Konecki Tadeusz. Skandynawia w drugiej wojnie ?wiatowej

Подождите немного. Документ загружается.

sione przez armię. Przyczyn załamania natarcia Korpusu Górskiego doszukiwa

no się też w przeciwdziałaniu radzieckiej Floty Północnej, panującej na przy

frontowych wodach i ścis'le współpracującej z wojskami 14 Armii

. Próby odci

gnięcia uwagi Floty Północnej przez rajdy niszczycieli 6 Flotylli, prowadzone w

lipcu wzdłuż wybrzeży Półwyspu Kolskiego, nie dały pożądanych rezultatów

dowództwo Kriegsmarine w obawie przed kontrakcją połączonych morskich sil

anglo-radzieckich nie odważyło się wprowadzić własnych okrętów na wody Zatoki

Motowskiej. Pozostawało więc wzmocnienie wojsk Armii „Norwegia" i sil 5 Floty

Powietrznej oraz usprawnienie systemu zaopatrzenia zarówno przez Zatokę Bot-

nicką, jak i przez porty północnej Norwegii

W trakcie decydującego natarcia na Moskwę i Tychwin 7 listopada gen. Al-

fred Jodl podpisał zarządzenie wykonawcze nr 1 do dyrektywy nr 37, w którym

rozdzielono funkcje dowódcy wojsk niemieckich w Norwegii (Wehrmachtbe-

fehlshaber Norwegen) i w północnej Finlandii, wyodrębniając w niej - w miejsce

dotychczasowej placówki dowódczej w Finlandii („Befehlstelle Finnland") - sa-

modzielne dowództwo armii (AOK „Nordland"). Pierwszą z tych funkcji pełnić

miał nadal gen. Falkenhorst; na dowódcę nowej armii wyznaczono dotychczaso-

wego dowódcę Korpusu Górskiego „Norwegen" gen. Dietla. U podstaw tej de-

cyzji leżały względy natury politycznej, gdyż Dietl - w odróżnieniu od indyfe-

rentnego politycznie Falkenhorsta - cieszył się pełnym zaufaniem Hitlera. Uwa-

żano też, że „bohater Narwiku" łatwiej potrafi porozumieć się z marsz. Mannei-

heimem. Powierzenie gen. Falkenhorstowi dowództwa w Norwegii motywowa-

no natomiast szczególną odpowiedzialnością za obronę przeciwdesantową jej new -

ralgicznych wybrzeży.

W zarządzeniu Jodła ustalono też szczegóły wzmocnienia i luzowania związ-

ków taktycznych Armii „Nordland", przewidzianych w najbliższych miesiącach

jak zastąpienie sztabu Korpusu Górskiego sztabem XVIII KG, dyslokowanego i

Jugosławii, odesłanie do Niemiec 3 DG, dyslokację z Krety 5 DG. Żołnierze

DG, którą pozostawiono na okres zimowy w rejonie działań korpusu, mieli otrzy-

mywać sukcesywnie urlopy; w lutym lub w marcu 1942 r. cała dywizja miała być

zluzowana przez kolejną lekką dywizję.

W odniesieniu do XXXVI KA przewidywano: przystosowanie sztabu korpu

su do wymogów wojny górskiej; zluzowanie 169 DP (ze zmianą numeracji) przez

69 DP, a ewentualnie również innymi oddziałami stacjonującymi w Norwegii

Nie przesądzano natomiast, czy 163 DP będzie przekazana Armii „Nordland

czy też (w wypadku połączenia się jej z Grupą Armii „Północ") przydzielona

jednemu z korpusów 16 Armii. Wchodzący w skład XXXVI KA wzmocniona

242

324 pułk 163 DP miał zostać czasowo zluzowany przez oddział dyslokowany z

wegii- Zluzowana miała być też Grupa Bojowa SS „Nord" (włącznie z 9 pzmot

SS) przez skierowaną z Niemiec lekką (dwu- trzypułkową) dywizję Waffen-SS.

Dyslokowane do Finlandii związki i oddziały miały zostać zapoznane przez

OKH we współpracy z AOK „Norwegen" ze specyfiką walk na Dalekiej Pólno-

Przekazanie doświadczeń i przeszkolenie miało być przeprowadzone bądź w

Niemczech, bądź w Finlandii. Oddziały przegrupowane na Daleką Północ miały

trzymać zimowe umundurowanie, przystosowane do napędu na gaz drzewny

pojazdy mechaniczne itp.

W odróżnieniu od zarządzenia wykonawczego nr 1, koncentrującego się na

problemach organizacyjnych, podpisane 21 listopada przez Keitla zarządzenie wy-

konawcze nr 2 do dyrektywy nr 37 poświęcone było problematyce taktyczno-ope-

racyjnej, głównie przygotowaniu natarcia na Kandałakszę.

Wiele miejsca poświęcano w nim taktyce głębokich oskrzydleń, szybkości

działań i ruchliwości wojsk. Wychodząc z założenia, iż obrona radziecka kon-

centruje się na drodze i linii kolejowej prowadzących do Kandałakszy, OKW

nakazywało gen. Dietlowi przeprowadzenie rozpoznania tej obrony i terenu jesz-

cze w listopadzie oraz przekazanie jego wyników dowódcom XXXVI KA oraz

5 i 7 DG. Dla przeprowadzenia zimowego natarcia przewidywano bowiem uży-

cie następujących związków taktycznych i oddziałów: świeże 7 DG i 5 DG, 169 DP,

jeden pułk piechoty 163 DP, oddziały armijne oraz te oddziały i pododdziały 3 DG,

które nie zostaną odtransportowane do Niemiec. OKW jednak zastrzegało się, że

ilość użytych sił będzie uzależniona od możliwości transportowych. Wspomnia-

no też o prośbie skierowanej do marsz. Mannerheima, dotyczącej przydzielenia

do dyspozycji gen. Dietla 1-2 brygad strzeleckich. (W zarządzeniu nr 1 przewi-

dywano prośbę o przydzielenie tylko jednej fińskiej brygady).

Zdając sobie w pewnym stopniu sprawę z trudności, jakie niesie ze sobą

natarcie w okresie zimowym, przewidywano konieczność lepszego wyposażenia

oddziałów (zwłaszcza w środki transportowe), a także intensyfikację szkolenia

wojsk w warunkach zimowych z wykorzystaniem doświadczeń alpinistów oraz

fińskich drużyn szkoleniowych. Do rozbudowy dróg przewidywano użycie jeń-

ców. Do działań na bezdrożach oprócz wyposażenia narciarskiego zalecono wy-

korzystywanie sań motorowych na szerokich płozach oraz odpowiednich ciągni-

ków. Postulowano też sprawdzenie, czy będące w dyspozycji armii pługi i walce

śnieżne są sprawne.

Powołując się na decyzję Hitlera, przewidywano wsparcie natarcia XXXVI KA

bacznymi siłami lotniczymi. Powodzenie natarcia na Kandałakszę traktowano

243

jako niezbędny warunek późniejszego natarcia na Murmańsk. W celu konkrety.

zacji zadań do Kwatery Głównej miał przybyć gen. Dietl.

Jeszcze przed wydaniem zarządzenia wykonawczego nr 2 OKW poczyniło,

pewne kroki organizacyjne w celu wykonania dyrektyw Hitlera. Przede wszyst-

kim - na podstawie rozkazu wydanego 5 listopada - przekształcono 99 DLek

(16 Armia) w 7 DG o typowym składzie: 2 pułki strzelców górskich (206 i 218 psg

pułk artylerii górskiej (82 pag) oraz samodzielne pododdziały dywizyjne. Do-

wódcą? DG zosta! gen. por. Rudolf Conrad, który jednak już 20 grudnia przekazał

obowiązki płk. Hoffmeisterowi (nie mylić z dowódcą 136 psg). Nową dywizja

13 listopada skierowano na poligon ćwiczebny wojsk górskich w Grafenwohr. Jed

nocześnie na Pomorzu (Grossborn - obecnie Sulimowo) przygotowywano poli

gon, na którym - przy pomocy fińskich instruktorów - planowano szkolić (dla

całego frontu wschodniego) wojska do działań w warunkach zimowych

Realizacja dalszych planów organizacyjnych została jednak sparaliżowana

przez wydarzenia na głównych odcinkach frontu wschodniego, zwłaszcza pod

Moskwą i Leningradem.

