Konecki Tadeusz. Skandynawia w drugiej wojnie ?wiatowej

Подождите немного. Документ загружается.

waniach wojny", w której wskazano trzy prawdopodobne warianty działań nie-

mieckich po zakończeniu wojny z Polską:

- pierwszy, umocnienie swoich pozycji w Polsce i kontynuowanie strategii

obrony za Zachodzie;

- drugi, wydzielenie określonych sił dla umocnienia swych pozycji w Polsce

i skierowanie głównego wysiłku na rzecz pokonania Francji oraz Wielkiej Bryta-

nii na morzu, lądzie i w powietrzu;

- trzeci, kontynuacja strategii obronnej na Zachodzie i ekspansja ekonomiczna

oraz militarna na kraje Europy Południowo-Wschodniej.

Na kolejnym posiedzeniu Najwyższej Rady Wojennej, które odbyło się 22

wrzes'nia w Londynie, z ust premiera Daladiera padło określenie, którego później

stale używał Churchill - „front wschodni". Bezpośrednie zetknięcie się na zie-

miach pokonanej Polski Wehrmachtu i Armii Czerwonej przywódcy mocarstw

zachodnich potraktowali jako obiektywną korzyść w przyszłości w wojnie z Hi-

tlerem. Jak się jednak wkrótce okazało, były to na razie iluzoryczne nadzieje, a

współpraca Stalina z Hitlerem trwała prawie dwa lata.

Po upadku Polski nastąpił półroczny okres nazywany „dziwną wojną". Za-

owocował niezliczonymi planami i zamiarami sprzymierzonych, które częścio-

wo wiązały się z trwającą od 30 listopada 1939 r. do 12 marca 1940 r. wojną

fińsko-radziecką. Premierzy Francji i Wielkiej Brytanii Daladier i Chamberlain -

przeciwnicy zbliżenia z ZSRR - mogli teraz poświęcić uwagę snuciu mało realnych

planów interwencji w Finlandii. Pierwszy lord admiralicji Winston Churchill (po-

wołany na to stanowisko 3 września) zajął się natomiast planowaniem użycia Royal

Navy do blokady Niemiec. Zależało mu zwłaszcza na przerwaniu dostaw do tego

kraju szwedzkiej rudy żelaza. Jednak i jego plany pozostawały na papierze.

Churchill, zdając sobie sprawę z silnych proniemieckich tendencji w szwedz-

kich kołach gospodarczych i politycznych, proponował układać stosunki ze Szwe-

cją „z największą uwagą i ostrożnością", a w walce z Niemcami opierać się na

swej „najsilniejszej broni - marynarce wojennej".

4. Skandynawskie reakcje na wybuch wojny

Wzrost napięcia politycznego w Europie oraz wybuch wojny państwa skandy-

nawskie przyjęły jako potencjalne i jedynie pośrednie zagrożenie ich neutralno-

ści. Tym niemniej pilnie śledzono rozwój wydarzeń. Dotyczyło to szczególnie

Sztokholmu.

już w końcu czerwca 1939 r. szwedzka ambasada w Berlinie doniosła o na-

kazaniu kontaktów niemiecko-radzieckich. Szwedzki attache w Warszawie od-

wołał w lipcu swój urlop, a 1 sierpnia poseł Szwecji w tym mieście nadesłał do

szwedzkiego MSZ ocenę sytuacji dotyczącą głównie Gdańska i korytarza. We-

dług niego oficjalny punkt widzenia rządu polskiego był następujący: Niemcy,

przynajmniej obecnie, nie mogły brać na siebie ryzyka wojny światowej ze wzglę-

du na opinię publiczną we własnym kraju. Naród niemiecki był absolutnie nie-

przygotowany do takiego rozwoju sytuacji. W rezultacie nie należy oczekiwać

ani nagłego uderzenia na Gdańsk, ani w ogóle żadnej agresji.

Identyczne poglądy polskie powtórzone zostały w połowie sierpnia. Rząd

polski - według posła - niezmiennie oceniał ryzyko wojny z Niemcami jako

niewielkie. Do szwedzkiego raportu z Warszawy dodano zarazem niepisany ko-

mentarz: Zgodnie z opinią części polskich polityków prestiż Hitlera wymaga!

szybkiego rozwiązania problemu gdańskiego, inaczej wojna w najbliższej przy-

szłości będzie nie do uniknięcia.

19 sierpnia londyński korespondent dziennika „Dagens Nyheter" ostrzegał:

„Obecnie największe niebezpieczeństwa polegają na tym, że Niemcy stosują wobec

Polski identyczne metody jak w roku 1938 wobec Czechosłowacji, oraz że Berlin

nie całkiem uwzględnia zmienioną po kryzysie postawę państw zachodnich. Nowe

Monachium jest nie do pomyślenia"'

22 sierpnia doniesiono telefonicznie z Warszawy o rosyjsko-niemieckim pak-

cie o nieagresji. „Raport superwywiadu -jak nazwał go dyrektor szwedzkiego

Departamentu Wywiadu - według profesora historii Wilhelma Calgrena był wielką

niespodzianką".

Wiadomość tę przyjęto w Sztokholmie niemal z zadowoleniem. Dlaczego? Wojna

na Bałtyku, podobna do tej z sierpnia 1914 r., której obawiano się zarówno we wrze-

śniu 1938 r., jak i w kwietniu 1939 r. (po zajęciu przez Niemcy 23 marca 1939 r.

litewskiej Kłajpedy i po kontrposunięciu brytyjskim, zwłaszcza po udzieleniu Pol-

sce gwarancji), nie mogła odtąd stanowić bezpośredniego zagrożenia. Bezpośrednie

zagrożenie zawisło jedynie nad Polską. Tajny protokół do radziecko-niemieckiego

układu o nieagresji, dotyczący sfer wpływów, pozostawał bowiem nieznany.

Tylko dobrze poinformowany komentator szwedzki w Londynie dostrzegł w

radziecko-niemieckim układzie zagrożenie o szerszym zasięgu, natomiast jeden

z informatorów z Paryża użył określenia „blef Hitlera". Powszechnie jednak uwa-

żano, że Polska zostanie zaatakowana, a Anglia i Francja bezzwłocznie będą in-

terweniować. W Szwecji powszechne było optymistyczne przekonanie, że unik-

nie ona wciągnięcia do wojny między mocarstwami. Wyraził je też premier Szwecji

Per Hansson w apelu do narodu wygłoszonym w ostatnim tygodniu sierpnia.

Krytykowano tylko jego stwierdzenie: „Nasza gotowos'ć jest na odpowiednim

poziomie".

1 września w jednej ze sztokholmskich gazet opublikowano artykuł, w któ-

rym znalazło się następujące zdanie: „Jeśli utrzyma się presja wojenna, szanse

Polski utrzymania niepodległości i zachowania obecnych granic będą raczej nie-

wielkie - włas'nie z powodu rosyjskiego znaku zapytania". Autorem artykułu był

szwedzki oficer sztabowy.

A jednak wybuch wojny jeśli nie zaskoczył Szwedów, to nimi wstrząsnął -

głównie z powodu Gdańska. Porównywano go do Sarajewa - detonatora pierw-

szej wojny s'wiatowej. Uważano, że ta mała enklawa zamieszkiwana w 90 proc.

przez ludnos'ć niemiecką powinna zostać oddana Niemcom w imię zachowania

pokoju. Nie oznacza to, że sympatie Szwedów leżały po stronie hitlerowskich Nie-

miec, a tym bardziej stalinowskiej Rosji. Małe partie prohitlerowskie nigdy nie

uzyskały mandatów do Riksdagu, natomiast szwedzcy komunis'ci mieli w nim

jedynie kilka miejsc. Powszechnie sądzono natomiast, że szwedzki korpus oficer-

ski jest prohitlerowski. Obrońcy jego honoru usprawiedliwiają taką ocenę ścisłe pro-

fesjonalnym rzekomo uzasadnieniem fachowości i skuteczności niemieckiej machi-

ny wojennej. Taka interpretacja musi jednak budzić poważne zastrzeżenia. Przed 1

września 1939 r. skuteczność niemieckich sil zbrojnych była nieznana i budziła

pewne obawy w naczelnym dowództwie Wehrmachtu, co przyznał 7 listopada

1943 r. gen. płk Alfred Jodl w informacji dla reichsleiterów i gauleiterów.

