiłek 5 Floty Powietrznej skierowany został w 1943 r. na mur

mańską linię kolejową. Już w styczniu przeprowadzono na nią 36 nalotów, a

w lutym i marcu intensywność ich jeszcze bardziej wzrosła. Ponieważ groziło to

odcięciem Murmańska, który przyjmował w tym czasie sojusznicze konwoje.

dowództwo Murmańskiego Dywizyjnego Rejonu OPL skierowało na osłonę sta-

cji i krzyżówek Kniażnaja, Kowda, Użskij, Polamyj Krug i inne kilka batem

artylerii przeciwlotniczej, a dowództwo OPL OK - przeciwlotniczy pociąg pan-

cerny. Osłaniał on zwłaszcza odcinek Kandałaksza-Louhi. W wyniku silnej obrony

krzyżówek i stacji dowództwo 5 Floty Powietrznej zmuszone zostało do zmiany

taktyki: zaczęto bezpośrednio atakować pociągi i ekipy remontowe. Naloty na

pociągi powodowały ich liczne przestoje. Intensywność walk o murmańską linię

kolejową nie malała w całym 1943 r.

Latem 1942 r. dowództwo grupy sił morskich „Nord" otrzymało polecenie

zbadania możliwości przeprowadzenia operacji morskich przeciwko radzieckiei

arktycznej trasie żeglugowej między portami Dalekiej Północy i Dalekiego Wscho-

du. Trasa ta, zwana Wielką Północną Drogą Morską, wykorzystywana była głównie

dla dostaw z radzieckich terenów arktycznych węgla, drewna, fluorytu i ryb. Były

głównym, a w wielu przypadkach -jedynym środkiem komunikacji w tym rejo-

nie Związku Radzieckiego. Trasy tej nie używano natomiast dla dostaw alianc-

kiego sprzętu i materiałów przez Ocean Spokojny, co podejrzewali Niemcy, ko-

rzystający z informacji dostarczonych przez wywiad japoński. W czasie krótkie

go polarnego lata konwoje z Dalekiego Wschodu przez Cieśninę Beringa

składa-ły się edynie z radzieckich statków i okrętów

Wielka Północna Droga Morska rozpoznawana była przez Niemców już w 1940

r Przeszedł nią aż do Cieśniny Beringa krążownik pomocniczy Komet. W 1942

przedostały się na Morze Karskie niemieckie okręty podwodne, zakładając na

Ziemi Franciszka Józefa tajną bazę. Przystanie dla U-bootów zorganizo-wano też

na północnym cyplu Nowej Ziemi (koło Przylądka Upragnienia) oraz w Zatoce

Biełuszja (do momentu przybycia tam sił radzieckich). W końcu lipca i na

początku sierpnia niemieckie okręty podwodne zaczęły atakować radzieckie statki

i wodnosamoloty z grupy płk. Mazuruka, a także stacje meteorologiczne. Zbierały

zarazem informacje przydatne do przygotowania dużej operacji okrętów na-

wodnych. Dowództwo grupy sił morskich „Nord" zamierzało bowiem wysłać na

Morze Karskie 2 ciężkie krążowniki - Admirał Scheer i Lutzów - w celu prze-

chwytywania i niszczenia radzieckich konwojów i pojedynczych statków. Dzia-

łając w bezpiecznej odległości od operacyjnej strefy floty brytyjskiej, miały do-

pełnić całkowitej blokady radzieckich portów północnych. Zaaprobowana przez

adm. Raedera operacja otrzymała kryptonim „Wunderland" („Kraina Czarów").

Ponieważ wywiad japoński przekazał wiadomość o grupie radzieckich statków i

okrętów, które przeszły przez Cieśninę Beringa, dowództwo Kriegsmarine

postanowiło, nie czekając na niewyremontowanego jeszcze Liitzowa, wysłać na

trasę Północnej Drogi Morskiej sam ciężki krążownik Admirał Scheer. Jego głów-

nym zadaniem było zaatakowanie radzieckich statków na Morzu Karskim. Po-

nadto miał zniszczyć urządzenia portowe w Amdermie, która - według informa-

cji niemieckiego dowództwa - była przewidziana na port wyładunku dostaw

alianckich dla ZSRR. Eskortowany do Wyspy Niedźwiedziej przez 4 niszczycie-

le, Admirał Scheer pod dowództwem kmdr. por. W. Mendsena-Bohlkena dotarł

do północnych wybrzeży Nowej Ziemi i po uzyskaniu informacji od dowódcy

okrętu podwodnego U-601 o granicy stałego lodu skierował się ku Cieśninie

Wil-kickiego. Nie doczekawszy się przy Wyspie Samotności drugiego okrętu

podwodnego (U-251), zawrócił w obawie przed lodami na południe. Jego

samolot rozpoznawczy typu Arado wykrył w pobliżu Wysp Minina grupę około 10

statków, lecz złe warunki atmosferyczne nie pozwoliły na dokładniejsze ustalenie

ich położenia. Była to część konwoju zdążającego na Pacyfik. Po otrzymaniu 23

sierpnia radiogramu o zbliżaniu się ze wschodu dużego konwoju, liczącego 19

statków i 4 lodołamacze, niemiecki rejder skierował się na ich spotkanie, lecz

uszkodzenie samolotu rozpoznawczego spowodowało zaprzepaszczenie szansy

odnalezienia upatrzonego i bliskiego już celu. Po zawróceniu Admirał Scheer

natknął

308

309

IC>

a v,

sie na radziecki lekki lodołamacz Sibirakow. Doszło do nierównej walki. Radziecki

statek zatonął, lecz niemiecki rejder został rozpoznany. Jego dowódca nie zwlekając