Hitlerowski plan pokonania Związku Radzeckiego w jednej kilkumiesięcznej

kampanii ostatecznie załamał się już w końcu października 1941 r. Możliwości

ofensywne wojsk Grupy Armii „Środek" wyczerpywały się, a natarcie na Mo-

skwę zaczęło wygasać. Wzrastający opór wojsk radzieckich zmusił obie strony

do maksymalnego wysiłku. Wojska niemieckie wykorzystały wszystkie odwody

Generalny kwatermistrz Sztabu Generalnego Wojsk Lądowych gen. E. Wagner

meldował 27 listopada Hadlerowi: „[...] jesteśmy u kresy naszych możliwości

ludzkich i materialnych". Dowództwo radzieckie zachowało natomiast strategiczne

odwody do działań kontrofensywnych. Rozpoczęte 5-6 grudnia przeciwnatarcie

pod Moskwą oraz pomocnicze - pod Rostowem i Tychwinem - siłą i rozmachem

całkowicie zaskoczyło dowództwo niemieckie. Świadczy o tym przebieg narady

u Hitlera z 6 grudznia, w trakcie której usiłował on dowieść, iż Armia Czerwona

nie może już przedstawiać istotnej siły bojowej. Jednak już 2 dni później musiał

wydać dyrektywę nr 39 o przejściu na całym froncie do obrony. Krok ten wyją

śniał surową zimą i trudnościami zaopatrzeniowymi. Obiecywał zarazem przygo

towanie operacji zaczepnych w 1942r.

Inicjatywa strategiczna przeszła jednak chwilowo w ręce radzieckie. Armia

niemiecka przeżywała głęboki kryzys. Groziła jej -jak pisze Tippelskirch - klęska

podobna do losów Wielkiej Armii Napoleona. Dla ratowania własnego pre

244

stiżu Hitler usunął ze stanowiska dowódcę wojsk lądowych gen. Brauchitscha,

przejmując 19 grudnia osobiście to stanowisko.

Klęski armii niemieckiej pod Moskwą i na innych odcinkach frontu wschod-

niego rzutowały na zmianę planów operacyjnych Armii „Norwegia". OKW nie

mogło w nowych warunkach przygotowywać działań zaczepnych na Dalekiej

Północy jeszcze zimą 1942 r. Klęska wojsk Grupy Armii „Północ" pod Tychwi-

nem i Wołchowem postawiła też pod znakiem zapytania celowo.ść wysiłku wojsk

fińskich, które za cenę znacznych strat osiągnęły rubież rzeki Świr oraz dotarły

Ho Kanału Bialomorsko-Bałtyckiego w pobliżu Miedwieżegorska. Nadzieje na

połączenie Grupy Armii „Północ" z fińską Armią „Karelia" nad Świrem zostały

- jak się okazało - bezpowrotnie przekreślone

Po otrząśnięciu się z klęski poniesionej w wyniku zimowej kontrofensywy

Armii Czerwonej hitlerowskie dowództwo zaczęło poszukiwać optymalnych kon-

cepcji dalszego prowadzenia wojny.

Doświadczenia wyniesione z dotychczasowego przebiegu wojny na wscho-

dzie oraz trudności w uzupełnieniu dużych strat poniesionych przez Wehrmacht

zmusiły OKW do rezygnacji z działań zaczepnych na całym froncie wschodnim.

Kontrowersyjną sprawą pozostawał wybór głównego kierunku uderzenia.

Dowództwo marynarki wojennej opracowało plan przeniesienia ciężaru dzia-

łań na teatr śródziemnomorski. Bliski Wschód i Kaukaz. Był on na ogół zbieżny

z ideą szukania rozstrzygnięć na skrzydłach frontu wschodniego, którą Hitler

popierał i w znacznej mierze realizował już w 1941 r.

Nowych bodźców do realizowania tej idei dostarczyło włączenie się do wojny

Japonii i jej sukcesy na Pacyfiku oraz w Azji Południowo-Wschodniej, zwłaszcza

na Malajach i w Birmie. Nasiliły one iluzje Hitlera dotyczące zdobycia Kaukazu i

Bliskiego Wschodu aż po wybrzeże Zatoki Perskiej. Opanowanie kaukaskich i bli-

skowschodnich pól naftowych oraz połączenie się z Japończykami przez Indie i

Ocean Indyjski miało zniwelować dotychczasowe niepowodzenia i przechylić

szalę zwycięstwa. Plany te, którym usiłował przeciwstawić się Haider, znalazły

odzwierciedlenie początkowo w dokumentach typu studyjnego, a 28 marca 1942 r.

Zostały zaakceptowane na naradzie u Hitlera i skonkretyzowane w dyrektywie nr 41

z 5 kwietnia 1942 r.

Dyrektywa stawiała przed wojskami niemieckimi na froncie wschodnim na-

stępujące zadania ogólne na rok 1942: na południu - opanowanie ważnych go-

spodarczo celów na Kaukazie, a na północy - zdobycie Leningradu i połączenie

się na lądzie z Finami. Na centralnym odcinku frontu planowano utrzymanie zaj-

mowanych pozycji

245

Bezpowrotne straty poniesione w dotychczasowych walkach na froncie

wschodnim uniemożliwiały jednoczesne rozpoczęcie działań zaczepnych na pół-

nocy i południu. Hitler, zmuszony do wyboru, zdecydował się - ze względów, o

których była mowa wyżej - na ofensywę na skrzydle południowym. Dopiero po

pomyślnym jej przebiegu miała przyjs'ć kolej na Leningrad, połączenie się z Fi-

nami oraz przecięcie murmańskiej linii kolejowej w rejonie Kandalakszy i ewen-

tualne opanowanie Murmańska i Półwyspu Kolskiego. Działania te miały dopro-

wadzić do odcięcia Związku Radzieckiego od mocarstw sojuszniczych w wyni-

ku przecięcia jego linii komunikacyjnych przez Iran oraz Ocean Lodowaty. W

razie pomyślnego przebiegu działań na obu skrzydłach frontu wschodniego li-

czono na wciągnięcie do wojny po stronie niemieckiej Turcji. Izolacji Związku

Radzieckiego mieli dopełnić na odpowiednim etapie wojny lapończycy.

OKW już 20 gaidnia musiało odwołać zapowiedzianą ofensywę na Kandalak-

szę, nie było bowiem w stanie skierować do Finlandii obiecywanych dowódcy Ar-

mii „Norwegia" wzmocnień. Wszystkimi będącymi w swej dyspozycji odwodami

„latano" wyrwy w grupach armii „Północ" i „Środek". Taki los spotkał kierowany

do Niemiec na przeformowanie 9 pz SS, który po przybyciu do Rewia przydzielony

został Grupie Armii „Północ". Podobnie wykorzystano też część oddziałów 7 DG.

które jako Grupa Hoffmeistera skierowane zostały w rejon jeziora Ilmeń. Do Finlan-

dii w styczniu przybyła jedynie część 7 DG, która jako Grupa Krakaua weszła na

kierunek Uchty, lecz nie mogła całkowicie zluzować wojsk fińskich

Planowane wzmocnienie wojsk niemieckich w Finlandii 5 DG nigdy nie doszło

do skutku, gdyż ostatecznie została ona przydzielona Grupie Armii „Północ". Sztab

XVIII KG przeniesiono z Bałkanów do Finlandii ze znacznym opóźnieniem (maj-

czerwiec 1942 r.), jednak wbrew zamierzeniom nie zluzował on sztabu Korpusu

Górskiego, lecz przejął dowodzenie wojskami na kierunkach Louhi i Uchty od fiń-

skiego III KA. Przykładem trudności w uzupełnianiu wojsk niemieckich (nie tylko

zresztą w Finlandii) może być stopnienie w tym czasie dywizyjnej Grupy Bojowej

SS „Nord" do około 2 tys. żołnierzy, w związku z czym przejściowo przeformowa-

no ją w związek liczący 3 bataliony oraz pododdział rozpoznawczy. Wzmocniono ją

2 batalionami kaemów, a następnie 99 bspanc 7 DG.

Reorganizacja zapowiadana w zarządzeniu wykonawczym nr 1 do dyrekty-

wy nr 37 została przeprowadzona dopiero w połowie stycznia 1942 r. Wyodręb-

nione z Armii „Norwegia" zgrupowanie wojsk niemieckich w północnej Finlan

246

dii, które zgodnie z dyrektywą stanowić miało Armię „Nordland", otrzymało osta-

tecznie nazwę Armia „Laponia" (AOK „Lappland"). Liczyła ona w lutym 1942 r.