Społeczeństwo Szwecji -jak i pozostałych państw skandynawskich - wojnę

polsko-niemiecką poznawało z doniesień prasowych i kronik filmowych. Jesie-

nią 1939 r. ekrany kin zdominowały niemieckie kroniki filmowe. Dopiero po

latach Skandynawowie mieli możność obejrzeć brytyjski film Niebezpieczne świa-

tło księżyca czy polski Westerplatte (które uzyskało w Szwecji miano „małego

Verdun"). Po wielu latach wojnę tę postrzegali Szwedzi także przez pryzmat lite-

ratury - m.in. powieści Giinthera Grassa Blaszany bębenek i zrealizowanego na

jej podstawie filmu.

Zarówno Szwecja, jak też Dania i Norwegia ogłosiły po wybuchu wojny

neutralność. Szwedzki premier Hansson wprowadził 3 września stan pogotowia

obronnego, lecz ograniczono się do powołania kilku roczników rezerwistów i

poprawienia zaopatrzenia armii. Riksdag na nadzwyczajnej sesji uchwalił znacz-

ne sumy na cele obronne.

Bardziej zaniepokojona rozwojem wydarzeń była Dania. Hitler, przygoto-

wując się do najazdu na Polskę, zaproponował jej 2 maja 1939 r. zawarcie paktu

o nieagresji- Rząd duński za zgodą parlamentu zawarł takie porozumienie. 1 wrze-

śnia powołano pod broń pięć roczników, lecz po krótkich ćwiczeniach zwolnio-

no rezerwistów do domu. Ogłaszając w Folketingu pełną neutralność, premier

Thorvald Stauning powiedział: „W obecnej sytuacji Dania nie ma przed sobą

innej polityki, jak uczciwą, bezwzględną neutralność wobec wszystkich. Naszym

zadaniem jest przeprowadzić Danię przez ogień, nie dając jej wciągnąć w żadne

zatargi"- Nie było to jednak łatwe. Duże trudności stwarzał handel z walczącymi

stronami. Trzeba się było liczyć z możliwością blokad i utrudnień żeglugowych

na Morzu Północnym i Atlantyku. Szwecja chwilowo wstrzymała dostawy rudy

do Niemiec, wynoszące w 1939 r. 10 min t. Groziło to jednak zawieszeniem przez

Niemcy eksportu do Szwecji koksu, węgla, nawozów sztucznych i innych arty-

kułów. Kontynuacja handlu z Niemcami groziła natomiast represjami ze strony

Francji i Wielkiej Brytanii.

Rząd duński podjął więc jednocześnie rokowania handlowe w Berlinie i Lon-

dynie. 7 grudnia 1939 r. Szwecja zawarła układ z Wielką Brytanią, która wyraziła

zgodę na szwedzką wymianę handlową z Niemcami na poziomie z 1938 r. 22 grud-

nia podpisano szwedzko-niemiecki układ handlowy. Niemcy, zainteresowane

dostawami rudy żelaza, zaakceptowały szwedzkie warunki - łącznie z poszerze-

niem pasa wód terytorialnych z 3 do 4 mil morskich.

Niektórzy Szwedzi zetknęli się osobiście z polskimi uczestnikami wojny -

marynarzami internowanych polskich okrętów podwodnych. Przypomnijmy, że

z 5 tych okrętów {Ryś, Wilk, Żbik, Orzeł i Sęp) 2 - Wilk i Orzeł - przedostały się

do Wielkiej Brytanii, natomiast 3 pozostałe internowane zostały w Szwecji. Jak

do tego doszło?

Polskie okręty podwodne były stosunkowo dużymi jednostkami, nadawały

się więc do działań oceanicznych. Ostatecznie jednak przyjęto plan ich użycia w

rejonie Zatoki Gdańskiej i na wodach do niej przylegających. W toku działań

wojennych polskie okręty podwodne były łatwo wykrywane przez liczne okręty

niemieckie oraz Luftwaffe i wciąż atakowane. W wyniku bliskich wybuchów

bomb głębinowych wszystkie doznały większych lub mniejszych uszkodzeń. Po-

czątkowo usuwały je na Helu (jak 5 września Ryś), lecz w miarę uszczelniania

blokady tego polskiego portu wojennego przez flotę niemiecką musiały zbliżyć się

ku brzegom Szwecji. Pierwszy do szwedzkiego portu Nynashamn wszedł 17 wrze-

śnia najbardziej uszkodzony Sęp. Krótko potem został internowany i przeholo-

wany na wyspę Vaxholm. Ryś po wyczerpaniu zapasu ropy zawinął 18 września

do Stavnasu. Tego samego dnia został tam internowany. 26 września w porcie

Sandhamn został internowany Żbik.

Okręty te zdołały jedynie postawić w kilku miejscach miny (3 z nich - zbu-

dowane we Francji Ryś, Wilk i Żbik-byly przystosowane do stawiania min; choć

miały tez wyrzutnie torpedowe, brakowało im aparatów podsłuchowych, wobec

czego poniżej głębokości peryskopowej działały „na wyczucie"). Orzeł i Sęp ~

zbudowane w stoczni holenderskiej -jako okręty torpedowe miały lepszą apara-

turę. 2 okręty podwodne dostały się do Anglii. Wilk po szczęśliwym rejsie przez

duńskie cieśniny 20 września wszedł do brytyjskiego portu Rosyth. W ślad za

nim 15 października dotarł do Anglii Orzeł.

Wszystkie 3 internowane w Szwecji okręty podwodne wraz ze szkolną fre-

gatą Dar Pomorza przetrzymywane były przez całą wojnę w twierdzy Vaxholm

w pobliżu Sztokholmu. Była to, obok twierdzy w Karlskronie, najsilniejsza i naj-

lepiej wyposażona w artylerię nadbrzeżną forteca szwedzka. Na wypadek wojny

miało w niej stacjonować 6800 żołnierzy obsługujących baterie artylerii nad-

brzeżnej oraz przeszło 10 tys. piechurów. Żołnierze ci, zmieniający się w czasie

wojny, stykali się z polskimi marynarzami z internowanych okrętów i zawierali z

nimi znajomości, a nawet przyjaźnie. Ponieważ Szwedzi w czasie wojny dbali o

konserwację internowanych okrętów, wszystkie 3 wróciły w październiku 1945 r.

do kraju, tworząc zespół szkolno-bojowy w organizowanej od podstaw Polskiej

Marynarce Wojennej

Bardziej przychylnie niz w Szwecji odnoszono się do Niemiec w Finlandii

Marsz. Mannerheim tak o tym pisał:

Wiara w finsko-niemiecką przyjaźń była w społeczeństwie fińskim tak rozpo-

wszechmona, ze w wielu kręgach panowało przekonanie, iż pakt o nieagresji stanowi

czynnik stabilizujący także w stosunkach Finlandii ze Związkiem Sowieckim Dla

mewielu, którzy wiedzieli o tajnych negocjacjach niemiecko-rosyjskich oraz propo-

zycjach składanych przez Moskwę w rozmowach z mocarstwami zachodnimi [cho-

dziło o prawo Związku Radzieckiego do wkroczenia na terytorium zagrożonych lub

napadniętych przez Niemcy państw - T. K, było jasne, że pakt musiał zawierać zgodę

strony niemieckiej na żądania - także dotyczące Finlandii - które doprowadziły do

zerwan.a rokowań Związku Radzieckiego z krajami Zachodu. Napaść Niemiec na

Polskę 1 września 1939 roku oznaczała, że Finlandia również znalazła się w strefie

zainteresowań rosyjskich

Właściwą rolę paktu Ribbentrop-Mołotow odsłoniły nie tylko działania radziec-

v Polsce od 17 września, ale również naciski wywierane na Estonię po ucieczce

18września 1939 r. polskiego okrętu podwodnego Orzeł z Tallina, do którego wpły-

nął 3 dni wcześniej. Rząd radziecki oskarżył Estonię o ułatwienie Orłowi ucieczki i

wyzwolenie, by estońskie porty stanowiły bazę dla nieprzyjacielskich okrętów pod-

wodnych. Związek Radziecki jeszcze przed wybuchem wojny wysunął wobec Es-

tonii roszczenie do informacji dotyczących żądań państw trzecich odnośnie do uzy-

skania specjalnych uprawnień. Było oczywiste, że chodziło wówczas o Niemcy.