skierował okręt ku Diksonowi, zamierzając zniszczyć radiostację i urządzenia po

towe za pomocą desantu 180 marynarzy. W następstwie ostrzeżenia przekazanego

przez załogę Sibirakowa port przygotował się do walki. Zaskoczenie się nie powio-

dło i niemiecki krążownik został zmuszony do odwrotu

Operacja „Wunderland" nie przyniosła więc oczekiwanych rezultatów. Nie

doszła też do skutku nowa operacja pod kryptonimem „Doppelschlag" („Podwójne

Uderzenie") z udziałem ciężkich krążowników Admirał Scheer, Admirał Hipper

i 3 niszczycieli. Admirał Hipper z 4 niszczycielami 24 września wyruszył nato-

miast w cieśniny Nowej Ziemi w celu ich zaminowania (operacja „Zarin" - „Ca-

ryca"), gdyż uprzednio wysłany w ten rejon stawiacz min Ulm natknął się na

amerykański ciężki krążownik Tuscaloosa i został zatopiony. Tak więc próba

blokady Wielkiej Północnej Drogi Morskiej przez niemieckie ciężkie okręty na-

wodne nie powiodła się. W następnych latach podobnych przedsięwzięć nie po-

dejmowano.

3. Przesunięcie ciężaru działań na U-booty

Ofensywa Kriegsmarine na alianckie i radzieckie linie komunikacyjne zakoń-

czyła się w 1942 r. tylko połowicznym sukcesem: alianci przerwali wysyłanie

konwojów jedynie w okresie polarnego lata; strona radziecka została zmuszona

do pozostawienia w Arktyce na okres zimy 15 statków; zaminowanie cieśnin i

szlaków komunikacyjnych zwiększyło zadania niezbyt licznej flotylli radziec-

kich trałowców.

Po udanej w zasadzie operacji przeciw konwojowi PQ-18 we wrześniu 1942 r

dowództwo Kriegsmarine uznało, że możliwe jest niedopuszczenie do wznowie-

nia wysyłania konwojów również w okresie polarnej zimy.

Planując tę operację, adm. Raeder sceptycznie oceniał jednak rolę w niej

okrętów podwodnych (spośród 23 wydzielonych do tego celu jednostek w morzu

znajdowało się zaledwie 10). Polarna zima uniemożliwiała też użycie sił lotni

czych przeciw arktycznym konwojom. Niemal wszystkie bombowce i samoloty

torpedowe wycofane zostały z Norwegii w rejon Morza Śródziemnego. W opera-

cjach przeciw alianckim konwojom zimą 1942/1943 podstawowa rola przypadła

więc okrętom nawodnym.

310

W meldunku z 19 listopada 1942 r. adm. Raeder zapoznał Hitlera ze stanem

okrętów nawodnych, z których 2 największe - Tirpitz i Scharnhorst - były w re-

--ncie. Hitler podjął decyzję o zatrzymaniu w Niemczech krążownika Prinz Eu-

gen, a przesunięciu do baz norweskich pancernika „kieszonkowego" Liitzow, a tak-

że wydzielonych lekkich sił floty (Flotylla S). Miesiąc później - 22 grudnia - uznał

za celowe przesunięcie do Norwegii również okrętu liniowego Scharnhorst*.

Wznawiając w grudniu 1942 r. ruch konwojowy na Dalekiej Północy, admi-

ralicja brytyjska zmieniła jego taktykę, a także kryptonimy konwojów. (Idące w

kierunku ZSRR oznaczono symbolem JW i kolejnymi liczbami, poczynając od

51; idące na zachód - RA z podobnym oznaczeniem liczbowym). Pierwsze kon-

woje dzielono na 2 mniejsze - A i B, wysyłając je z kilkudniową przerwą, w

czasie której przez najbardziej zagrożone rejony szedł konwój w kierunku prze-

ciwnym. Miało to ułatwić bardziej ekonomiczne wykorzystanie sił osłonowych

Pierwszy konwój - JW-51A, liczący 16 statków, przybył 25 grudnia do

Murmańska bez strat, natomiast JW-5 IB (14 statków i 7 okrętów ochrony) został

wykryty przez rozpoznanie lotnicze w odległości 400 mil na zachód od Troms0.

Do zaatakowania go dowództwo SKL postanowiło użyć ciężkich krążowników

Lutzów i Admirał Hipper oraz 6 niszczycieli. Przeprowadzenie operacji pod kryp-

tonimem „Regenbogen" („Tęcza") powierzono doświadczonemu dowódcy wi-

ceadm. O. Kummetzowi, kierował zaś nią nowy Admirał Nordmeer, kontradm.

O. Kluber. Ponieważ na spotkanie konwoju JW-51B szedł konwój RA-51, ochra-

niany m.in. przez radzieckie niszczyciele, pojawienie się 31 grudnia niemieckich

okrętów bezpośrednia eskorta konwoju wzięła początkowo za jednostki Floty

Północnej. Jednakże nieudolność i niezdecydowanie dowódców niemieckich okrę-

tów oraz niecelny ogień ich artylerii spowodowały, iż bitwa morska, w trakcie

której nadeszły w porę angielskie okręty bliższego ubezpieczenia, nie została

rozstrzygnięta. Straty po obydwu stronach były jednakowe, a pod ogniem 2 an-

gielskich lekkich krążowników eskadra niemiecka się wycofała. Admirał Hipper

został w walce uszkodzony

Niepowodzenie operacji „Regenbogen" doprowadziło do ostrego konfliktu

między Hitlerem a Raederem. Hitler, rozdrażniony klęskami pod Stalingradem i

na innych frontach, zarzucił Raederowi bezczynność i nieprzydatność floty na-

wodnej, żądając wycofania jej z Norwegii, a nawet oddania okrętów na złom.