150 tys. żołnierzy, a jej dowódcą został gen. Dietl. Dowodzenie Korpusem Gór-

skim przejął dowódca 6 DG gen. por. Ferdinand Schórner. Nieco wcześniej, w

listopadzie, dowództwo XXXVI KA (przekształconego w górski) objął gen. pie-

choty K. Weissenberger. Dowódcą III KA pozostawał gen. mjr Siilasvuo.

Nowy, pięćdziesięciojednoletni dowódca niemieckiej armii w Finlandii rozpo-

czął służbę wojskową w 1909 r. w bawarskim 5 pp. W pierwszej wojnie świato-

wej dowodził plutonem i kompanią oraz pełnił funkcje adiutanta w sztabach puł-

ku i brygady. Po zakończeniu wojny dowodził batalionem i dopiero szybki roz-

wój Reichswehry po objęciu władzy przez Hitlera przyniósł mu stanowisko do-

wódcy 99 psg i awans do stopnia pułkownika. W wojnie z Polską niczym się nie

wyróżnił, a jego prawdziwa kariera rozpoczęła się w kampanii norweskiej. Za-

cięte walki w rejonie Narwiku i szczęśliwe ich zakończenie przyniosły Dietlowi

stopień generała majora oraz jako pierwszemu oficerowi wojsk niemieckich wie-

niec laurowy do Krzyża Rycerskiego orderu Żelaznego Krzyża. Stał się też ulu-

bieńcem Hitlera. Opisując wizytę Hitlera w Finlandii, marsz. Mannerheim pod-

kreślił: „Szczególnie serdeczne było przywitanie z gen. Dietlem".

Dowódca Armii „Laponia" nie wzbudził jednak sympatii znanego pisarza

włoskiego - Curzia Malapartego, który tak opisał spotkanie z nim w Rovaniemi:

Panie ministrze - mówi gubernator Laponii [Kaerlo Hillila] do Foxy [ministra

pełnomocnego Hiszpanii w Finlandii], podnosząc się z krzesła. - Niemiecki generał

Dietl, bohater z Narwiku, głównodowodzący frontu północnego, uczynił mi ten za-

szczyt i przyjął moje zaproszenie. Jestem szczęśliwy i dumny, panie ministrze, że spo-

tyka pan generała Dietla w moim domu.

Na zewnątrz rozległ się jakiś' niezwykły hałas: chór ujadania, miauczenia i chrum-

kania, jak gdyby gromada psów, kotów i dzikich s'wiń pożarła się między sobą w sieni

gubernatorskiego pałacu. Popatrzylis'my wszyscy po sobie zdumieni. Ale już rozwar-

ły się drzwi i w progu ukazał się generał Dietl na czworakach, a za nim, jeden za

drugim, na czworakach jego oficerowie. Przedziwny korowód wtargnął ze szczeka-

niem, miauczeniem i chrumkaniem na s'rodek sali i tam dopiero generał Dietl podniósł

się, stanął sztywno na bacznos'ć z dłonią u daszka czapki, po czym rozpostarł ramiona

i huknął stanowczym głosem tradycyjne fińskie pozdrowienie, jakim wedle zwyczaju

odpowiada się komuś', kto kichnął: „Nuba!"

Przypatrywałem się stojącemu przed nami mężczyźnie, którego niezwykła po-

wierzchowność zafrapowała mnie: wysoki, chudy, a włas'ciwie bardziej suchy niż chudy,

wyglądał jak kloc drewniany, prymitywnie ociosany przez swego bawarskiego cieślę.

Twarz miał gotycką, podobną do twarzy posągów rzeźbionych w drzewie przez daw-

nych mistrzów niemieckich. Oczy błyszczące, dzikie i dziecięce zarazem, nozdrza

zdumiewająco kosmate, czoło i policzki pomazane mnóstwem cieniutkich zmarsz

czek: zupełnie jak spękane stare drewno. Włosy ciemne i gładkie, krótko przystrzyżo

ne, tworzyły nad czołem grzywkę jak u paziów na freskach Masaccia, nadając twarzy

coś z mnicha i cos z efeba zarazem; a sposób, w jaki ten człowiek się śmiał, dziwnie

wykrzywiając usta, jeszcze bardziej podkreśla! to coś dwuznacznego. Ruchy jego

nagłe, niespokojne, gorączkowe - wskazywały na cos chorobliwego w jego naturze

dokoła niego i w nim samym, co od siebie odpychał, czując się tym w jakiś sposób

zagrożony. Prawą rękę miał niewładną; i nawet niezdarne ruchy tej ręki wydawały się

także przejawem tajemniczego lęku przed czymś, co mu zagraża. Był to człowiek

młody jeszcze, najwyżej pięćdziesięcioletni. Ale i on także, podobnie jak jego młodszy

„Alpenjager" z Tyrolu i Bawarii, zabłąkani w dzikich lasach Laponii, wśród młodzi

rów i tundry arktycznej, wzdłuż całego ogromnego frontu, który od Petsamo i Przy

lądka Rybackiego ciągnie się wzdłuż biegu Licy aż do Alacurti i Salli, i on także

przejawia! w żółto-zielonkawej barwie twarzy, w upokorzonym, załamanym spojrze

niu. oznaki powolnego rozkładu, który na kształt trądu toczy istoty ludzkie na Dale

kiej Północy; oznaki przedwczesnej starości, która sprawia, że wypadają włosy i proch

nieją zęby, która żłobi głębokie bruzdy na twarzy i spowija żywe jeszcze ciało w zie-

lono-żółty całun zgnilizny [...]

Raz po raz rozbrzmiewał nagły, ostry głos Dietla, a w ślad za nim ogłuszaj;,

wybuch wrzasków i śmiechu. Nie docierał do mnie sens tego, co Dietl mówi, zdawało

mi się, że powtarza bardzo głośno wciąż ten sam wyraz traurig, to znaczy smutny

Fryderyk (książę Windischgraetz) rozejrzał się dokoła i rzekł; „To okropne. Dniem i

nocą nieustające orgie. A tymczasem ilość samobójstw wsTÓd oficerów i żotnierzy

ros'nic w sposób zastraszający. Sam Himmler przyjechał tutaj, żeby jakoś położyć kres

tej epidemii. Każe pewnie aresztować nieboszczyków. Każe ich pogrzebać ze skra-

wanymi rękami. Myśli, że terrorem zapobiegnie samobójstwom: wczoraj kazał roz-

strzelać trzech strzelców alpejskich za to, że usiłowali się powiesić. Himmler nie wie

jaka to cudowna rzecz umrzeć".

Popatrzy! na mnie swymi oczyma rena, pełnym tajemnic spojrzeniem leśncgo

zwierzęcia, spojrzeniem oczu umarłych. „Wielu strzela sobie w skroń. Wielu topi ,się

w rzekach i jeziorach, i to właśnie najmłodsi spośród nas. Tnni błąkają się po lasach

nieprzytomni'"'.

Utworzenie AOK „Lappland" oraz mianowanie jej dowódcą gen. Dietla zwią

zane było nie tylko z planowanymi w Laponii zadaniami zaczepnymi, lecz także

z obronnymi w Norwegii. Wynikały one z otrzymanych około 25 grudnia 1941 r

informacji wywiadowczych o przygotowywaniu przez zachodnich aliantów du

żej operacji desantowej w Skandynawii. Hitlera niepokoił też napływ amerykań

skich wojsk do Islandii, gdzie USA od lipca 1941 r. rozbudowywały swoje bazy

wojenne. Ich utworzenie świadczyło o przejęciu przez siły morskie Stanów Zjed

248

noczonych od Home Fleet ochrony atlantyckich konwojów na zasadzie „od baz

do baz", czyli od wybrzeży Ameryki Północnej do Islandii, jeszcze przed przy-

stąpieniem USA do wojny.

Po pierwszym brytyjskim rajdzie na Lofoty z 4 marca 1941 r., który wywołał

tak znamienne reakcje Hitlera, liczba wojsk niemieckich w Norwegii stale rosła.