Teraz jednak, po zawarciu z Niemcami układu o podziale stref wpływów, pretekst

Orła wykorzystano do wstępnej gry o zawładnięcie estońskim wybrzeżem. Radziecka

flota wojenna pojawiła się na terytorialnych wodach estońskich oraz w Zatoce Ry-

skiej, a radzieckie samoloty przelatywały nad terytorium tego kraju. W efekcie tych

nacisków estoński minister spraw zagranicznych K. Gelter 28 września podpisał

pakt o wzajemnej pomocy, który miał obowiązywać przez 10 lat. Dawał on Związ-

kowi Radzieckiemu prawo do korzystania z estońskich baz morskich i lotniczych na

Wyspach Moonsundzkich oraz w Paldiskach w pobliżu Tallina.

Po ratyfikacji tego paktu Związek Radziecki zażądał prawa do rozmieszcze-

nia wojsk lądowych w Estonii oraz do korzystania z portu w Tallinie. 18 i 19

października do Tallina wkroczyły: radziecka dywizja piechoty, brygada pancer-

na i brygada lotnicza. W ślad za Estonią układy o wzajemnej pomocy podpisały z

ZSRR-2 października Łotwa, a 11 października Litwa, której przekazano Wilno

i okręg wileński, odebrane we wrześniu Polsce. W tym czasie rozpoczęły się też

w Moskwie rozmowy z delegacją fińską, na której czele stał były premier i prze-

wodniczący fińskiej delegacji, która podpisała w 1920 r. radziecko-fiński układ

pokojowy, obecnie zaś ambasador w Szwecji Juho Paasikivi. Rząd radziecki był

tym przewodnictwem zawiedziony, gdyż oczekiwał przybycia do Moskwy mini-

stra spraw zagranicznych Finlandii Eliasa Erkko. W tym czasie trwały też w Mo-

skwie rokowania z delegacją turecką.

Rokowania fińsko-radzieckie przebiegały niezwykle opornie, a Finowie

dwukrotnie opuszczali Moskwę, udając się na naradę do Helsinek. Radzieckie

żądania wykraczały tym razem poza uprzednie, dotyczące wysp w Zatoce Fiń-

skiej. Teraz Związek Radziecki oprócz czterech wysp żądał i piątej, Koivusaari,

oraz wydzierżawienia na 30 lat półwyspu Hanko w celu zainstalowania tam bazy

morskiej z artylerią nadbrzeżną, pobliskiego kotwicowiska Lappohia, przesunię-

cia dalej na północny-zachód granicy radziecko-fińskiej na Przesmyku Karel-

skim, przebiegającej obecnie w odległości 35 km od Leningradu, zniszczenia na

całym Przesmyku Karelskim fortyfikacji, a także odstąpienia fińskiej części Pół-

wyspu Rybackiego na Morzu Barentsa. W zamian Związek Radziecki ofiarował

terytorium o powierzchni 5500 km

na północ od jeziora Ładoga.

Żądania radzieckie były dla ówczesnych fińskich polityków nie do przyję-

cia, rozmowy ciągnęły się więc do 10 listopada i nie przyniosły rezultatów. W ich

trakcie fińska delegacja na czele z prezydentem Kyósti Kallio udała się do Sztok-

holmu, gdzie w dniach 18-19 października odbyło się spotkanie przywódców

czterech państw skandynawskich. Oprócz szwedzkiego króla Gustawa V oraz

prezydenta Kallio uczestniczyli w nim królowie Danii i Norwegii - Chrystian X

i Haakon VII. Wszyscy przywódcy państw skandynawskich witani byli w Sztok-

holmie, tej „Wenecji Północy", nazywanej też miastem „świateł i wody", wręcz

entuzjastycznie. W spotkaniu tym demonstrowano bowiem konieczność skandy-

nawskiej neutralności. Wszyscy, zwłaszcza premier Szwecji Per Albin Hansson,

a także ministrowie spraw zagranicznych zdawali sobie jednak sprawę ze słabo-

ści militarnej ich państw, a więc o udzieleniu przez nie pomocy któremuś z na-

padniętych krajów skandynawskich nie mogło być mowy. A o to właśnie chodzi-

ło Finom. W tej sytuacji mogli liczyć jedynie na ograniczoną pomoc materialną,

zwłaszcza Szwecji.

Ze sztokholmskiego spotkania rząd fiński nie wyciągnął jednak żadnych

wniosków, należało więc się liczyć z rozpoczęciem przez Związek Radziecki woj-

ny. Jednak niewielu fińskich polityków wierzyło, że Związek Radziecki odważy

się na taki krok. Wojna fińsko-radziecka, zwana „wojną zimową", rozpoczęła się

30 listopada 1939 r.

5. Strategia sprzymierzonych w okresie „wojny zimowej"

Rozpoczęcie przez Związek Radziecki wojny z Finlandią u progu zimy zasko-

czyło ekspertów wojskowych. W historii wojen, nawet w klimacie umiarkowa-

nym, starano się je rozpoczynać wiosną lub latem, a na północy, zwłaszcza za

kołem polarnym, wojny unikano nawet w lecie. Jedynym wytłumaczeniem tej

decyzji Moskwy mogło być liczenie na wojnę błyskawiczną, która zakończy się

w ciągu kilku tygodni.

Wojna fińsko-radziecka ożywiła ospałą po klęsce Polski atmosferę w polity-

ce wielkich mocarstw, a ściślej, mocarstw sprzymierzonych - Francji i Wielkiej

Brytanii - których żołnierze nudzili się za umocnieniami linii Maginota. Niemcy

zaś „lizali rany" po wojnie z Polską i nie ujawniali dalszych zamiarów. Wydaje

się, że Hitler nie miał skonkretyzowanych planów, natomiast wojna fińsko-ra-

dziecka wskazała mu pośrednio nierozpatry wany do tej pory poważnie cel -

Skandynawię.

Co się na to złożyło? Krótko mówiąc, omawianie i nagłaśnianie różnorod-

nych planów interwencji w Skandynawii przez Wielką Brytanię i Francję pod

pretekstem pomocy Finlandii. Nie były to nawet działania pozorowane, a jedynie

mniej lub bardziej skonkretyzowane zamiary i plany. Prawie wszystkie (z wyjąt-

kiem projektu wysadzenia desantu w Petsamo, zajętego już zresztą przez Armię

Czerwoną, oraz bombardowania Baku) uwzględniały przemarsz wojsk alianc-

kich przez Norwegię i Szwecję. Państwa te nie wyrażały na to zgody, sprawa

więc się przewlekała, aż w końcu Finlandia musiała przyjąć radzieckie warunki

pokojowe. Ponieważ jednak trasa ewentualnego przemarszu wojsk anglo-francu-

skich przebiegała niemal w każdym wariancie przez Narwik i szwedzkie zagłę-

bie rudy żelaza, musiało to niepokoić Hitlera i stało się jedną z przyczyn później-

szej niemieckiej kontrakcji.

Tak, w największym skrócie, rozwijała się sprawa przeniesienia działań wo-

jennych wbrew pierwotnym zamiarom na Półwysep Skandynawski. Przyjrzyjmy

się tej kwestii bliżej: Radziecki atak na Finlandię oraz powołanie 1 grudnia w

nadgranicznym miasteczku Terijoki tak zwanego rządu Ludowej Republiki Fin-

landii z Ottonem Kuusinenem na czele, a zwłaszcza bombardowanie Helsinek i

innych fińskich miast przyjęto w całym świecie z oburzeniem. Rząd fiński 2 grud-

nia oskarżył na forum Ligi Narodów ZSRR o agresję, lecz organizacja ta, choć w

końcu usunęła Związek Radziecki z grona swych członków, nie dysponowała w

gruncie rzeczy innymi sankcjami. Wyrazy solidarności z ofiarą agresji nie szły

też w parze z rozmiarami pomocy. Była ona w sumie niewielka i rozłożona w

czasie, zaczęła więc docierać do Finlandii przede wszystkim pod koniec wojny,

która przeciągnęła się niemal do wiosny. Było to możliwe dzięki temu, że Fino-

wie zdołali zastopować radziecki blitzkrieg i przekształcić w studniową „wojnę

zimową".