Ponieważ godziło to nie tylko w zasadę Fłeet in being, ale i w prestiż Raedera -

rzecznika budowy wielkich okrętów - złożył on rezygnację ze stanowiska głów-

nodowodzącego Kriegsmarine, która została przyjęta. W czternastoletniej karie-

rze naczelnego dowódcy Kriegsmarine Raeder stronił od działalności politycz-

311

nej, lecz jego wina jako zbrodniarza wojennego została na procesie norymber-

skim bezsprzecznie udowodniona. W świetle dowodów brał udział w planowa-

niu i prowadzeniu wojen agresywnych. Uznano go za inicjatora inwazji na Nor-

wegię jako wojny agresywnej, a także obarczono odpowiedzialnością za prowa-

dzenie bezwzględnej wojny podwodnej i zatapianie nieuzbrojonych statków oraz

rozstrzeliwanie rozbitków

''.

Mianowany na to stanowisko adm. Karl Donitz, dotychczasowy dowódca

okrętów podwodnych (Bfh der U-Boote), znany z krytycznego stosunku do pro

gramu rozwoju floty nawodnej, po zapoznaniu się z sytuacją zdołał ostatecznie

28 lutego uzyskać złagodzenie decyzji Hitlera. Mankamentów w operacjach okrę-

tów nawodnych dopatrywał się w założeniu, iż żaden z nich nie może ulec znisz-

czeniu, oraz w wydawaniu zbyt szczegółowych rozkazów, krępujących dowód-

ców w czasie akcji na morzu. W wyniku stanowiska Dónitza zmieniono nie tyłko

pierwotną decyzję Hitlera o kasacji okrętów, lecz także późniejszą, zawartą w dy-

rektywie SKL z 19 lutego 1943 r., o pozostawieniu w Norwegii jedynie Tirpitza, a na

Bałtyku Scharnhorsta oraz przeznaczeniu Lutz.owa, Scheera, Prima Eugena i in-

nych dużych jednostek na okręty szkolne. Obok Tirpitza w Norwegii czasowo pozo-

stawiono też Lutzowa, a dołączyć miały do nich Scharnhorst i Prinz Eugen.

We wspomnianej dyrektywie SKL przed siłami nawodnymi w Norwegii sta-

wiano jako główne zadanie ochronę wybrzeży Norwegii i północnej Finlandii.

Zadaniem dodatkowym miało być wspieranie floty podwodnej i lotnictwa. Dla

realizacji tych zadań postanowiono zgrupować wszystkie duże okręty nawodne

w Altafjordzie, skąd mogły prowadzić operacje w rejonach najbardziej narażo-

nych na desantowanie: Kirkenes-Petsamo oraz Narwik-Bod0. To defensywne w

gruncie rzeczy nastawienie do wykorzystywania floty nawodnej nie wykluczało

całkowicie jej udziału w akcjach skierowanych przeciwko żegludze sprzymie-

rzonych. SKL wskazywało jednak, iż ze względu na silną ochronę konwojów

okręty nawodne mogą być użyte bądź przeciw konwojom słabym, bądź tez -

pojedynczym statkom. Zwracało zarazem uwagę, iż nawet niewielki sukces okrę-

tów nawodnych ma znaczenie strategiczne, ponieważ wykazuje ofensywność floty

i zmusza nieprzyjaciela do koncentracji sił.

Po sprowadzeniu do Norwegii Scharnhorsta, który - po dwóch nieudanych

próbach wyjs'cia z Bałtyku wraz z krążownikiem Prinz Eugen - przekradł się sam

z Gdyni do Bergen (8 marca), a następnie do Trondheimu (11 marca), podjęto

prace nad planem użycia okrętów nawodnych przeciwko konwojom pod krypto-

nimem „Skagerrak". Niepowodzenie operacji „Regenbogen" zaciążyło jednak

na koncepcjach poszczególnych dowództw w kwestii metod użycia okrętów oraz

312

postepowania w przypadku natknięcia się na siły osłony konwojów. Dyskusje na

ten temat przeciągnęły się do połowy maja 1943 r. i zostały zawieszone w związ-

ku z letnią przerwą w ruchu konwojów

Następne konwoje w miesiącach zimowych 1943 r. atakowane były już tylko

przez okręty podwodne i samoloty - z niewielkimi jednak efektami. Konwoje

posiadały silną bezpośrednią eskortę i osłaniały je zespoły dużych okrętów na-

wodnych, admiralicja brytyjska wciąż bowiem liczyła się z zaatakowaniem ich

przez Tirpitza i Scharnhorsta.

Parę konwojów - JW-52 (14 statków) i RA-52 (11 statków) atakowały wod-

nosamoloty torpedowe He-115 z 1 esk. 406 dyonu oraz kilka okrętów podwod-

nych. Te ostatnie zdołały zatopić ogółem 3 statki (w tym lodolamacz). Trzeci,

lutowy konwój JW-53 (28 statków i 10 okrętów ochrony) wszedł w strefę silnego

sztormu, w wyniku czego 6 statków powróciło do Islandii. Pozostałe, ochraniane

przez angielskie krążowniki i niszczyciele, w których składzie był polski nisz-

czyciel Orkan, zmierzały na Morze Białe. 22 lutego zaatakowało je 10 bombow-

ców Ju-88 z 1 dyonu 30 plb oraz okręty podwodne, a 27 lutego - samoloty sztur-

mowe Ju-87 z 2 dyonu 5 pisz. Ochronę konwoju wzmocniły radzieckie niszczy-

ciele i okręty podwodne. 1 statek został zatopiony, a 5 uszkodzonych. Również

konwój RA-33 (liczący 30 statków) poniósł pewne straty: zatopiono 3 spośród

nich

Konwoje JW-53 i RA-53 były ostatnimi, które wysłano przed nadejs'ciem

polarnego lata. Mimo zasadniczej poprawy sytuacji na liniach żeglugowych w

Arktyce brytyjska admiralicja postanowiła nie narażać floty handlowej na ryzy-

ko i przenies'ć cały ciężar transportu na linię irańską. Trasa ta znacznie się skróci-

ła i stała względnie bezpieczna dzięki opanowaniu przez aliantów akwenu Morza

Śródziemnego. Wzrosła też przepustowość transirańskiej szosy i kolei. Część

dostaw realizowano też przez Pacyfik statkami radzieckimi, w związku z czym

większe radzieckie jednostki morskie z północnych linii żeglugowych skierowa-

no na Daleki Wschód.