Mimo to niemieckie garnizony w wielu punktach norweskiego wybrzeża OKW

oceniało jako niewystarczające do obrony przed ewentualną inwazją. W obawie

przed nią OKW wydało 14 grudnia 1941 r. podpisaną przez Keitla dyrektywę

Rozbudowa obrony wybrzeża (Ausbau der Kustenverteidigung). Jej myślą prze-

wodnią była rozbudowa systemu fortyfikacji tworzących „wał zachodni" i umoż-

liwiających zwolnienie dużej liczby żołnierzy. Gdy jednak 25-29 grudnia brytyj-

scy komandosi przeprowadzili udane akcje na północ od Bergen i ponownie na

Lofoty (operacje „Archery" i Ankiet" z udziałem polskich niszczycieli Krako-

wiak i Kujawiak), w których wyniku zlikwidowano niemieckie garnizony, zato-

piono statki i okręty ochrony, zniszczono magazyny paliwa i urządzenia prze-

twórstwa rybnego, aresztowano ąuislingowców i wywieziono ochotników do armii

norweskiej - przedsięwzięcia zapowiadane w dyrektywie Keitla Hitler uznał za

niewystarczające

Obawy Hitlera o północną Norwegię nie były bezpodstawne. Przywódcy

ZSRR i Anglii rzeczywiście rozpatrywali w tym czasie możliwość jej zdobycia w

celu odciążenia frontu wschodniego. Hitler miał zresztą rzekomo dysponować w

tej kwestii konkretnymi informacjami, dostarczanymi przez wywiad strategicz-

ny. W związku z tym rozkazał gen. Falkenhorstowi, by natychmiast powrócił do

Oslo i skoncentrował się na organizacji obrony Norwegii. AOK „Norwegen" miało

otrzymać dodatkowe posiłki: 12 tys. rezerwistów i 20 batalionów fortecznych

(18 tys. żołnierzy). Zamierzano przydzielić armii 3 DG oraz nowo sformowaną

dywizję pancerną (późniejsza 25 DPanc) jako odwód operacyjny. Na naradzie,

która odbyła się 29 grudnia, po wysłuchaniu meldunku Raedera Hitler miał się

wyrazić:

Jeśli Anglicy zorientują się w sytuacji, uderzą na północną Norwegię w kilku punk-

tach. Poprzez zdecydowany atak floty i wojsk desantowych będą zmierzać do wyparcia

nas stamtąd, zajęcia-jeśli będą mogli - Narwiku i tym samym do wywarcia nacisku na

Szwecję i Finlandię. Może to mieć decydujące znaczenie dla wyników wojny. Dlatego

flota niemiecka powinna dołożyć wszelkich starań do obrony Norwegii. Byłoby celowe

przerzucić tam wszystkie okręty liniowe i „kieszonkowe" pancerniki; te ostatnie mogły-

by być wykorzystane do ataków przeciwko konwojom na Północy".

249

Odwołany do Norwegii Falkenhorst opracował 25 grudnia notatkę dla Szta

bu Dowodzenia Wehrmachtu, w której dokonał analizy sytuacji strategicznej Nie

mieć na Północy'-. Zaakcentował niekorzystny wynik operacji przeciwko ZSRR

którego siły zbrojne w Karelii i Laponii zachowały -jak podkreślał - zdolność

bojową. Uważał jednak, iż nie należy się liczyć z radziecką ofensywą na tym

obszarze, a wszelkim lokalnym natarciom wojska niemieckie są w stanie się prze

ciwstawić. Pominął zarazem milczeniem istotny problem dotyczący możliwości

wznowienia przez wojska Armii „Norwegia" operacji zaczepnych.

Bardziej pesymistycznie Falkenhorst oceniał sytuację w Norwegii. Włącze-

nie się do wojny Stanów Zjednoczonych, rozbudowa baz alianckich w Grenlan-

dii i Islandii oraz chwiejna postawa Szwecji stanowiły według niego realną groź

bę dla strategicznych pozycji Niemiec w tym rejonie Europy. Uważał, iż w razie

podjęcia przez Wielką Brytanię i Związek Radziecki wspólnych, kombinowanych

działań, z którymi należy się liczyć już wiosną 1942 r., obrona wybrzeża norweskie-

go może okazać się zbyt słaba, zwłaszcza że jest pozbawiona należytej głębokości.

Siły Wehrmachtu w Norwegii, wynoszące 5 dywizji piechoty i 2 dywizje bezpie

czeństwa (Sicherungs-divisionen), musiały kontrolować obszar 350 tys. km

i linie

wybrzeża, liczącą około 3 tys. km. 4 dywizje stacjonujące w środkowej Norwegii

miały aż 12 tys. wakatów.

Dla uzyskania sił wystarczających do obrony należało - według Falkenhor-

sta - wzmocnić niemieckie garnizony o 4 dywizje piechoty, uzupełnić stany ko-

lejnych 4 dywizji (69, 181, 196 i 214), unowocześnić wyposażenie dywizji bez-

pieczeństwa 702 i 710, a także wzmocnić artylerię i służby techniczne. W celu

skutecznego dowodzenia tymi wojskami proponował także utworzenie sztabu

odcinka mórz arktycznych („Nordmeer") o randze co najmniej dowództwa kor

pusu. Wiele uwagi gen. Falkenhorst poświęcił rozbudowie systemu obronnego

na wzór „wału zachodniego" (do czego należało przydzielić 10 tys. fachowców i

15 tys. ludzi w siłach pomocniczych) oraz rozbudowie dróg (20 tys. robotników).

linii kolejowych (7 tys. robotników) i przestawieniu transportu benzynowego na

system generatorów (8 tys. robotników).

W pierwszych dniach stycznia 1942 r. gen. Falkenhorst wystosował nowa

notatkę, w której - opierając się na danych wywiadu - informował Sztab Dowodze-

nia Wehrmachtu o silach alianckich stacjonujących w Islandii, liczących 3 dywizje

amerykańskie, dywizję brytyjską oraz oddziały piechoty morskiej

Wszystkie te niepokojące meldunki potęgowały obawy Hitlera o Norwegię i

całą Skandynawię, która według niego miała ogromne znaczenie ekonomiczne i

strategiczne dla Trzeciej Rzeszy. Sztab Dowodzenia Wehrmachtu podzielał te

250

obawy i radość sceptycznie zapatrywał się na możliwości obrony północnej Nor-

wegii.Przeważał pogląd, iż za pomocą dyslokowanych tam sił nie da się ode-

przeć inwazji anglo-radzieckiej, zwłaszcza że szybki manewr wojskami utrud-

niają warunki terenowe i kiepskie szlaki komunikacyjne. Zakładano, że rejon

Kirkenesu może być obroniony przez siły 2 DG pod warunkiem, że wojska ra-

----ieckie nie zaatakują frontalnie pozycji 6 DG. Dostrzegano jedynie ograniczoną

możliwość wzmocnienia odcinka Kirkenes-Varanger 2 batalionami kaemów.

Uznawano natomiast konieczność uzupełnienia stanów etatowych związków tak-

tycznych stacjonujących już w Norwegii'

W lutym 1942 r. Hitler polecił feldmarsz. Wilhelmowi Listowi sprawdzić

stan przygotowań obronnych w północnej Finlandii i Norwegii. Otrzymał on peł-

nomocnictwa w zakresie wydawania rozkazów wojskom lądowym, marynarce i

lotnictwu oraz cywilnym władzom okupacyjnym. W wyniku przeprowadzonej

inspekcji List zarządził m.in. wzmocnienie artylerii nadbrzeżnej, rozbudowę sie-

ci drogowej oraz utworzenie odrębnych dowództw dywizji w rejonach Alty,

Troms0 i Stavangeru w celu decentralizacji dowodzenia.

Informacje dostarczone przez feldmarsz. Lista i gen. Falkenhorsta Sztab Do-

wodzenia Wehrmachtu wykorzystał do analizy całokształtu sytuacji na Dalekiej

Północy. W notatce z 18 marca 1942 r. groźbę wysadzenia desantu aliantów w

północnej Norwegii uznał za możliwość manewru maskującego operacje kon-

wojowe do Murmańska. Za największe niebezpieczeństwo dla Niemiec uznał

natomiast ewentualną utratę kopalni niklu w północnej Finlandii. Zlecił więc do-

wództwu Armii „Laponia" utworzenie odwodów dla odparcia ewentualnego ata-

ku od strony morza. Sztab Dowodzenia Wehrmachtu przyznawał zarazem, że

wzmocnienie wojsk na Dalekiej Północy musi oznaczać osłabienie sił przezna-

czonych do działań na innych teatrach wojny.