Wojna ta miała 3 wyraźnie wyodrębniające się okresy: Pierwszy charaktery-

zował się ofensywnymi działaniami Armii Czerwonej i jej Floty Bałtyckiej na

wszystkich lądowych i morskich kierunkach strategicznych - od Zatoki Fińskiej

i Przesmyku Karelskiego na południu do okręgu Petsamo i Morza Barentsa na pół-

nocy - i trwał do końca grudnia 1939 r. W tym okresie wojska radzieckiej 7 Armii

kornandarma II rangi Kiriłła Mierieckowa dotarły na Przesmyku Karelskim do

fińskich umocnień, zwanych linią Mannerheima, lecz mimo kilku prób nie zdoła-

ty ich przełamać. Również nacierająca na północ od Ładogi 8 Armia komkora

Iwana Chabarowa została zatrzymana przeciwuderzeniami fińskiego IV Korpu-

su i Grupy „T" pik. Paava Talveli na pozycjach rozwinięcia w głębi fińskiej obro

ny. Największe niepowodzenia spotkały 9 Armię komkora Michaiła Duchanow

na kierunku Suomussalmi, gdzie została całkowicie rozbita jedna dywizja, a znisz

czenie drugiej było kwestią najbliższych tygodni. Jedynie działające w okręgn

Petsamo dywizje 14 Armii komkora Walerija Frołowa uzyskały ograniczony suk

ces, polegający na zdobyciu fińskiego Petsamo i powolnym marszu na południe

w kierunku Zatoki Botnickiej.

Drugi okres „wojny zimowej" charakteryzował się przerwą operacyjną na

Przesmyku Karelskim bronionym przez Armię „Przesmyk" gen. por. Hugona

Óstermana, która trwała do 10 lutego, i kontynuacją przeciwuderzeń wojsk

fińskich na pozostałych odcinkach frontu. Doprowadziły one do dalszych klęsk

wojsk armii radzieckich 8 i 9. Wyciągając wnioski z dotychczasowych działań,

Stalin zdecydował się na znaczną rozbudowę sił biorących udział w tej wojnie,

tworząc na Przesmyku Karelskim Front Północno-Zachodni pod dowództwem

dotychczasowego dowódcy Kijowskiego Okręgu Wojskowego, komandar-

ma I rangi Siemiona Timoszenki. W skład frontu weszły dwie armie - 7 i 13.

Nową, 15 Armię komandarma II rangi Michaiła Kowalowa, dotychczasowego

dowódcy Białoruskiego Okręgu Wojskowego, Stalin wprowadził obok 8 Armii

do wschodniej Karelii. Tymczasem armia fińska została rozbudowana jedynie

nieznacznie - o 2 dywizje piechoty i kilka oddziałów odwodowych - gdyż ogra-

niczały to nie tylko zasoby ludzkie, ale też materiałowe, przede wszystkim brak

uzbrojenia.

Na pomoc Finom ruszyli ochotnicy ze Szwecji (około 8 tys.), z Norwegii

(725) i z Danii (jeden batalion). Ochotnicy z 26 krajów tworzyli oddział wydzie-

lony, ale podobnie jak Duńczycy i Finowie ze Stanów Zjednoczonych nie zdążyli

wziąć udziału w wojnie.

Trzeci wreszcie, trwający miesiąc okres tej wojny, toczącej się przy czter-

dziestostopniowych mrozach, przebiegał pod znakiem radzieckiej ofensywy na

Przesmyku Karelskim. Po przełamaniu umocnień linii Mannerheima wojska

7 Armii komandarma II rangi Mierieckowa podeszły pod Wyborg i sforsowały

po lodzie Zatokę Wyborską. W tej sytuacji ponaglony przez marsz. Mannerheima

rząd fiński przystał na radzieckie warunki pokojowe i 12 marca podpisał je. 13 mar-

ca w południe „wojna zimowa" została zakończona.

Wojna ta oprócz bardzo negatywnych reperkusji - zarówno dla Związku

Radzieckiego, jak i Finlandii -jeśli nie zapoczątkowała, to z pewnością urealniła

i przyspieszyła zainteresowanie walczących ze sobą mocarstw europejskich Skan-

dynawią jako teatrem działań wojennych.

Już w trakcie narastania fińsko-radzieckiego konfliktu zbrojnego Komitet

Szefów Sztabów Wielkiej Brytanii pod wpływem doniesień brytyjskiego amba-

sadora w Helsinkach 31 października 1939 r. przygotował swoją prognozę roz-

woju wydarzeń w tym regionie. Stwierdzono w niej, że rozprzestrzenianie się

bolszewizmu jest gorszym złem niż hitleryzm, któremu przecież sprzymierzone

mocarstwa zdecydowały się wypowiedzieć wojnę. Brak zdecydowania wobec

ZSRR może więc pozbawić sprzymierzonych sympatii państw neutralnych. Sze-

fowie sztabów wyrazili zarazem wątpliwości, czy Związek Radziecki odważy się

na wojnę w zimie, i zaproponowali „wstrzymać się od wypowiedzenia wojny,

przynajmniej w obecnym okresie". Uwzględniając też zalecenia szefów sztabów,

wszelkie późniejsze przedsięwzięcia planowano z nadejściem wiosny.

Tego samego dnia brytyjski Komitet Szefów Sztabów zalecił uzyskanie zgody

na wojnę z ZSRR Stanów Zjednoczonych, które zajmują „kluczową pozycję i [...] w

decydującym stopniu określą stosunek Japonii oraz prawdopodobnie Włoch [...].

Uzyskany w rezultacie tego wzrost potencjału militarnego przeważy te dodatko-

we zobowiązania, które weźmiemy na siebie, wypowiadając wojnę Rosji"

W tej sytuacji brytyjscy sztabowcy plany interwencji w Finlandii układali z

dużym opóźnieniem i nie spiesząc się, przy czym za priorytetową sprawę uznali

pozbawienie Niemiec dostaw szwedzkiej rudy żelaza.

Problem szwedzkiej rudy, a zatem i Narwiku stał się przedmiotem ożywio-

nych dyskusji, konsultacji i planowania operacyjnego w szerszej już skali w grud-

niu 1939 r. Bezpośrednim pretekstem do podjęcia tego tematu było zatopienie

3 sojuszniczych statków na norweskich wodach terytorialnych (Norwegia dowo-

dziła, iż 2 spośród nich zatopione zostały już poza obrębem jej wód), jednakże

istniał też ważniejszy powód gwałtownego zainteresowania mocarstw zachod-

nich Skandynawią. Wielka Brytania, wierna swej tradycyjnej polityce „wspania-

lej izolacji" (splendid isolatioń) oraz równowagi sił w Europie, nie traciła nadziei

na skierowanie hitlerowskiej ekspansji na wschód. Przewartościowując pod tym

kątem swoją postawę zajętą w polityczno-wojskowych rokowaniach ze Związ-

kiem Radzieckim wiosną i latem 1939 r., bacznie śledziła radzieckie poczynania

e Wschodniej Europie, nazywane teraz przez Churchilla budową „frontu wschod-

nie

go", które doprowadziły do konfliktu radziecko-fińskiego.