Przerwanie przez aliantów arktycznej komunikacji skazało niemieckie okrę-

ty nawodne w północnej Norwegii na bezczynność. Zmalała też ich rola, choć

obecność Tirpitza i Scharnhorsta w norweskich bazach wciąż zmuszała admira-

licję do trzymania w pogotowiu największych okrętów nawodnych.

Gdy więc w związku z operacją „Husky" (lądowanie aliantów na Sycylii) admi-

ralicja musiała skierować 3 największe okręty liniowe na Morze Śródziemne, zastą-

313

piono je jednostkami amerykańskimi. Nowy dowódca Home Fleet adm. B. Fraser

poświęcał okrętom niemieckim w Norwegii nie mniej uwagi niż adm. Tovey.

W poszczególnych ogniwach dowodzenia Kriegsmarine stopniowo powra

cano do ofensywnych koncepcji użycia zgrupowanych w Norwegii okrętów na-

wodnych. Kolejno powstawały nowe projekty i plany użycia grupy krążowni

ków przeciwko radzieckiej żegludze u wybrzeży Półwyspu Kolskiego i przyląd-

ka Swiatoj Nos (połowa maja), rajdu na Morze Karskie przeciwko radzieckim

lodołamaczom (połowa czerwca), wreszcie powtórzenie operacji „Wunderland

z udziałem Lutzowa i grupy okrętów podwodnych (połowa lipca). Wszystkie te

plany nie doszły do skutku z różnych przyczyn, wśYód których istotne miejsce

zajmował kryzys paliwowy. Obawiano się zresztą kierowania dużych jednostek

na odlegle akweny, zbytnio oddalone od własnych baz lotniczych. Tak więc la-

tem 1943 r., p° przezwyciężeniu kryzysu paliwowego, zorganizowano tylko je-

den rajd na Spitsbergen (operacja „Sizillien", inaczej „Zitronelle") na początku

września Eskadra okrętów pod dowództwem adm. Kummetza, w której skład

wchodziły okręty liniowe Tirpitz i Scharnhorst oraz 9 niszczycieli z flotylli 4, 5 i

9 zaatakowała baterie artylerii nadbrzeżnej oraz zniszczyła zakłady wodociągo-

we elektrownie i inne obiekty. Po miesiącu alianci przystąpili do odbudowy urzą-

dzeń bazy

•

Przerwa w ruchu alianckich konwojów latem 1943 r. umożliwiła aktywiza-

cję działań niemieckich okrętów podwodnych i lotnictwa na radzieckich trasach

żeglugowych. Grupę okrętów patrolujących rejon Wyspy Niedźwiedziej zredu-

kowano do 4, przygotowując pozostałe do przerzucenia na Wielką Północną Drogę

Morską Pierwsze 8 U-bootów (spos'ród 22 bazujących w północnej Norwegii)

skierowano na akwen tzw. Morza Peczorskiego (wschodni obszar Morza Barent-

sa między Nową Ziemią a wyspą Kołgujew) z zadaniem zaminowania tras żeglu-

gowych zwłaszcza cies'niny Jugorskij Szar i podejs'ć do Narjan Mar. W celu pro-

wadzenia systematycznego rozpoznania radzieckiej żeglugi w tym rejonie - aż

do Cieśniny Wilkickiego - urządzono na Nowej Ziemi bazę dla wodnosamolo-

tów BV-138- Wiązało się to z planowanym rajdem Lutzowa na Morze Karskie.

Wreszcie w sierpniu skierowano na Morze Karskie grupę okrętów podwodnych

Viking" a później dodatkowo 7 U-bootów z zadaniami minowania

Okręty podwodne, dowodzone bezpośrednio przez dowódcę grupy na mo-

rzu wykonywały zadania dywersyjne przeciwko posterunkom obserwacji i łącz-

ności na brzegu oraz polarnym stacjom i zimowiskom. Minowały też podejścia

do morskich baz, portów i przystani, a także niektóre cies'niny i szlaki żeglugo-

we Zmuszało to dowództwo radzieckiej Floty Północnej i podporządkowanej jej

314

Flotylli Białomorskiej do organizowania konwojów, wzmocnienia ich ochrony

orazsystematycznego trałowania szlaków konwojowych.