Spośród licznych postulatów dotyczących rozbudowy infrastruktury wojsk

stacjonujących w Norwegii oraz Armii „Laponia" podjęto niektóre prace nad

rozwinięciem sieci komunikacyjnej. W czerwcu 1942 r. Hitler rozkazał nowemu

szefowi organizacji Todta oraz ministrowi uzbrojenia i amunicji Alfredowi Spe-

erowi rozbudowę szosy nr 50 (przystosowując ją do zmiennych warunków at-

mosferycznych - „Alwetter-Strasse") oraz rozbudowę linii kolejowej Mo-Fau-

ske-Narwik-Kirkenes (ta ostatnia inwestycja nie została jednak zrealizowana).

Armię „Norwegia" obowiązywała przez cały rok gotowość alarmowa, ponieważ

każdy kolejny konwój mógł maskować flotyllę inwazyjną. Zachodni alianci umie-

jętnie podtrzymywali bowiem atmosferę przygotowań do inwazji na Norwegię,

traktując ją głównie jako dezinformację.

251

Wraz z intensyfikacją przedsięwzięć obronnych w północnej Norwegii OKW

przełożyło w lutym 1942 r. planowane na marzec działania zaczepne z terytorium

Finlandii na miesiące letnie. Ponieważ jednak wzmocnienie Armii „Laponia" na

dal napotykało na trudnos'ci w związku z koncentracją sił i środków Wehrmachtu

na południowym odcinku frontu wschodniego (a bez takiego wzmocnienia dzia

łania zaczepne na Dalekiej Północy nie rokowały sukcesów), na początku lipca

1942 r. zdecydowano, że nastąpi to dopiero późną jesienią.

Wcześniej, w maju 1942 r., Sztab Dowodzenia Wehrmachtu rozkazał do-

wództwu Armii „Laponia" przygotować na jesień lub zimę 1942/1943 operację

„Wiesegrund" („Dolina Łąkowa"). Jej celem było zdobycie półwyspów Średnie

go i Rybackiego, z których radziecka artyleria nadbrzeżna blokowała port Pes

samo.

Zadania dla wojsk niemieckich w Finlandii (AOK „Laponia" przekształcenia

została 22 czerwca 1942 r. w 20 Armię Górską) zostały skonkretyzowane w dy-

rektywie OKW nr 44 z 21 lipca 1942 r.

Wychodząc od optymistycznej oceny

ogólnej sytuacji strategicznej Niemiec i zakładając rychłe zajęcie Kaukazu i ba

kińskiego zagłębia naftowego oraz przecięcie południowych szlaków komunika

cyjnych ZSRR z zachodnimi sojusznikami, OKW konstatowało w dyrektywie

konieczność przecięcia także północnych radzieckich linii komunikacyjnych, u

przede wszystkim kolei murmańskiej. W tym celu 20 AG, we współdziałaniu z

5 Flotą Powietrzną, otrzymała zadanie przygotowania jesienią 1942 r. natarcia w

celu uchwycenia linii kolejowej w rejonie Kandałakszy. Operacja otrzymała kryp-

tonim „Lachsfang" („Połów Łososi"), natomiast dzień rozpoczęcia natarcia - dzień

„L". Jednocześnie odłożono operację „Wiesegrund" na wiosnę 1943 r„ przyjmu-

jąc, iż czas jej trwania nie powinien przekraczać 8 tygodni.

Przeprowadzenie operacji „Lachsfang" OKW uzależniało od spełnienia kil-

ku warunków:

- pierwszym było zdobycie Leningradu nie później niż we wrzes'niu; dzięki

temu fińskie siły mogłyby wziąć aktywny udział w operacji, nacierając z rejonu

Miedwieżegorska wzdłuż linii kolejowej na Biełomorsk;

- liczono też, że do końca wrzes'nia zgrupowanie wojsk niemieckich w Fin

landii zostanie wzmocnione 5 DG.

Kwestię zakresu współdziałania armii fińskiej mieli wyjaśnić gen. Dietl wspól

nie ze sztabem łącznikowym OKW w Mikkeli

252

Sytuacja militarno-polityczna i gospodarcza Finlandii

w 1942 r.

Nipomyślny dla Niemiec rozwój sytuacji na głównych odcinkach frontu wschod-

niego zwłaszcza kontrofensywa radziecka pod Moskwą i Tychwinem, wywołał nie-

pokój w kołach wojskowo-politycznych Finlandii. W Naczelnym Dowództwie Ar-

--- Fińskiej pogłębiły się wątpliwości dotyczące zwycięstwa Niemiec w tej wojnie.

Po raz pierwszy pojawiły się one w październiku 1941 r. pod wpływem niepowo-

dzeń wojsk niemieckich, a także nieoczekiwanego dla Finów zacieśnienia stosun-

ków Związku Radzieckiego z mocarstwami zachodnimi. Wątpliwości te podzielał

także marsz. Mannerheim. W fińskich kołach wojskowo-politycznych szczególne

wrażenie wywołało poufne oświadczenie amerykańskiego sekretarza stanu Cordel-

la Hulla, złożone na początku października posłowi Finlandii, iż Stany Zjednoczone

udzielają Związkowi Radzieckiemu pełnego poparcia

Grudniowa kontrofensywa Armii Radzieckiej ostatecznie przekreśliła nadzieje

na pokonanie Związku Radzieckiego w wojnie błyskawicznej. Długotrwałej wojny

Finlandia nie była w stanie prowadzić bez skutecznej pomocy z zewnątrz. Mogły

jej udzielić - oprócz neutralnej, zaprzyjaźnionej Szwecji - tylko Niemcy i ich

satelici. Musiało to jeszcze bardziej uzależnić Finlandię od Trzeciej Rzeszy i

wprzęgnąć ostatecznie w rydwan polityki Hitlera.

Gdy 26 czerwca 1941 r. Finlandia wypowiedziała wojnę Związkowi Radziec-

kiemu, znalazła zrozumienie, a nawet poparcie wpływowych kół politycznych w

wielu krajach zachodnich. Prasa zachodnia przedstawiała ten kraj jako walczące-

go o swoją egzystencję i swoje prawa małego sąsiada potężnego Związku Ra-

dzieckiego. Tak odczytywała ona ofensywę armii fińskiej w pierwszym okresie,

dopóki jej oddziały nie przekroczyły granicy ZSRR sprzed 1940 r. Wprawdzie

29 lipca Wielka Brytania musiała zerwać stosunki dyplomatyczne z Finlandią i

nakazać swemu posłowi Gordonowi Verekerowi opuszczenie Helsinek, lecz rząd

Churchilla, wierząc, że wojska fińskie nie posuną się zbyt daleko w głąb teryto-

rium radzieckiego, wstrzymał się z wypowiedzeniem Finlandii wojny. Rząd Sta-

nów Zjednoczonych utrzymywał natomiast nadal z rządem fińskim stosunki dy-

plomatyczne.

W odróżnieniu od krajów anglosaskich, których rządy nie dały się ponieść

fali poparcia wyrażanego dla Finlandii przez większość prasy, rząd Szwecji już

28 czerwca zgłosił gotowość udzielenia jej pomocy w postaci dostaw sprzętu

wojskowego. Jednocześnie minister spraw zagranicznych Szwecji oficjalnie

253

oświadczył, iż w nowej wojnie fińskiej Szwecja zajmie bardziej neutralne stano

wisko niż w „wojnie zimowej". Kierując się tą zasadą, Szwecja udzielała Finlan-

dii ograniczonej pomocy (w porównaniu z okresem „wojny zimowej"). W ciągu

pierwszych 5 miesięcy wojny dostarczyła Finlandii różnych materiałów wojen-

nych na sumę 13,5 min koron oraz 35 tys. t zboża, mąki i chleba, około 10 tys i

kartofli i 10 tys. t żelaza. Oprócz tego Szwecja opłaciła dostawy 19001 duńskiego

masła, a 18 listopada 1941 r. udzieliła Finlandii kredytu w wysokości 300 mln

koron. Szwedzki Czerwony Krzyż rozwinął na szeroką skalę akcję pomocy dla

fińskich żołnierzy i ofiar wojny, zwłaszcza dzieci. 3 lipca 1941 r. wyjechało do

Finlandii około 400 ochotników, którzy utworzyli tzw. batalion „Hangoe"

W Szwecji, a także w innych państwach zachodnich szeroko rozpowszech-

niano pogląd o „odrębności" i „obronnym charakterze" wojny prowadzonej przez

Finlandię. Służyła temu popularyzacja wydanej już w połowie lipca tzw. drugi, j

biało-niebieskiej księgi fińskiego MSZ, dokumentującej maksimum dobrej woli

Helsinek wobec agresywnych postaw i wygórowanych żądań ZSRR

Rząd radziecki przez pewien czas tolerował stanowisko państw zachodnich

wobec Finlandii. Dopiero 4 września 1941 r. radziecki ambasador w Londynie

Iwan Majski w rozmowie z premierem Churchillem i ministrem spraw zagranicz-

nych Edenem postawił sprawę wypowiedzenia Finlandii wojny. Churchill za-

pewnił Majskiego, iż Wielka Brytania wypowie Finom wojnę, jeśli ich wojsk

przekroczą granicę z 1918 r. W tym duchu depeszował też do Stalina, dodają,

„Prosimy Stany Zjednoczone o podjęcie wszelkich możliwych kroków dla wy

warcia wpływu na Finlandię".