Rządy Anglii i Francji zamierzały wykorzystać konflikt radziecko-fiński do roz-

erzenia swych wpływów w krajach skandynawskich. Pod tym kątem w grudniu

™ r. wszechstronnie rozpatrywano (zarówno na posiedzeniach gabinetu brytyj-

' ^ego, jak i Sojuszniczej Rady Najwyższej) dwa plany: pierwszy, ograniczony, po-

cący na przerwaniu dostaw szwedzkiej rudy do Niemiec przez Narwik - bądź

metodą minowania norweskich wód terytorialnych, bądź ich patrolowania; oraz drugi

dalej idący, zakładający wysadzenie w Norwegii korpusu ekspedycyjnego, który

miałby za zadanie opanowanie Narwiku i szwedzkiego zagłębia rud żelaza (istniały

bowiem obawy, iż kontrakcją skandynawską na minowanie norweskich wód może

być przerwanie dostaw szwedzkiej rudy do Wielkiej Brytanii), a zarazem udzielenie

pomocy Finlandii. Realizacja drugiego planu wymagałaby oczywiście zgody Nor-

wegii i Szwecji. Churchill wysunął wówczas tezę, iż „małe narody nie mogą zwią-

zywać nam rąk, gdy walczymy o ich prawa i wolność. W chwili największej potrze-

by litera prawa nie może być przeszkodą dla tych, którym powierzona została jego

ochrona i wprowadzenie go w życie"

W praktyce jednak każdy opór państw skandynawskich stawiał realność ca-

łego przedsięwzięcia pod znakiem zapytania, chociażby z tego względu, iż Nor-

wegię ze Szwecją łączyły przez Góry Skandynawskie jedynie dwie linie kolejo-

we, których przerwanie oznaczałoby klęskę całej ekspedycji.

Rządy Norwegii i Szwecji zostały powiadomione o planowanych przedsię-

wzięciach mocarstw zachodnich 6 stycznia 1940 r. Sojusznicze plany godziły w

podstawy kruchej budowli skandynawskiej polityki neutralizmu. Jeszcze w pierw-

szych miesiącach wojny rząd norweski żywił iluzje, iż uda mu się - jak w pierw-

szej wojnie światowej - utrzymać kraj z dala od europejskiej zawieruchy wojen-

nej. Wkrótce jednak powstała sytuacja, w której nie można było realizować poli-

tyki izolacjonizmu. Sympatie społeczeństwa norweskiego były po stronie Fin-

landii. W Norwegii, podobnie jak w Szwecji, rozpoczął się werbunek do ochotni-

czego korpusu na front fiński.

Gabinet brytyjski 2 i 3 stycznia 1940 r. analizował kolejne projekty Komitetu

Szefów Sztabów. Podkreślano w nich wprawdzie, że nie należy dać się wyprze-

dzić Niemcom, lecz termin rozpoczęcia interwencji ustalono dopiero na wiosnę.

Jej celem była zarówno północ Półwyspu Skandynawskiego, jak i południowa

Norwegia oraz Szwecja. Zdaniem planistów powinno to zjednoczyć kraje skan-

dynawskie z Finlandią w jej walce z ZSRR, a zarazem stworzyć zagrożenie od

północy dla Niemiec, pozbawić je szwedzkiej rudy żelaza i zmusić dowództwo

Wehrmachtu do rozproszenia sił przez wysadzenie wojsk w Skandynawii. W wy-

niku tego zniknąć miała na jakiś czas groźba ofensywy niemieckiej przeciwko

Francji. Plany te na posiedzeniu 3 stycznia tak oceniał główny brytyjski marsza-

łek lotnictwa, szef sztabu RAF Cyril Newall: „Jeśli zalecenia Komitetu Szefów

Sztabów zostaną przyjęte, to Skandynawia będzie teraz uważana za decydujący

teatr działań wojennych. Problem bezpieczeństwa naszego terytorium, Francji i

innych rejonów zostanie przesunięty na drugie miejsce".

Ko mitet proponował jednoczesny desant we wszystkich trzech punktach

Pół skandynawskiego, lecz na wniosek Churchilla przyjęto jedynie plan

desantu w Narwiku i okupacji zagłębia rudy żelaza. Z planami tymi nie zgadzały

się jednak ani Norwegia, ani Szwecja. Wprawdzie w obydwu tych krajach, a

także w Danii szeroki odzew społeczny znalazło hasło: „Sprawa Finlandii jest

nassprawą", a Szwecja balansowała na krawędzi wojny z ZSRR, lecz żadne z

tych państw nie zamierzało „kłaść głowy pod topór". Przeciwko zabiegom mo-

carstw zachodnich o ich pozyskanie dla rozszerzenia fińsko-radzieckiego kon-

flktu oponował Związek Radziecki. Na początku stycznia 1940 r. wystosował

jednobrzmiące noty do rządów Szwecji i Norwegii, w których stwierdzał m.in.,

iż kampania antyradziecka przynosi szkodę wzajemnym stosunkom oraz że „Szwe-

cja i Norwegia nie okazują zdecydowanego sprzeciwu wobec działalności tych

państw, które zamierzają wciągnąć je do wojny przeciwko ZSRR"

W tych warunkach rządy obydwu państw skandynawskich energicznie za-

protestowały przeciwko planom mocarstw zachodnich. 7 stycznia norweski król

Haakon VII wysłał do króla Wielkiej Brytanii Jerzego VI telegram z prośbą o

niewszczynanie kroków, które wciągnęłyby Norwegię do wojny i zagroziły jej

suwerenności. Szwedzi wysłali natomiast do Londynu wpływowego przemysłow-

ca Marcusa Wallenberga. Nosił on później tytuł „oficjalnego pełnomocnika alian-

tów do spraw współpracy ekonomicznej". Skłaniał się do współpracy z Anglią i

Francją, podczas gdy jego brat Jakob - z Niemcami.

W Londynie Marcus Wallenberg spotkał się z brytyjskim ministrem spraw

zagranicznych Edwardem Halifaksem i wytłumaczył mu, że desant wojsk sprzy-

mierzonych w Skandynawii zaszkodzi jedynie Finlandii, która otrzymuje od Szwe-

cji ogromną pomoc w uzbrojeniu. Dochodzi ona do 30 proc. całego uzbrojenia

Szwecji. Przerwanie procesu przezbrojenia armii fińskiej miałoby katastrofalne

skutki. Część uzbrojenia przekazywanego Finlandii pochodzi z Niemiec. Jest to

łańcuszek, którego nie należy przerywać. „Szwedzkie społeczeństwo - zakoń-

czył Wallenberg wywód - oceni akcję sprzymierzonych jako zadanie Szwecji

ciosu w plecy w walce z Rosją".

Argumenty Wallenberga przekonały Halifaksa, więc 12 stycznia na posie-

dzeniu rządu wystąpił on przeciw jakiejkolwiek akcji w Skandynawii. W związ-

ku z tym czasowo zrezygnowano z desantu w Narwiku. Posunięcie to wywołało

niezadowolenie rządu francuskiego, który wysunął nierealny plan desantu wojsk

sojuszniczych w Petsamo (zajętym wówczas przez wojska radzieckie). Według

tego planu w tym samym czasie winne uderzyć wojska fińskie, wzmocnione trzy-

dziesto- czterdziestotysięcznym korpusem ochotników z państw zachodnich. W

końcu stycznia sprawa przybrała szerszy zasięg. Najpierw szef Imperialnego Szta

bu Generalnego Wielkiej Brytanii gen. William Ironside przedstawił 24 styczni.,

brytyjskiemu gabinetowi memorandum Główna strategia wojny, w którym prze

konywał, że „wyrwanie strategicznej inicjatywy Niemcom" może być dokonani

jedynie „w wyniku działań na peryferyjnych teatrach wojny i szczególnie za po

mocą gospodarczej blokady". Skandynawia „jest tym rejonem, który daje nam

najkorzystniejsze możliwości"

Desant w Narwiku miał więc kilka celów: pozbawienie Niemców niezbędne;

im szwedzkiej rudy i zmuszenie do działań na frontach peryferyjnych, być może

wspólnie ze Związkiem Radzieckim. By pomoc okazywana Finlandii była sku-

teczna, niezbędne byłoby zaatakowanie Związku Radzieckiego z kilku kierun-

ków. Istotne byłoby zwłaszcza uderzenie na Baku, główny rejon wydobycia ropy

naftowej, dostarczanej m.in. Niemcom. Mogłoby to wywołać poważny kryzys

państwowy w ZSRR.

Kilka dni później francuski generał Maurice Gamelin, naczelny dowódca

wojsk alianckich, wyraził przekonanie, że w 1940 r. Niemcy nie uderzą na Fran-

cję, i zaproponował rządowi brytyjskiemu plan desantu w Petsamo, gdyż pań-

stwa skandynawskie „jeszcze nie dojrzały" do samodzielnych działań na rzecz

Finlandii.