Całokształt sytuacji na Wielkiej Północnej Drodze Morskiej rozpatrywano

na posiedzeniu Biura Politycznego KC WKP(b) 10 października 1943 r. Wzięli

w nim udział wiceadm. Gołowko i gen. mjr I. Papanin. Zapadły wówczas decyzje

o znacznym wzmocnieniu Floty Północnej i jej sił lotniczych. Otrzymała ona w

1943 r. 12 kutrów torpedowych i 12 okrętów podwodnych. Ze składu 7 Armii

r otniczej Frontu Karelskiego skierowano do niej 2 pułki samolotów bombo-

wych typu Boston, a z dostaw alianckich - samoloty rozpoznawcze typu Catali-

na Dotychczasowa Grupa Lotnicza Flotylli Białomorskiej została na przeło-

mie 1943/1944 r. przekształcona w Siły Lotnicze Flotylli

W 1943 r. lotnictwo 5 Floty Powietrznej straciło na Dalekiej Północy pano-

wanie w powietrzu. Wiązało się to z ogólnym kryzysem Luftwaffe, która ponio-

sła klęski w bitwach lotniczych na Kubaniu i łuku kurskim, a także na innych

frontach. W związku z tym uderzenia niemieckiego lotnictwa na radzieckie por-

ty, morskie linie komunikacyjne i murmańską linię kolejową systematycznie sła-

bły. Wobec wzrostu liczby, a także jakos'ci radzieckich samolotów dla dowódz-

twa Luftwaffe i OKW stawało się coraz bardziej oczywiste, iż 5 Flota Powietrzna

nie będzie już w stanie wykonywać takich zadań jak w 1942 r. W tej sytuacji,

przygotowując się do walki z alianckimi konwojami arktycznymi na przełomie

1943/1944 r., Hitler znów zaczął naciskać admirała Dónitza, by zaktywizował

flotyllę okrętów podwodnych.

Pomyślny, choć mało efektywny rajd okrętów nawodnych na Spitsbergen oraz

poprawa sytuacji paliwowej ożywiły ponownie tendencje do aktywizacji floty na-

wodnej na radzieckich liniach żeglugowych. W połowie września zrodził się dwu-

wariantowy plan jej użycia bądź w rejonie Biełuszja na Nowej Ziemi (operacja „Aus-

senjade"), bądź w rejonie Jokangi na Półwyspie Kolskim („Borkumriff"). Jednakże

wobec rozbieżności w tej kwestii między Admirał Nordmeer a dowództwem grupy

sił morskich „Nord" SKL ostatecznie plan ten odrzuciło. Wkrótce też udało się An-

glikom urzeczywistnić plan unieszkodliwienia Tirpitza przez małe okręty podwod-

ne. Do marca 1944 r. był remontowany. W związku z odejściem również do remonUi

W Gdyni Lutzowa w północnej Norwegii pozostał jedynie zdolny do działań Scharn-

horst oraz siły 4 i 6 flotylli niszczycieli, liczące zaledwie 7 jednostek.

Ludowy komisarz spraw zagranicznych ZSRR Wiaczesław Mołotow 21 wrze-

śnia 1943 r. zwrócił się do rządu brytyjskiego ze stanowczym żądaniem wzno-

315

wienia konwojów trasą północną, wskazując, iz w 1943 r. dostarczono mniej niż

jedną trzecią dostaw z 1942 r.

Żądania Mołotowa wywołały ostrą polemikę między rządem radzieckim a

brytyjskim w wielu kontrowersyjnych sprawach związanych z arktycznymi kon-

wojami. Ostatecznie, zamiast projektowanych 5, postanowiono wysłać jesienią i

zimą 1943/1944 r. 4 konwoje (skreślono marcowy), liczące ogółem 130-140

frachtowców, które miały przewieźć około 860 tys. t zaopatrzenia. Ruch konwo-

jowy w Arktyce został wznowiony 1 listopada. Wcześniej, 28 października, za-

winęła do Archangielska eskortowa grupa niszczycieli (na których pokładzie

przybyli na wymianę brytyjscy specjaliści morscy). 4 dni później wyruszył kon-

wój RA-54 A (18 statków)

Dowództwo niemieckiej marynarki wojennej w analizie sytuacyjnej z 20 listo-

pada 1943 r. zaleciło flocie okrętów nawodnych nastawienie defensywne - obronę

wybrzeży Norwegii. Gdy jednak alianci wznowili ruch konwojowy w Arktyce, nowy

dowódca sił nawodnych kontradm. E. Bey zaczął forsować aktywizację działań

Scharnhorsta i niszczycieli przeciwko tym konwojom. 3 pierwsze pary konwojów

(JW i RA 54 A i B oraz JW-55 A) dotarły do celu nieatakowane, mimo iż Dónitz

uzyskał 19 grudnia zgodę Hitlera na użycie okrętów nawodnych przeciw parze

konwojów JW-55A i RA-54 A. Natomiast przeciwko wykrytemu przez rozpo-

znanie lotnicze (22 grudnia przez Ju-88 z 5 eskadry lotniczej meteo) konwojowi

JW-55 B, złożonemu z 19 statków, oraz idącemu naprzeciw z Zatoki Kolskiej

RA-55 A (22 statki), oprócz wysłania okrętów podwodnych skierowano grupę okrę-

tów nawodnych, złożonych z liniowca Scharnhorst i 5 niszczycieli 4 Flotylli.

Uwzględniając sytuację meteorologiczną oraz brak informacji o ciężkich okrę-

tach brytyjskich, adm. Donitz i SKL doszli do wniosku, iż tym razem zaistniała

możliwość uzyskania dużego sukcesu. 25 grudnia o dziewiętnastej Scharnhorst

podniósł kotwicę, a o dwudziestej trzeciej pięćdziesiąt pięć dowodzący grupą

okrętów kontradm. Bey nieoczekiwanie zadepeszował do dowództwa floty o sy-

tuacji meteorologicznej. Po 3 godzinach adm. Fraser został powiadomiony przez

admiralicję o prawdopodobnym wyjściu Scharnhorsta w morze. 26 grudnia o

szóstej trzydzieści grupa niemieckich okrętów znalazła się w pobliżu konwoju.