Wraz z ofensywą wojsk fińskich stosunek Wielkiej Brytanii do „wojny fin

skiej" ulegał zmianie. Gdy wojska fińskie doszły do Swiru, rząd brytyjski 22 wrze

śnią przesłał rządowi fińskiemu za pośrednictwem przedstawicielstwa Norwegi

w Helsinkach notę, w której żądał zaprzestania ofensywnych działań oraz wyco

fania wojsk na granicę z 1939 r.

„Tak długo - głosiła nota -jak Finlandia prowadzi w sojuszu z Niemcami

agresywną wojnę na terytorium i przeciwko sojusznikowi Wielkiej Brytanii, rząd

Jego Królewskiej Mości jest zmuszony uważać Finlandię za partnera Osi. Nie

możliwe jest bowiem oddzielanie wojny, którą prowadzi Finlandia przeciwko

Rosji, od powszechnej wojny w Europie"

". Treść noty przedostała się do środo

wisk dziennikarskich państw zachodnich, wywołując różnorodne komentarze pra

sowę. Gabinet fiński wypowiedział się jednak przeciwko przyjęciu postulatów

brytyjskich i w tym duchu wystosował Londynowi odpowiedź, uzgodnioną z

marsz. Mannerheimem.

254

Rząd brytyjski wciąż jeszcze żywił nadzieję, że uda mu się doprowadzić do

zawarcia przez Finlandię separatystycznego pokoju z ZSRR. Taki punkt widzenia

przekazał też Związkowi Radzieckiemu w odpowiedzi na ponowne żądanie wypo-

wiedzenia przez Wielką Brytanię wojny Finlandii, Rumunii i Węgrom. Z kolei poseł

Stanów Zjednoczonych w Helsinkach wręczył 27 i 30 października dwie noty rzą-

dowi fińskiemu, które stały na pograniczu zerwania stosunków dyplomatycznych.

Rząd amerykański ostrzegał, że wszelkie działania z terenów kontrolowanych przez

Finlandię, wymierzone przeciwko amerykańskim dostawom dla ZSRR, pociągną za

sobą nieuchronny kryzys w stosunkach amerykańsko-fińskich

Cała fińska polityka, oparta na kruchych podstawach balansowania między

moralnym poparciem Zachodu a militarną pomocą Trzeciej Rzeszy, załamywała się.

Aby dokonać w niej radykalnego zwrotu, potrzeba było dużej odwagi, mądrości i

dalekowzroczności politycznej. Na tym etapie wojny ówcześni fińscy politycy nie

widzieli jednak ani celowości, ani też konieczności oderwania się od Berlina, który

noty USA określał -jak podaje W. Kowalski -jako „aroganckie żądanie gangsterów

z waszyngtońskiego getta" oraz wyraz „cholernej pedanterii Roosevelta"

W odpowiedzi na amerykańskie noty rząd fiński w swej nocie z 11 listopada

starał się dowieść, iż polityka Finlandii wobec ZSRR została wymuszona przez

rozwój sytuacji i ze względu na antyfińskie stanowisko Związku Radzieckiego

nie może ulec zmianie. Ponieważ odpowiedź ta została opublikowana już 12 li-

stopada w amerykańskiej prasie, Ludowy Komisariat Spraw Zagranicznych wy-

dał 18 listopada specjalny komunikat, w którym dowodził bezpodstawności za-

rzutów rządu fińskiego.

W komunikacie stwierdzano, iż fińska nota z 11 listopada, jak też wcześniej-

sze stanowisko rządu fińskiego dowodzą jedynie jego uzależnienia od Berlina.

„Nie będzie niczego niewłaściwego - czytamy w nim - jeśli narody Europy i

Związku Radzieckiego postąpią z tymi panami [rządem fińskim - T. K.] podob-

nie, jak zamierzają postąpić z kliką Hitlera".

Niemniej komunikat radziecki należy ocenić jako dość umiarkowany, niewy-

kraczający w tonie poza oględne sformułowania. Wydaje się, że Związek Radziecki

również nie chciał „palić mostów", dając Finlandii szansę wycofania się z wojny.

iyrnczasem Stany Zjednoczone nie zerwały stosunków dyplomatycznych z Finlan-

dia a Wielka Brytania wciąż ociągała się z wypowiedzeniem jej wojny.

Nie czekając na wyniki interwencji Departamentu Stanu, w depeszy z 4 listo-

pada Churchill zwrócił się do Stalina z pytaniem, czy Związek Radziecki nadal

nalega na wypowiedzenie przez Wielką Brytanię wojny Finlandii, Węgrom i

Rumunii, gdyż jego zdaniem korzystniejsza jest aktualna sytuacja.

255

W odpowiedzi na depeszę Stalin pisał, iż obecna sytuacja jest nie do zniesie

nia. Zupełnie nieoczekiwanie dla ZSRR cały problem został bardzo nagłośniony

w prasie zachodniej, a także nieprzyjacielskiej. Rząd brytyjski zawiadomił więc

Związek Radziecki o swoim negatywnym stanowisku wobec propozycji Kremla

„Dlaczego tak się dzieje? - pisał Stalin. - Czy po to, by wykazać, że miedzy

ZSRR a Wielką Brytanią jest brak jedności?"

Po dalszej wymianie korespondencji sojusznicze strony ustaliły, iż Związek

Radziecki zadowoli przerwanie przez Finlandię działań wojennych i jej wycofanie

się de facto z wojny. Uzgodniono dwutygodniowy termin zakończenia całej sprawy

W związku z tym 29 listopada premier Churchill wystosował prywatny list do marsz

Mannerheima, w którym powołując się na kontakty osobiste, radził mu, by Finlan-

dia wycofała się z wojny, którą Niemcy z pewnością przegrają. Odpowiedź Manner-

heima z 2 grudnia nie pozostawiała jednak żadnej wątpliwości, że Finlandia nie jest

skłonna do zakończenia wojny, nawet za cenę konfliktu wojennego z Wielką Bryta-

nią. Marsz. Mannerheim tłumaczył oschłość swej odpowiedzi i zatajenie wydanego

wojsku 6 października rozkazu o przerwaniu ofensywy po zdobyciu Miedwieżegor

ska przekonaniem, że treść jego listu zostanie przekazana Rosjanom

W celu zamanifestowania jedności między państwami Osi oraz ich satelitami

i sojusznikami 25 listopada urządzono w Berlinie demonstrację polityczną-pod-

pisanie przez 6 państw protokołu o przedłużeniu ważności paktu antykominter-

nowskiego. Akces do niego zgłosiły 4 państwa, które podpisały uprzednio Pakt

Trzech, oraz Dania i Finlandia - wolne do tej pory od oficjalnych politycznych

zobowiązań wobec Osi. Świadczyło to o wprzęganiu tych państw w rydwan po-

lityki Trzeciej Rzeszy.

Mimo iż Anglia zdawała sobie sprawę z wymuszonego w pewnym sensie

przystąpienia Finlandii do paktu antykomintemowskiego, krok ten potraktowała

jako akt nieprzyjazny wobec państw sprzymierzonych. Dając jednak wyraz do-

brej woli, wystosowała 29 listopada do rządu fińskiego za pośrednictwem poseł

stwa USA w Helsinkach oficjalną notę z ultymatywnym żądaniem zaprzestania

przez Finlandię do 5 grudnia działań wojennych przeciwko ZSRR. Nie stawiała

w niej już nawet żądania wycofania wojsk poza granice z 1939 r. Okazało się

jednak, że rząd fiński nie jest w stanie podjąć nawet tej kompromisowej decyzji

5 grudnia Finlandia odmówiła zastosowania się do przedłożonych żądań. Wobec

tego 6 grudnia ogłoszono w Londynie, że począwszy od godziny pierwszej 7 grud-

nia Wielka Brytania, a także Kanada, Nowa Zelandia i Indie znajdują się w stanie

wojny z Finlandią. 8 grudnia wypowiedziały jej wojnę Australia i Norwegia, a

9 grudnia - Południowa Afryka.