O nieuchronności wojny ze Związkiem Radzieckim w końcu stycznia i na

początku lutego wypowiedzieli się premierzy Wielkiej Brytanii i Francji. Na po-

siedzeniu Najwyższej Rady Wojennej 5 lutego w Paryżu premier Chamberlain

ponowił koncepcję desantów w Norwegii i Szwecji, a premier Daladier poparł ją.

Zdecydowano, że oprócz wojsk francuskich wezmą w nich udział brytyjskie dy-

wizje piechoty - 5, 44 i 45 - które sformowano w celu wysłania na kontynent. W

decyzji Najwyższej Rady tak umotywowano ten krok:

Zapobieżenie zadaniu klęski Finlandii przez Rosję tej wiosny ma nadzwyczaj ważne

znaczenie, a mogą to uczynić tylko znaczne siły dobrze przygotowanych wojsk, wy-

słanych z Norwegii i Szwecji lub przez te kraje przetransportowanych

Już jednak 13 lutego brytyjski Komitet Szefów Sztabów przesłał do sztabu

Komitetu Międzyalianckiego, który był organem wykonawczym Najwyższej Rady

Wojennej Sprzymierzonych, projekt planu Operacja petsamska, a dwa dni póź-

niej przedstawił rozwinięty „plan pomocy Finlandii w drodze desantu w rejonie

Petsamo wiosną 1940 r."

W pierwszym rzucie planowano desant brygady piechoty, półbrygady alpej-

skiej i pododdziałów wspomagających - w sumie około 4 tys. żołnierzy. W dru-

gim rzucie (głównie francuskim) - alpejskiej półbrygady, dywizjonu dział ppanc.,

komppanii czołgów, pododdziałów zmotoryzowanych, wyposażonych w łaziki, i

kompanii transportowej - ogółem około 4,5 tys. żołnierzy. Trzeci rzut miały sta-

--wić 4 polskie bataliony (z których zamierzano utworzyć Samodzielną Brygadę

Strzelców Podhalańskich). Wsparcie powietrzne miały zapewnić lotniskowce oraz

samoloty z baz w Rovaniemi i Sodankyla, za kołem polarnym.

Zalecano przyspieszyć termin rozpoczęcia operacji, lecz pierwsze transporty z

wojskami mogły wyjść z brytyjskich portów nie wczes'niej niż 15 marca i dotrzeć do

petsamo 21 marca. Pozostałoby wówczas około 5 tygodni do wiosennej odwilży.

W tym czasie należało przeprowadzić następujące etapy operacji:

1. Zdobycie Petsamo i utrzymanie portu bez fińskiej pomocy, licząc się z

przeciwdziałaniem jednej lub dwóch radzieckich dywizji.

2. Przemarsz szybkiej grupy na odległość 200 mil i połączenie się jej z Finami w

pobliżu Salli, gdzie w sąsiednim rejonie Kuolajarvi są 2 dywizje radzieckie.

3. Przerwanie radzieckiej obrony w tym rejonie w celu uchwycenia Kanda-

łakszy.

4. Natarcie na północ wzdłuż murmańskiej linii kolejowej i zdobycie Mur-

mańska.

Operacja petsamska była częs'cią całej serii zaplanowanych operacji w celu

zarówno przeciwstawienia się Związkowi Radzieckiemu, jak i opanowania stra-

tegicznych pozycji na Półwyspie Skandynawskim. Chodziło o zdobycie połu-

dniowej i centralnej Norwegii oraz południowej Szwecji. Warunkiem była jed-

nak zgoda rządów tych państw. Zadanie to wzięła na siebie anglo-francuska dy-

plomacja, podczas gdy sztaby wojskowe przygotowywały plany i wojska do za-

mierzonych operacji. 16 lutego rząd Wielkiej Brytanii otrzymał od Komitetu Sze-

fów Sztabów wykaz sił niezbędnych do przeprowadzenia operacji desantowych

na skandynawskim teatrze wojny. Wynikało z niego, że dla sukcesu wszystkich

operacji w Finlandii, Norwegii i Szwecji niezbędne jest przerzucenie przeszło

'00 tys. żołnierzy ze środkami zaopatrzenia i wyposażenia, na co potrzebowano

dni.

Dla osłony operacji desantowych i eskortowania konwojów przewidywano

wydzielenie 36 niszczycieli i jednego lotniskowca. Co 5 dni w rejon Skandyna-

w miał być wysyłany jeden konwój szybki i jeden powolny. Osłonę desantu z

powietrza miało zapewnić 7 eskadr myśliwskich i bombowych. Lotnictwo strate-

giczne z baz w Wielkiej Brytanii miało w razie potrzeby bombardować siły

nieprzyjaciela, liczono się bowiem z kontrakcją niemiecką, a być może i ra-

dziecką.

Realizacja planów tych operacji była jednak wciąż uzależniona nie tylko od

zgody Norwegii i Szwecji, ale też od oficjalnej pros'by Finów o pomoc regular

nych jednostek wojsk sprzymierzonych. Ci jednak z kilku względów ociągali się

z wystosowaniem takiej pros'by. Rząd fiński zdawał sobie sprawę, że wciągnięcie

obcych wojsk do wojny z ZSRR przekształci fińskie terytorium w obszar działań

wojennych między mocarstwami. Nie był też bowiem wykluczony udział w tej

rzezi Niemiec.

Takie przeniesienie ciężaru działań wojennych na północ Europy nie mogło być

akceptowane bez wahań i zastrzeżeń nie tylko w Sztokholmie i Oslo, ale też w Hel-

sinkach, które od 29 stycznia wznowiły przez Sztokholm tajne pertraktacje pokojo

we ze Związkiem Radzieckim i nie były zainteresowane zrywaniem mostów.

Niepowodzenia na frontach wojny z Finlandią oraz na arenie międzynarodo-

wej, wyrażające się w potępieniu ZSRR w Lidze Narodów i usunięciu go z tej

międzynarodowej organizacji, a zarazem w nieuznawaniu fińskiego „rządu ludo-

wego" Kuusinena, skłoniły Stalina do zrewidowania dotychczasowej koncepcji

podboju i uczynienia z Finlandii „kraju zaprzyjaźnionego" lub nawet „związko-

wego". Z powodu Finlandii Stalin nie chciał wchodzić w konflikt wojenny z całą

Skandynawią, wspartą przez zachodnie mocarstwa. Gdy więc otrzymał ze Sztok-

holmu sygnał od poseł Aleksandry Kołłontaj o zabiegach kilku osobistości, ze

szwedzkim ministrem spraw zagranicznych Christianem Giinfherem włącznie, o

wszczęcie rokowań pokojowych z Finlandią, uchwycił tę nić. 29 stycznia Moło-

tow wystosował przez poselstwo w Sztokholmie poufne pismo do rządów Szwe-

cji i Finlandii. Zawierało ono wprawdzie fragmenty, które mogły urazić rząd fiń-

ski, ale otwierało też furtkę do rozmów. Było nią stwierdzenie: „Rząd radziecki

zasadniczo nie wyklucza porozumienia z rządem Rytiego-Tannera". Oznaczało

to, że rząd radziecki dystansuje się od gabinetu Kuusinena. Mołotow zaznaczy)

zarazem, że postulaty rządu radzieckiego są obecnie dalej idące niż w czasie

moskiewskich rokowań, „gdyż wbrew naszej woli i bez naszej winy została po

obu stronach przelana krew, która wymaga dalszych gwarancji dla zabezpiecze-

nia granic Związku Radzieckiego"

W odpowiedzi rządu fińskiego, przekazanej 2 lutego przez szwedzkie Mini-

sterstwo Spraw Zagranicznych, znalazła się gotowos'ć do rozmów pokojowych

dalszych ustępstw na rzecz bezpieczeństwa Leningradu, lecz traktatowe odstą

pienie terenu mogło nastąpić wyłącznie na zasadzie wymiany i odszkodowania.