W tym czasie brytyjskie okręty adm. Frasera z liniowcem Duke oj York znajdo-

wały się w odległości 270 mil od niego. Niemieckim okrętom zagrodziła jednak

drogę grupa krążowników bliższej osłony adm. Burnetta. O dziewiątej dwadzie-

ścia cztery otworzyły do Scharnhorsta ogień. Liniowiec wycofał się początkowo

na południe, lecz po pewnym czasie znów wrócił na północ. Konwój wraz z an-

gielskimi krążownikami znalazł się na jego drodze. Obawiając się ataku torpedo-

316

wego niszczycieli, kontradm. Bey nie zbliżał się jednak do konwoju, kierując na

jego kurs towarzyszące mu niszczyciele. Gdy o jedenastej otrzymał wiadomość o

(grupie 5 okrętów rozpoznanych na północ od Nordkappu, nie zmienił decyzji

zaatakowania konwoju z północy, przypuszczając, iż samolot rozpoznał grupę

własnych niszczycieli. W rezultacie Scharnhorst dostał się w kleszcze 2 brytyj-

skich grup osłonowych, dysponując jedynie działami 280 mm i słabym radiem.

W wyniku ognia brytyjskiej artylerii okrętowej, zwłaszcza dział 356 mm

okrętu liniowego Duke of York, a także ataków toipedowych niszczycieli, Scharn-

horst o dziewiętnastej czterdzieści pięć zatonął. Spośród 1900 członków załogi ura-

towało się jedynie 36 podoficerów i marynarzy. Również towarzyszące Scharnhor-

stowi niszczyciele nie wykonały zadania; zostały odwołane do bazy, nim zdążyły

podejść do konwoju. Obydwa konwoje doszły do portów przeznaczenia bez strat

Nie spełniły się również nadzieje związane z wprowadzeniem do walki Tir-

pitza. Startujące 3 kwietnia 1944 r. z lotniskowca 42 samoloty torpedowe typu

Barracuda pod osłoną blisko 100 myśliwców wdarły się w przestrzeń powietrzną

Altafjordu i poważnie uszkodziły okręt. Naloty przeprowadzone w sierpniu z

lotniskowców (stanowiących część sił dalszej osłony konwoju JW-59) w wyniku

złych warunków atmosferycznych i silnej obrony przeciwlotniczej spowodowa-

ły jedynie niewielkie szkody. Jednakże w wyniku nalotu 13 września ciężkich

bombowców typu Lancaster Tirpitz został uszkodzony sześciotonową bombą.

Zaczął więc być wykorzystywany jako pływająca bateria w jednym z fiordów w

pobliżu Troms0. Mimo osadzenia pancernika na mieliźnie kolejne ataki brytyj-

skich samolotów typu Lancaster, startujących z radzieckiego lotniska, 12 listopa-

da 1944 r. doprowadziły do przewrócenia się tego kolosa (w wyniku trafienia

sześciotonową bombą). Wraz ze zniszczeniem Tirpitza karta aktywności niemiec-

kiej floty nawodnej w Arktyce została zamknięta

Bez ciężkich okrętów siły nawodne Kriegsmarine nie były w stanie podej-

mować jakichkolwiek działań ofensywnych. Również siły 5 Floty Powietrznej

były już za słabe do atakowania silnie strzeżonych konwojów. W połowie 1944 r.

liczyły one zaledwie około 90 samolotów bojowych, głównie myśliwców typu

Me-109 oraz bombowców Ju-88 i 188. Nie malała natomiast rola skoncentrowa-

nych w Norwegii okrętów podwodnych. Bezpośrednią reakcją adm. Dónitza na

zatopienie Scharnhorsta było zwiększenie ich liczby w bazach norweskich i rzu-

cenie grupy „Isegrim" (10 jednostek) przeciw konwojom JW-56 i RA-56. Kon-

wój JW-56 A, liczący 20 statków, w wyniku ataków U-bootów 25 stycznia 1944 r.

317

stracił 3 statki. Akustyczną torpedą uszkodzony został też brytyjski niszczyciel.

Atak na JW-56 B nie przyniósł już większych sukcesów: storpedowano jedynie

niszczyciel Hardy, a eskorta konwoju zatopiła U-314. Przeprowadzona z rozma-

chem akcja U-bootów dała więc mierne wyniki i sztab Kriegsmarine nie był z

niej zadowolony. Mimo to przeciwko następnemu konwojowi JW-57 skiero-

wał 2 grupy U-bootów: „Werwolf i „Hartmut" (łącznie 14 jednostek). Dzięki

współpracy samolotów z lotniskowca eskortowego Chaser z okrętami eskorty

24-25 lutego zostały zatopione 2 U-booty. Konwój stracił jedynie 1 niszczyciela.

trafionego torpedą akustyczną. Do Murmańska dotarły bez strat 42 statki. Samo-

loty pokładowe Chasera, ubezpieczając konwój RA-57, posłały na dno jeszcze

3 U-booty.

Jeszcze silniejszą eskortę, wzmocnioną 2 lotniskowcami eskortowymi oraz

2 krążownikami (oprócz sił osłony, w której skład wchodziły: pancernik Anson,

2 lotniskowce floty i 4 lotniskowce eskortowe wraz z niszczycielami), otrzymał

kolejny konwój JW-58 (49 statków). Samoloty osłony 3 kwietnia przeprowadzi-

ły udany atak na Tirpitza, a eskorta 29 marca-3 kwietnia zatopiła 4 U-booty.

Działające tym razem 3 grupy U-bootów („Thor", „Blitz" i „Hammer" - ogółem

17 jednostek) nie zdołały osiągnąć żadnych sukcesów przeciwko silnie osłania-

nemu konwojowi. Podobnie bez sukcesów pozostały grupy „Keil" i „Donner"

(łącznie 10 jednostek) przeciwko konwojowi RA-58

W czasie letniej przerwy w murmańskich konwojach dowództwo Kriegsma-

rine przygotowało kilka mniejszych grup okrętów podwodnych do działań w

morzach arktycznych. Spośród 28 U-bootów (w tym kilku nowego typu VIIC.

wyposażonych w silniejszą broń przeciwlotniczą) kilkanaście wykonywało za-

dania bojowe, a pozostałe - rozpoznanie meteorologiczne lub były remontowa-

ne. 12 U-bootów w składzie 2 grup bojowych „Grief' i „Dachs" skierowano na

Morze Karskie. Dowództwo Kriegsmarine spodziewało się osiągnąć tam więk-

sze sukcesy niż w 1943 r. dzięki wyposażeniu 6 okrętów grupy „Grief w torpedy

akustyczne. Pierwszy atak U-365, przeprowadzony 12 sierpnia na statek Marina

Raskowa (5685 BRT), eskortowany przez 3 trałowce (był to konwój ZD-5 z Ar-

changielska do Dicksonu), rzeczywiście zaskoczył dowódcę konwoju kmdr. Smie-

łowa, który odczytał atak torpedowy jako wybuch miny. W rezultacie niemiecki

okręt podwodny zdołał zatopić jeszcze 2 trałowce eskortowe i statek uszkodzony

pierwszą torpedą.