256

Wypowiedzenie wojny przez te państwa nie pociągnęło za sobą nie tylko

bezpośrednich skutków militarnych, lecz nie zmieniło również - przez pewien

jeszcze czas - sympatii do Finlandii wielu polityków zachodnich i znacznej czę-

ści prasy

Decydując się na udział w wojnie u boku Niemiec, przywódcy fińscy byli

rzekonani o przewadze militarnej Trzeciej Rzeszy nad Związkiem Radzieckim i

możliwości szybkiego oraz pomyślnego jej rozstrzygnięcia. Takie założenie stwa-

rzało Finlandii możliwość prowadzenia działań ofensywnych przy maksymal-

nym zaangażowaniu sil i środków pod hasłem „wojny obronnej". Rząd w Helsin-

kach mógł też głosić tezę o „odrębnej" wojnie w nadziei, iż powiązania militarne

Finlandii z Niemcami będą tylko przejściowe i nie odbiją się na jej sytuacji politycz-

nej w świecie, w którym nadal chciała uchodzić za państwo demokratyczne i poko-

jowe. Niepomyślny przebieg jesiennej kampanii Wehrmachtu oraz kształtowanie

się koalicji antyfaszystowskiej zaczęły jednak stawiać Finów w coraz bardziej nie-

korzystnej sytuacji politycznej, militarnej i gospodarczej.

Dla naczelnego dowództwa armii fińskiej miernikiem powodzenia strategicz-

nego Niemiec na froncie wschodnim był Leningrad. Jego całkowite okrążenie

bądź zdobycie świadczyłoby w dużym stopniu o wygaśnięciu zdolności obron-

nej Armii Czerwonej. Utrzymanie w rękach radzieckich niemal całkowicie okrążo-

nego Leningradu Finowie traktowali natomiast jako dowód niemocy Wehrmachtu.

Dlatego też, poczynając od listu Mannerheima do Keitla z 25 wrześnial941 r.,

dowództwo fińskie warunkowało zwiększenie wysiłku wojennego Finlandii zdo-

byciem Leningradu. Nie odmawiało jednak bezpośrednio pomocy wojskom nie-

mieckim, obwarowując natomiast jej udzielenie warunkami trudnymi do urze-

czywistnienia. Poczynając od września, Finowie sygnalizowali Niemcom swe

plany demobilizacyjne, podyktowane trudną sytuacją gospodarczą.

Odmowa współdziałania z AOK „Norwegen" w natarciu na Kandałakszę

zmusiła OKW do wydania wspomnianej dyrektywy nr 37, wstrzymującej do końca

roku działania zaczepne armii. Od tej pory zarówno OKW, jak i AOK „Norwe-

gen" jeszcze kilkakrotnie będzie się zwracać do dowództwa fińskiego z upoka-

rzającymi prośbami o współdziałanie w planowanych operacjach zaczepnych, a

także o wzmocnienie Armii „Norwegia" fińskimi brygadami, i za każdym razem

spotkają się z odmową. Ze swej strony Mannerheim, planując reorganizację fiń-

skiej armii i znaczną jej demobilizację, przez przeszło pół roku bezskutecznie

zabiegał o zwrócenie mu III KA oraz oddzielenie frontów wojsk fińskich i nie-

257

mieckich nową linią rozgraniczenia. OKW obiecała realizację tych postulatów

lecz dopiero po wzmocnieniu sił AOK „Norwegen" (Lappland). Klęski Wehr-

machtu na głównych odcinkach frontu wschodniego uniemożliwiały jednak re-

alizację tych obietnic przez całą pierwszą połowę 1942 r.

W pierwszych dniach grudnia 1941 r. dowództwo radzieckie ewakuowało

garnizon bazy Hanko, uwalniając fińskie jednostki obrony wybrzeża oraz szwedzki

batalion ochotniczy dowodzony przez ppłk. H. Berggrena od konieczności uciąż

liwej blokady bazy. Wojska fińskie na wszystkich frontach przeszły do obrony i

budowy fortyfikacji. Na Przesmyku Karelskim linię umocnień zwaną VT budo-

wano między Valmmeinisu nad zatoką Fińską a Taipale nad jeziorem Ładoga

Kontrofensywa Armii Czerwonej w końcu 1941 r. i klęski wojsk niemiec-

kich pod Tychwinem, Rostowem i Moskwą zostały wykorzystane przez Hitlera

do przeprowadzenia drugiej czystki w korpusie generalskim. Pierwszą taką czystkę

Hitler przeprowadził, wykorzystując w lutym 1938 r. odpowiednio nagłośnioin

skandal związany z małżeństwem ministra wojny Rzeszy feldmarsz. Wernera von

Blomberga oraz rzekomym pedofilstwem naczelnego dowódcy wojsk lądowych

feldmarsz. Wernera von Fritscha. Na emeryturę przeszło wówczas oprócz wyżej

wymienionych 16 „niepewnych" generałów, a 40 innym generałom i wielu star-

szym oficerom zmieniono przydziały służbowe. Hitler przejął wówczas naczelne

dowództwo nad siłami zbrojnymi.

Po załamaniu się kampanii na wschodzie Hitler pozbył się kolejnych 35 feld-

marszałków i generałów oraz wziął na siebie również dowodzenie wojskami lądo-

wymi z tytułem Oberbefelshabera das Heeres. Pozwolił zarazem, by Waffen-SS

rozrosła się do rozmiarów regularnej armii.

Rozbieżności niemiecko-fińskie stały się przedmiotem wielu narad, rozmów

i rozważań w OKW. Zmusiły też marsz. Mannerheima do wysłania 6 stycznia

1942 r. do Niemiec gen. Heinrichsa, który ponownie objął stanowisko szefa Szta-

bu Generalnego, z zadaniem uzyskania odpowiedzi na trzy pytania:

1. Jaka jest sytuacja wojsk niemieckich na froncie wschodnim i czy OKW

może wiążąco zapewnić dowództwo fińskie, że okrążenie Leningradu ma szanse

powodzenia?

2. Kiedy dowództwu fińskiemu „zwrócony" zostanie III KA?

3. Jak OKW zapatruje się na planowaną uprzednio wspólną niemiecko-fiń

ską ofensywę na Biełomorsk i Kandałakszę?

Odpowiedzi Keitla, któremu Heinrichs przedstawił te pytania, były mniej

lub bardziej wykrętne. Miał on zapewnić, że jeszcze zimą podjęte zostaną pod Le-

ningradem działania ofensywne. Zgodził się też deklaratywnie na zwrot dowództwu

258

fińskiemu III KA- W kwestii natarcia na Biełomorsk odrzucił natomiast sugestię

Heinrichsa, by nie koordynować tu działań fińsko-niemieckich, i zapowiedział re-

lizację planu rozpoczęcia ofensywy już w marcu, natychmiast po przybyciu do

Finlandii dywizji górskich 5 i 7.

Problemu fińskiej ofensywy na Biełomorsk dotyczył list Keitla z 28 stycz-

nia. Kwestię tę omawiał też w czasie wizyty w Mikkeli gen. Dietl, który nieocze-

kiwanie wykluczył możliwos'ć współdziałania jego armii w zdobyciu Biełomor-

ska. W związku z tym Mannerheim w liście do Keitla z 8 lutego odmówił rozpo-

częcia ofensywy w marcu, argumentując, iż Finowie nie są w stanie sami podjąć

tej operacji. Zasygnalizował też nowe trudności w zaopatrzeniu i transporcie,

wskazując na utknięcie w lodach Bałtyku 5 statków. Sytuacja została ostatecznie

rozładowana, gdy Niemcy nie zdołali dostarczyć do Finlandii obiecanych no-

wych dywizji

Przeciągająca się wojna i niewiadoma 1942 r. wpłynęły na modyfikację fiń-

skich planów reorganizacji armii. Jeszcze jesienią dowództwo fińskie miało nadzie-

ję, iż uda mu się zredukować stan armii polowej do około 150 tys. żołnierzy, to jest

do liczby z okresu „wojny zimowej". Gen. Heinrichs miał wypowiedzieć się 9 paź-

dziernika, iż „nie może istnieć silne ramię na anemicznym tułowiu" i że gospodarka

fińska może egzystować normalnie jedynie pod waninkiem powrotu do niej 300 tys.

zdemobilizowanych żołnierzy. Wojna odbiła się bowiem ujemnie na ekonomice kraju.