W radzieckiej odpowiedzi, która nadeszła 5 lutego, stwierdzano, że propozy-

fińska nie może zostać uznana za dobrą podstawę do rokowań. Tak więc ro-

kowan nie podjęto, ale też nie zerwano kontaktów. W rządzie fińskim zarysowała

się polaryzacja stanowisk. Rzecznikami rokowań było trzech ministrów: Juho

Paasikivi, Mauno Pekkala i Vainó Tanner; przeciwstawiało się im szes'ciu człon-

ków gabinetu: Ernst von Born, Uuno Hannula, R Heikkinen, Juho Niukkanen,

W. Slovaara i Johan Sóderhjelm. Nawiązywali oni do oceny szwedzkich polity-

ków którzy uważali, że żądania Związku Radzieckiego nie znajdują uzasadnie-

nia w aktualnej sytuacji wojennej.

By uniknąć podjęcia błędnej decyzji, premier Ryti i minister spraw zagra-

icznych Tanner przybyli 10 lutego do kwatery marsz. Mannerheima w Mikkeli,

dzie odbyło się spotkanie z członkami Rady Obrony Finlandii. Przedstawili

wyniki prywatnych rozmów ministra Tannera z poseł Kołłontaj, która w Sztok-

holmie sprecyzowała szczegóły radzieckich żądań. Marsz. Mannerheim przed-

stawił sytuację fińskich sił zbrojnych, która mimo taktycznych sukcesów była

niekorzystna

W tej sytuacji 13 lutego minister Tanner przeprowadził w Sztokholmie rozmo-

wę z rządem Szwecji w sprawie zbrojnej pomocy. W tym czasie wojska radzieckie

dokonały już pierwszego włamania w linii Mannerheima pod Summa. Cały front

fiński na Przesmyku Karelskim zaczął się załamywać. Tannerowi odpowiedziano

jednak, że Finlandia nie może liczyć na pomoc Szwecji. Potrzebna na to była zgoda

Riksdagu, a gdyby nawet tak się stało, trudno byłoby ją zorganizować ze względów

technicznych (w grę mógł wchodzić przemarsz szwedzkich wojsk przez zamarznię-

tą Zatokę Botnicką lub przewóz statkami przez opanowaną przez radziecką flotę i

lotnictwo Zatokę Fińską). Taka akcja to nie tylko groźba wojny ze Związkiem Ra-

dzieckim, ale i z Niemcami, które bez ogródek ostrzegały Szwecję.

3 dni później, 16 lutego, sztokholmska gazeta „Folkers Dagblat Politiken"

opublikowała demarche rządu fińskiego w Sztokholmie wraz ze szwedzką od-

mową na „oficjalną fińską pros'bę o pomoc", a premier Hansson jeszcze tego

samego dnia potwierdził ten fakt. Takie posunięcie było oczywiście nie na rękę

lądowi fińskiemu, gdyż ograniczało szansę uzyskania lepszych warunków pokoju.

Ponieważ musiało to znaleźć negatywny rezonans nie tylko w Finlandii, 3 dni

później król S zwecji Gustaw V podyktował do protokołu Rady Ministrów nastę-

pującą wypowiedź:

Z własnej inicjatywy zwołałem dziś mój rząd, by do protokołu Rady Ministrów

Przekazać następującą wypowiedź:

Chciałbym wyjas'nić narodowi szwedzkiemu trudne i odpowiedzialne polożenie

w jakim obecnie się znajdujemy. Uznałem za bezwzględny obowiązek dążyć do utrzy

mania jak najdłużej naszego kraju poza tym zgubnym konfliktem, w który obecnie

popadł świat. Dlatego za pełną zgodą rządu i parlamentu wydana została proklamacja

naszej neutralności.

Z najwyższym podziwem obserwowatem bohaterską walkę bratniej Finlandii .

silniejszym przeciwnikiem, od początku dostarczając ochotników i spiesząc z pomocą

na wiele innych sposobów. Szwecja starała się pomóc temu krajowi, lecz od pierwsze

chwili informowałem Finlandię, że, niestety, nie powinna liczyć na wojskową inter

wencję ze strony Szwecji. Ze smutkiem w sercu, po głębokim rozważeniu doszedłem

do wniosku, że w obecnym położeniu musimy pozostać przy tym stanowisku. Żywię

bowiem głębokie przekonanie, że gdyby Szwecja włączyła się w konflikt w Finlandii

byłoby to najpoważniejsze ryzyko wciągnięcia ją do wojny nie tylko z Rosją, ale także

do wojny światowej, a takiej odpowiedzialności na siebie wziąć nie mogę. Ponadti

wówczas prawdopodobnie nie moglibyśmy służyć Finlandii nawet tym niewielkim, a

tak bardzo potrzebnym wsparciem, które obecnie otrzymuje, a którego jesteśmy goto-

wi dalej, z całą serdecznością udzielać.

Życiowe interesy Szwecji, jej honor i pokój stanowią cel, który stale mam przed

oczami. Mam nadzieję, że na wybranej przez nas drodze z Bożą pomocą unikniemy

wszystkich nieszczęść wojny. Ojczyzna niezliczone razy dawała mi dowody wiary i

zaufania. Dlatego mam wewnętrzne przekonanie, że mój naród w tej trudnej sytuacji

zrozumie i zaaprobuje moje działania

Następnego dnia po os'wiadczeniu Gustawa V do Mikkeli przybyli attache

wojskowi w Finlandii - brytyjski gen. C. G. Ling i francuski pik Jean Ganeval

Ten drugi powrócił włas'nie z Paryża i przekazał marsz. Mannerheimowi pozdro-

wienia od gen. Gamelina - głównodowodzącego sił sprzymierzonych. Ani Gane-

val, ani Ling nie mogli jednak przekazać naczelnemu dowódcy wojsk fińskich

dokładnych informacji dotyczących rozmiarów, czasu i miejsca planowanej po-

mocy anglo-francuskiej. W tej sytuacji 21 lutego minister Tanner zwrócił się do

rządu szwedzkiego z pros'bą o mediację z Moskwą.

Sytuacja na głównym fińskim froncie - Przesmyku Karelskim - pogarszał;

się teraz z każdym dniem. 15 lutego VI KA gen. Haralda Óhguista, wchodzący w

skład Armii,,Przesmyk" i broniący rejonu Summy, musiał zostać cofnięty na drugą

pozycję obronną. 19 lutego marsz. Mannerheim urlopował dowódcę Armii „Prze

smyk", mianując na jego miejsce dotychczasowego dowódcę III KA gen. Axel;

Heinrichsa. Przystąpiono do przygotowania trzeciej, ostatniej już pozycji obrony

Wyborga. 22 lutego szkoleni dotąd w nadgranicznym Tomio i Kemi szwedzcy

ochotnicy, dowodzeni przez gen. Ernsta Lindera, przejęli od Finów służbę fron

tową pod Sallą. Zwolnione wojska fińskie (5 batalionów) skierowano na główny

teatr wojny- pod Wyborg.

Moskiewska odpowiedź na mediację ministra Gtinthera, która nadeszła 23 lute-

go,zaszokowała polityków fińskich. Rząd radziecki oprócz Hanko żądał teraz

granicy ustalonej za Piotra I w traktacie pokojowym ze Szwecją podpisanym w

Nystad w 1721 r. oraz zawarcia porozumienia w sprawie osłony Zatoki Fińskiej

miedzy Związkiem Radzieckim, Finlandią i Estonią.

Ponieważ przyjęcie takich warunków było dla większości rządowej i parla-

mentarnęj nie do przyjęcia, rząd fiński ponownie zwrócił się do Szwecji o zbrojną

pomoc i o zgodę na przemarsz przez jej terytorium wojsk brytyjsko-francuskich.