Zaalarmowało to dowództwo Floty Północnej, które dla ochrony konwojów

składających się z 2-3 statków wydzielało odtąd około 6 okrętów (w tym nisz-

czyciela, duże ścigacze i trałowce). Metoda ta okazała się skuteczna, gdyż atak

318

wilczego stada" U-bootów grupy „Grief" między 21 a 24 sierpnia na konwój

WD-1 (4 statki eskortowane przez 2 niszczyciele oraz 7 trałowców i patrolowców)

nie przyniósł większych efektów; zatopiono jedynie trałowiec i patrolowiec

Na początku września na Morzu Karskim u ujścia Peczory pojawiła się dru-

ga grupa 6 U-bootów („Dachs") z zadaniem zaminowania akwenu. Grupa „Grief

działała na Morzu Karskim do 4 października, atakując pojedyncze statki (okręt

U-957 zatopił statek pomiarowy Nord).

Jednocześnie z operacjami na Morzu Karskim niemieckie okręty podwodne

podjęły działania przeciwko wznowionym w połowie sierpnia alianckim konwo-

jom. Grupa okrętów podwodnych „Trutz" (5 jednostek) zaatakowała konwój

JW-59, który wyszedł 15 sierpnia z Loch Eve i rozpoczął nieprzerwany już do

końca wojny ruch arktycznych konwojów. W skład konwoju wchodziły 32 stat-

ki, statek ratowniczy i statek-dźwig oraz eskorta i krążownik, 2 lotniskowce eskor-

towe, 7 niszczycieli, 5 korwet, 2 fregaty i 5 mniejszych jednostek. W skład kon-

woju włączono też U dużych ścigaczy produkcji amerykańskiej, przeznaczo-

nych dla Związku Radzieckiego. Oprócz tego od 30° długości wschodniej kon-

wój eskortowała radziecka eskadra pod dowództwem adm. Lewczenki, w której

skład wchodziły: liniowiec Archangielsk i 8 niszczycieli przekazanych Związko-

wi Radzieckiemu na poczet włoskich reparacji. Home Fleet zorganizowała 2 gru-

py osłon konwoju, w których skład wchodziły: okręt liniowy, 3 lotniskowce, 3 krążow-

niki i 18 niszczycieli. Samoloty z lotniskowców wykonały kilka ataków na Tir-

pitza, z których jeden częściowo się powiódł. Tak silna osłona konwoju utrudnia-

ła niemieckim okrętom podwodnym zajęcie dogodnej pozycji do ataku torpedo-

wego. Każde zbliżenie się U-bootów było sygnalizowane, a okręty otwierały do

nich ogień i atakowały bombami głębinowymi. W rezultacie tylko nieliczne ataki

U-bootów się powiodły. Zatopiono 2 brytyjskie niszczyciele, a poważnie uszko-

dzony został kanadyjski lotniskowiec eskortowy Nabab. Wszystkie statki 28 sierp-

nia dotarły do celu bez strat.

Grupa „Trutz", operująca do początku września w rejonie na zachód od Wy-

spy Niedźwiedziej i północny zachód od Lofotów, nie osiągnęła już żadnych

efektów bojowych, tracąc zatopiony przez brytyjskie niszczyciele okręt U-394

Rozpaczliwą próbę przerwania komunikacji na Morzu Barentsa dowództwo

Kriegsmarine podjęło jeszcze raz z nastaniem polarnej nocy. Złożyło się na to

kilka przyczyn. Jesienią 1944 r. utracono wiele baz U-bootów w Europie Za-

chodniej, w wyniku czego bazy norweskie stały się jedynym względnie bezpiecz-

nym schronieniem okrętów podwodnych. Żywiono też iluzję, iż nowe typy okrę-

tów podwodnych z serii XXI i XXIII mogą przechylić jeszcze szalę zwycięstwa.

319

Pogląd taki reprezentował sam Dónitz, któremu udało się przeforsować zwięk-

szenie tempa budowy okrętów podwodnych. Przed wejs'ciem do eksploatacji no-

wych typów U-bootów wojna podwodna miała jednak przebiegać pod znakiem

nowej taktyki: ataków nie w otwartym morzu, lecz w strefie przybrzeżnej. Okrę-

ty podwodne zaopatrzono w „chrapy" oraz przyrządy zakłócające pracę stacji

radio- i hydrolokacyjnych. Ich głównym uzbrojeniem były torpedy hydroaku

styczne. W strefie przybrzeżnej Dalekiej Północy, od Półwyspu Rybackiego do

przylądka Swiatoj Nos, atakowały one głównie jednostki radzieckie. W ich po-

szukiwaniu wchodziły nawet do Zatoki Kolskiej. Osiągnęły pewne sukcesy, za-

tapiając kilka radzieckich statków i okrętów, w tym 16 stycznia 1945 r. niszczy-

ciel Diejatielnyj (U-997); następnego dnia U-393 uszkodził niszczyciel Razja-

rionnyj.