Jeszcze w październiku w wielu rejonach nie zakończono sprzętu zbóż. Oprócz rol-

nictwa kulał przemysł, a szczególnie transport. Rząd liński niepokoiły też duże bez-

powrotne straty osobowe armii, obliczane do października na około 21 tys. żołnie-

rzy (w całej „wojnie zimowej" wyniosły około 25 tys. żołnierzy).

Takiej redukcji armii, która wpłynęłaby na poprawę funkcjonowania gospo-

darki, dowództwo fińskie przeprowadzić jednak nie mogło. Do wiosny 1942 r.

przeprowadziło jedynie demobilizację częs'ciową, zwalniając do rezerwy 180 tys.

żołnierzy starszych roczników.

Wraz z częs'ciową demobilizacją zreorganizowano system dowodzenia: w miej-

sce rozformowanej uprzednio Annii „Karelia" zorganizowano 4 marca 1942 r. 2

odrębne dowództwa grup operacyjnych: „Maaselka" (gen. mjr Taavetti Laatika-

inen) i „Aunus" - nad Świrem (gen. por. Lennart Oesch). Na Przesmyku Karel-

skim zorganizowano dowództwo GO „Kannas", które objął (po powrocie z Nie-

miec) gen. por. Harald Óhąuist. Przedstawicielem dowództwa fińskiego przy OKH

został gen. Paavo Talvela, uważany za jednego z najzdolniejszych fińskich gene-

rałów. Miał on m.in. dostarczać marsz. Mannerheimowi obiektywne wiadomos'ci

o sytuacji militarnej Niemiec

259

W marcu 1942 r. naczelne dowództwo armii fińskiej skoncentrowało się na

lokalnych działaniach w Zatoce Fińskiej - zajęciu dwóch wysp - Suursaari (Ho

gland) i Tytarsaari, leżących na wysokości miasta Kotka, a więc w granicach Fin.

landii z 1940 r. Obydwie wyspy zdobyte zostały przez oddziały 18 DPgen. Pąjarie

go do 1 kwietnia. 4 kwietnia wojska fińskie na Tytarsaari zostały zluzowane przez

oddziały niemieckie. Niemcy zrezygnowali natomiast z uzgodnionego z Finami

zdobycia wyspy Lavansaari.

Rząd fiński i naczelne dowództwo armii z dużymi trudnościami rozwiązy

wali spory ludnos'ci cywilnej w okupowanej wschodniej Karelii. Początkowo ce-

lem politycznym, który sobie stawiano, była uniformizacja tzw. Dalekiej Karelii

z resztą kraju, z tym że ludność niefińską zamierzano z pomocą niemiecką prze-

siedlić. W związku z tym utworzono 6 obozów przesiedleńczych, w których na

początku 1942 r. przetrzymywano 20 tys. osób pochodzenia słowiańskiego. Wio-

sną i latem 1942 r. w obozach tych, zwanych koncentracyjnymi, choć nie można

ich porównywać do niemieckich obozów koncentracyjnych, zmarło z chorób około

3500 osób. W drugiej połowie 1942 r. zwolniono z obozów 4 tys. więzionych i

polepszono w nich warunki bytowania.

Ludnos'ć słowiańska na terenach okupowanych miała - wbrew temu, co usi-

łuje przedstawić w swych wspomnieniach marsz. Mannerheim - mniejsze od fiń-

skiej przydziały żywnos'ci, niższe płace i ograniczony dostęp do lecznictwa. Do-

piero w 1943 r., w obawie przed oskarżeniami przez ZSRR i aliantów zachod-

nich, ujednolicono płace i racje żywnościowe.

W opinii Rosjan okupanci fińscy byli gorsi od niemieckich. Znaczną część per

sonelu wojskowej administracji terenów okupowanych stanowili oficerowie - zwo-

lennicy przyłączenia Dalekiej Karelii do Finlandii i utworzenia „Wielkiej Finlan

dii". Na czele administracji formalnie podległej Mannerheimowi stał ppłk V. Kotila

inen. Część pracowników administracji trafiła na listę zbrodniarzy wojennych.

3. Rola Murmańska w przedsięwzięciach

koalicji antyhitlerowskiej

Powstrzymanie listopadowego natarcia III KA Armii „Norwegia" na Louhi do-

wództwo Frontu Karelskiego oceniło jako zakończenie etapu walk obronnych

Na głównych kierunkach operacyjnych wojska Frontu przestały się cofać. Roz-

począł się nowy etap - walk pozycyjnych i przejmowania inicjatywy przez ra

260

dzieckie związki operacyjne. Tak też oceniono sytuację na naradzie aktywu par-

tyjnego Republiki Karelofińskiej, która odbyła się w końcu listopada 1941 r. w

Biełomorsku z udziałem dowództwa Frontu Karelskiego, mimo iż na odcinku

Miedwieżegorska i Maselki natarcie wojsk fińskich jeszcze trwało.

W wyniku ofensywy wojsk fińskich i Armii „Norwegia" Związek Radziecki

stracił dwie trzecie terytorium Republiki Karelofińskiej (przeszło 140 tys. km

które zamieszkiwało 82 proc. ludności), większość miast z jej stolicą Pietroza-

wodzkiem oraz około 92 proc. zakładów przemysłowych. Z terytorium Karelii

ewakuowano około 95 proc. ludności oraz wyposażenie około 300 zakładów prze-

mysłowych, głównie przemysłu leśnego i papierniczego

Nieznaczne tylko straty terytorialne poniósł natomiast obwód murmański.

Ewakuowano wyposażenie portu, stoczni i przedsiębiorstw przetwórstwa rybne-

go w Murmańsku, a także wyposażenie kombinatów „Siewieronikiel" i „Apatit",

fabryki aluminium w Kandałakszy, elektrowni wodnych w Tułomie i innych. W

wyniku poboru do wojska i ewakuacji 115 tys. kobiet i dzieci oraz wielu robotni-

ków ludność obwodu murmańskiego zmniejszyła się w końcu 1941 r. z 319 do

120 tys., a samego Murmańska - ze 119 do 35,6 tys.

Wojska fińskie zajęły trzystudziesięciokilometrowy odcinek murmańskiej linii

kolejowej od miasta Świr do stacji Maselska, lecz dzięki utrzymaniu przez jednostki

radzieckie ośmiusetpięćdziesięciokilometrowego północnego odcinka tejże linii oraz

uruchomieniu obwodnicy obozierskiej obsługiwała ona nadal 6 samodzielnych kie-

runków operacyjnych Frontu Karelskiego (Masełka, Koczkoma, Uchta, Louhi,

Kandałaksza, Murmańsk). Linia ta umożliwiała również uruchomienie przewo-

zów towarowych z portu murmańskiego w głąb kraju, mimo iż w wyniku natar-

cia wojsk Armii „Norwegia" linia frontu - zwłaszcza na odcinkach Louhi i Kan-

dałakszy - zbliżyła się do niej na odległość 40-70 km. Bliskość linii frontu uła-

twiała atakowanie równolegle biegnącej linii kolejowej przez nieprzyjacielskie

lotnictwo, a także oddziały rozpoznawczo-dywersyjne. W pierwszych 6 miesią-

cach wojny lotnictwo 5 Floty Powietrznej wykonało 1072 naloty na kolej mur-

mańską, zrzucając prawie 9 tys. bomb burzących i 24 tys. zapalających. W wyni-

ku tych nalotów zniszczono tylko na odcinku Murmańsk-Kandałaksza 216 paro-

wozów i 1300 wagonów. Ochrona linii kolejowej musiała też często staczać po-

tyczki z oddziałami dywersyjno-zwiadowczymi-

Przeciwlotniczą osłonę murmańskiej linii kolejowej zapewnit Murmański Bry-

gadowy Rejon OPL, którego posterunki działały od Ura Guby nad Zatoką Motow-

ską do stacji kolejowej Kowola, na południe od Kandałakszy. Ogółem w całym

rejonie znajdowało się 56 armat 76 mm, 12 annat 37 mm i 12 wkm. Na podstawie

261