Mimo zdecydowanej odmowy rządu szwedzkiego do Sztokholmu ponownie

udał się minister Tanner. 27 lutego premier Hansson, uzasadniając odmowę, po-

wiadomił Tannera, iż Niemcy bezpośrednio i oficjalnie powiadomiły rząd szwedz-

ki że wysłanie regularnych wojsk uwikła Szwecję w wojnę s'wiatową. Hansson

doradził natychmiastowe zawarcie pokoju, obiecując gospodarczą pomoc dla Fin-

landii. Również radziecki poseł w Sztokholmie Aleksandra Kołłontaj, która zna-

ła Tannera z działalnos'ci w partii socjaldemokratycznej, radziła mu, by przyjął

radzieckie warunki, które były już przesądzone i nie istniała możliwos'ć ich nego-

cjowania

Po powrocie Tannera do Helsinek 28 lutego premier Ryti wraz z 4 ministrami

odwiedzili ponownie marsz. Mannerheima w Mikkeli, gdzie wysłuchali opinii

zebranych tam kilku wyższych dowódców. Ci jednak z jednym wyjątkiem stwier-

dzili, że walka może być jeszcze kontynuowana. Dopiero przeprowadzona na

osobności rozmowa z Mannerheimem spowodowała, że poparli jego pogląd o

konieczności zawarcia pokoju, nim armia zostanie pobita. 29 lutego rząd zdecy-

dował się na rozpoczęcie rokowań pokojowych, lecz 1 marca zwrócono się jesz-

cze do Francji i Wielkiej Brytanii o natychmiastową interwencję pięćdziesięcio-

tysięcznego korpusu wojsk lądowych oraz o dostarczenie 100 bombowców z

personelem oraz o wymuszenie na Norwegii i Szwecji zgody na przemarsz tych

wojsk przez ich terytorium.

Premier francuski i przewodniczący Najwyższej Rady Wojennej Sprzymie-

rzonych Daladier, który był gorącym zwolennikiem interwencji w Finlandii, od-

powiedział na tę prośbę, przedstawioną mu przez fińskiego ambasadora w Pary-

żu Kaarla Holmy'ego pozytywnie: „Wojska francuskie są gotowe do wysłania i

yiko oczekują na transportowce brytyjskie" - powiedział.

Wypowiedź ta rozdrażniła ostrożnych polityków brytyjskich, gdyż nie została

uzgodniona z Londynem, który miał już wiadomość o prowadzeniu fińsko-radziec-

kich rozmów pokojowych i odmowie fińskiego rządu w sprawie oficjalnego zwró

cenią się o interwencje zbrojną mocarstw zachodnich. W tej drugiej kwestii Dala

dier powiedział fińskiemu ambasadorowi:

Od wielu dni czekamy na apel Finlandii, by wszelkimi siłami pospieszyć z pomo

cą, i trudno zrozumieć, że jej wysłanie znów zostało przesunięte. Jeżeli apel nie nadej

dzie, państwa zachodnie nie będą mogły ponosić żadnej odpowiedzialności za teryto

rialny status Finlandii po wojnie

Tymczasem do Paryża wyjechał wysłannik Chamberlaina Winston Churchill

Wspólnie z Daladierem oświadczył, że - jeśli Finlandia sobie tego zażyczy

„akcja Zachodu zostanie natychmiast rozpoczęta; Norwegii i Szwecji nie będzie

się już prosić, a tylko sieje poinformuje"

Mamieni tymi mirażami Finowie, którzy zostali przybici nowymi radziecki

mi żądaniami ustępstw terytorialnych w rejonie Salli i oddania fińskiej części

Półwyspu Rybackiego na Morzu Barentsa, a także wybudowania odcinka linii

kolejowej od Kemijiirvi do nowej granicy, próbowali przeciągnąć rozmowy po

kojowe, konkretyzując zarazem terminy i rozmiary zachodniej pomocy. Amba-

sador Finlandii w Londynie Georg Gripenberg przysyłał w tej kwestii optymi-

styczne komunikaty, lecz ambasador brytyjski w Helsinkach na konkretne pyta-

nie o 100 bombowców odpowiedział, że 8 bombowców zostanie wysłanych w 4 dni

po otrzymaniu fińskiego apelu o pomoc, a 42 - w ciągu następnych 10 dni. W tej

sytuacji 9 marca marsz. Mannerheim przekazał rządowi „kategoryczną radę", by

zawarł pokój, a rząd i komisja spraw zagranicznych parlamentu musiały się zgo-

dzić z tym stanowiskiem naczelnego dowódcy. 11 marca fińska delegacja w

Moskwie otrzymała pełnomocnictwa do podpisania układu pokojowego. Mimo

to wieczorem rząd Finlandii jeszcze raz zwrócił się do rządu Szwecji z pytaniami

w sprawie transportu wojsk sprzymierzonych i podpisania przymierza obronne

go. 12 marca nadeszły odpowiedzi Szwecji: odpowiedź na pierwsze pytanie była

zdecydowanie negatywna, na drugie zaś - wymijająca. Tego dnia wieczorem

podpisano w Moskwie traktat pokojowy.

Finowie utracili 40 tys. km

terytorium, zamieszkanego przez 12 proc. lud-

ności, którą w większości ewakuowano do zachodniej części kraju.

Wojna i traktat pokojowy z Finlandią byty dla ZSRR niezwykle kosztownyn

rozwiązaniem problemów ograniczeń swobody Floty Bałtyckiej w Zatoce Fiń

skiej, a także zwiększenia bezpieczeństwa Leningradu. Kwestie te były istotnyn

elementem bałtyckiej strategii Związku Radzieckiego. Okazała się ona jednał

nieskuteczna w czekającej Związek Radziecki wojnie z hitlerowskimi Niemca

mi którym na Bałtyku oparł się jedynie oblężony ze wszystkich stron Leningrad

zablokowaną w bazie kronsztadzkiej Flotą Bałtycką. W blokadzie Leningradu

aktywnie uczestniczyła, „kontynuując wojnę", Finlandia. Pytanie, czy za cenę pra-

wie czterystutysięcznych strat ludzkich, w tym 127 tys. strat bezpowrotnych, wcią-

gnięcia Finlandii do wojny po stronie Hitlera oraz utraty prestiżu międzynarodowe-

opłacało się przesunięcie granicy oraz opanowanie na 2 miesiące wojny (do po-

czątku września 1941 r.) Zatoki Fińskiej, pozostanie chyba bez odpowiedzi.

6. Nowe plany Londynu i Paryża

13 marca, w dniu oddania ostatnich strzałów w Finlandii, gen. Ironside zanoto-

wał w dzienniku: „Oto przyszła nasza druga porażka, powinniśmy więc teraz

poszukiwać «czegoś innego»"

. Poszukać jednak „czegoś innego" dla „wschod-

niego frontu" nie było łatwe, gdyż strefa nadbałtycka była już w zasadzie opano-

wana przez Związek Radziecki. Pozostawała południowo-wschodnia strefa eu-

ropejska - Rumunia, Bułgaria i Turcja - a na północy Skandynawia. Rzeczywi-

ście, nowy premier Francji (od 21 marca) Paul Reynaud 25 marca skierował do

rządu brytyjskiego memorandum dotyczące dalszych planów prowadzenia woj-

ny, w którym zaproponował „rozpoczęcie natychmiastowych działań na norwe-

skich wodach terytorialnych oraz bombardowań roponośnych rejonów Kau-

kazu w celu sparaliżowania ekonomiki Związku Radzieckiego". Problemami tymi

zajęła się Najwyższa Rada Wojenna na posiedzeniu zwołanym 28 marca w Lon-

dynie.

W posiedzeniu tym uczestniczyli: ze strony Wielkiej Brytanii -premier Cham-

berlain, minister spraw zagranicznych Halifax, pierwszy lord admiralicji Chur-

chill i minister wojny 01iver Stanley, natomiast ze strony Francji - premier Rey-

naud, minister marynarki M. Campini, naczelny dowódca gen. Gamelin, adm.

Jean Darlan i inni. Porządek dzienny posiedzenia zawierał trzy sprawy: 1. Polity-

ka sprzymierzonych wobec Norwegii i Szwecji. 2. Atak na pola naftowe Kauka-

zu-3. Stosunek do ZSRR.

Omawiając sytuację po podpisaniu fińsko-radzieckiego traktatu pokojowe-

go Chamberlain powiedział: „Z ostatnich wydarzeń najważniejszy jest krach Fin-

landii [...] krach ten wywarł duży wpływ na ogólną sytuację i musi zostać otwar-

cie oceniony jako cios w sprawę sprzymierzonych". Winą za nieudzielenie w