Dowództwo Floty Północnej do zabezpieczenia konwojów własnych i alianc-

kich wydzieliło 218 okrętów (z których jednak tylko część wyposażona była w

odpowiednie urządzenia techniczne) oraz 70 samolotów (z których 26 posiadało

nowoczesne radiolokatory). W tropieniu okrętów podwodnych szczególną rolę

odegrały zorganizowane na początku grudnia 1944 r. grupy operacyjne, składa-

jące się przeważnie z niszczycieli. Zatopiły one kilka U-bootów, kilka innych

uszkodziły. Działania U-bootów w strefie przybrzeżnej znacznie utrudniła wy-

stawiona 22 kwietnia 1945 r. przez brytyjski stawiacz min Apollo oraz 3 radziec-

kie niszczyciele zagroda minowa u wejścia do Zatoki Kolskiej w rejonie Set'

Nawołok-wyspa Kildin

Oprócz prób zdezorganizowania radzieckiej żeglugi w strefie przybrzeżnej od

grudnia 1944 r. dowództwo Kriegsmarine ponowiło ataki okrętów podwodnych na

murmańskie konwoje. Pierwsza próba zaatakowania konwoju JW-62 (30 statków)

przez grupy „Sloch" i „Grube" zakończyła się całkowitym fiaskiem. W walce z

eskortą zatopione zostały 2 okręty podwodne i zestrzelone 2 samoloty. Również

następne ataki na alianckie konwoje nie przyniosły większych rezultatów.

Podjęte przez 2 grupy U-bootów (12 jednostek) we współdziałaniu z 48 bom-

bowcami typu Ju-88 ataki na konwój JW-64 przyniosły storpedowanie brytyj-

skiej korwety. Lotnictwo niemieckie straciło 7 bombowców. Zaatakowany W

połowie lutego konwój RA-64, liczący 34 statki, stracił jeden statek i fregatę.

Zaatakowano też marcowy konwój JW-65, liczący 24 statki. Tym razem

U-booty zajęły pozycje u wejścia do Zatoki Kolskiej. Zatopiły 2 statki i 2 małe

jednostki eskortowe. Całkowitym niepowodzeniem zakończyła się natomiast próba

ataku na konwój RA-65 (23-31 marca 1945 r.). Ostatnie ataki przeprowadzono

przeciw konwojom JW-66 (22 statki) i RA-66. Pierwszy z nich stracił 2 statki.

320

Operacja przeciw RA-66 doprowadziła do zatopienia fregaty; siły eskorty zato-

piły 2 okręty podwodne''

Przed rozpoczęciem ofensywy podwodnej w końcu 1944 r. dowództwo

Kriegsmarine, dążąc do osłabienia radzieckich sił uderzeniowych, opracowało

plan zaatakowania okrętu liniowego Archangielsk oraz krążownika Murmańsk

przez miniaturowe okręty podwodne typu Biber z zespołu „K" 265 Flotylli, ma-

jącej pewne doświadczenie zdobyte w akcjach przeciw alianckiej flocie inwazyj-

nej. Na początku listopada 1944 r. przetransportowano okręty do nowej bazy

^Black Watch" niedaleko Harstadu. Ich zadaniem było przygotowanie ataku na sto-

jące w zatoczce Wajenga duże okręty Floty Północnej. Do 5 stycznia 1945 r. trwały

przygotowania i ćwiczenia, a wieczorem tego dnia (oznaczonego jako „X-3")

6 Biberów, holowanych przez okręty podwodne, wyruszyło w kierunku Mur-

mańska. Plan operacji polegał na podciągnięciu okręcików na 40 mil od Wajengi.

Dalszą drogę miały pokonać samodzielnie w ciągu 12 godzin, by 8 stycznia o

trzeciej, po przejściu strzeżonych pasów obronnych, w sprzyjających warunkach

fazy księżycowej zaatakować torpedami zakotwiczone okręty. Operacja przygo-

towana w najdrobniejszych szczegółach nie powiodła się, gdyż słabe konstrukcje

Biberów nie wytrzymały przejścia przez burzliwe wody Morza Barentsa. Gdy

kolejne 4 okręciki zostały uszkodzone, dowódca grupy kpt mar. Weresmann dał

rozkaz powrotu do bazy

W końcu kwietnia 1945 r. działania Kriegsmarine na morzach arktycznych

zostały w zasadzie zakończone. Mimo to okręty i lotnictwo Floty Północnej za-

chowywały środki ostrożności do końca maja 1945 r., a wiele lat po zakończeniu

działań wojennych prowadziły akcję rozminowywania wód przybrzeżnych i tras

żeglugowych. Okręty alianckie wraz z zakończeniem działań wojennych prze-

rwały operacje konwojowe i wycofały się z mórz arktycznych.

W okresie między 15 sierpnia 1941 r. a 9 maja 1945 r. do radzieckich portów

północnych wyszło ogółem 40 konwojów z 811 statkami transportowymi. Wio-

zły one 22,7 proc. całości alianckich dostaw dla Związku Radzieckiego. Do punk-

tów przeznaczenia dotarło 720 statków, 33 - zawróciły, a 58 zostało zatopionych.

W kierunku odwrotnym wyszło 37 konwojów liczących 715 statków, spośród

których 37 zawróciło, a 29 zostało zatopionych. Wskaźnik zatopienia był wysoki

i wynosił 7 proc. wobec 0,7 proc. dla konwojów na północnym Atlantyku. Oprócz

statków handlowych zatopionych zostało 18 sojuszniczych okrętów wojennych,

w tym 2 krążowniki. W porównaniu jednak z sukcesami U-bootów na Atlantyku,

Morzu Północnym i Oceanie Indyjskim, gdzie zatopiły torpedami i artylerią

2449 statków o tonażu 12 923 899 BRT, a ponadto na postawionych przez nie

321