Konecki Tadeusz. Skandynawia w drugiej wojnie ?wiatowej

Подождите немного. Документ загружается.

taktownie ostrzegł go, że również zostanie internowany, gdyż taka jest szwedzka

racja stanu. 12 kwietnia odmówił też Norwegii pomocy finansowej i dostaw sprzętu

wojennego. W tym celu do Sztokholmu przybyli: norweski minister spraw zagra

nicznych Halvdan Koht i minister finansów Oscar Torpe. Tak więc, odcinając się

od wojny norwesko-niemieckiej, Szwecja nie dała Niemcom najmniejszego pre

tekstu do jej zaatakowania.

Rządowi szwedzkiemu, zdeterminowanemu w kwestii utrzymania kraju poza

konfliktem wojennym, z nieoczekiwaną pomocą pospieszył Związek Radziecki. Nie

bacząc na napięte stosunki między obydwoma krajami po konflikcie fińsko-radziec

kim, Moskwa 13 kwietnia ostrzegła Trzecią Rzeszę przed rozprzestrzenianiem woj

ny na Szwecję, o czym ambasador Kołłontaj poinformowała ministra Gunthera. W

odpowiedzi niemieckiej, przekazanej 16 kwietnia przez ambasadora von Schulen-

burga, znalazło się m.in. stwierdzenie, iż „Niemcy nie zamierzają rozprzestrzenia..

swej operacji wojennej na terytorium Szwecji". Ten krok rządu radzieckiego nie-

wątpliwie wzmocnił międzynarodową pozycję gabinetu szwedzkiego i zapoczątko

wał nowy rozdział w stosunkach szwedzko-radzieckich. Dał temu wyraz premier

Per Albin Hansson, który 9 maja oświadczył poseł Kołłontaj, iż przyjaźń ze Zwiąż

kiem Radzieckim jest filarem polityki zagranicznej Szwecji. Wyrazem poprawy sto

sunków między obu krajami było zawarcie nowej umowy handlowej, w której wy-

niku wzajemne obroty w roku 1940 wzrosły dwuipółkrotnie. Rząd szwedzki uznał

też de facto zmiany, które zaszły latem 1940 r. w państwach bałtyckich, a w wyniku

długotrwałych rozmów 30 maja 1941 r. podpisano układ szwedzko-radziecki, regu-

lujący wzajemne pretensje majątkowe na terenie tych państw

Podbój Szwecji nie był jednoznacznym celem strategii militarnej hitlerow-

skich Niemiec w 1940 r. Neutralna i przychylna Niemcom Szwecja mogła bo-

wiem przysporzyć Trzeciej Rzeszy większych korzys'ci politycznych i gospodar-

czych niż podbita. Dlatego zrezygnowano z zaatakowania Szwecji w kwietniu

1940 r. Postawa ścisłej neutralności, zajęta przez rząd szwedzki po 9 kwietnia

początkowo w pełni zadowoliła Hitlera, w miarę jednak komplikowania się sytu-

acji w Norwegii i obaw o wojska izolowane w Narwiku postanowił on wykorzy

stać terytorium tego kraju.

Szczególną energię przejawił w tej kwestii ponownie marszałek Rzeszy Her

mann Góring, który z racji ożenku ze Szwedką Karin Fock utrzymywał kontakty

ze szwedzkimi kołami przemysłowymi. Zaproponował natychmiastowy przyjazd

do Berlina oficjalnej szwedzkiej delegacji rządowej. Gdy Sztokholm pozytywni-

ustosunkował się do tej propozycji, Góring zawiadomił o tym Hitlera, który za

akceptował jego inicjatywę i postanowił osobiście włączyć się do rozmów.

102

Tymczasem rząd szwedzki gorączkowo poszukiwał kandydata na przewod-

niczącego delegacji. Ostatecznie wybór padł na dowódcę marynarki wojennej

wiceadm. Fabiana Tamma, cieszącego się sympatią w Berlinie. Towarzyszyli mu

znany nam Dahlerus, utrzymujący wciąż kontakty z Góringiem, Gunnar Hagglóf

ze szwedzkiego MSZ, przemysłowiec Rolf von Heidenstam oraz kierownik

szwedzkiego Biura Informacyjnego prof. Sven Tunberg. Skład delegacji nie był

więc reprezentatywny, w dodatku Tamm nie otrzymał żadnych pełnomocnictw.

Jego zadaniem było bowiem z jednej strony wysondowanie nastawienia Niemiec

do Szwecji, z drugiej zaś zapewnienie hitlerowskich przywódców, że Szwecja

zdecydowana jest zachować ścisłą neutralność.

Szwedzką delegację 15 kwietnia przyjął Hermann Góring. Następnego dnia

prowadzono rozmowy w Ministerstwie Spraw Zagranicznych. Choć przedstawi-

ciele strony niemieckiej prześcigali się w zapewnieniach o chęci respektowania

szwedzkiej neutralności, coraz częściej napomykali o Narwiku i „chwilowych

trudnościach transportowych", by z kolei wręcz zaproponować zgodę rządu

szwedzkiego na tranzyt wojsk niemieckich przez terytorium Szwecji. Wkrótce

Góring oznajmił Tammowi, że w rozmowach weźmie udział sam fiihrer.

16 kwietnia 1940 r. kilkanaście minut po godzinie piętnastej limuzyna wio-

ząca Tamma stanęła przed zdobionym kolumnami budynkiem nowej Kancelarii

Rzeszy. Szerokimi schodami wprowadzony został przez oficera Leibstandarte na

pierwsze piętro do ogromnego gabinetu, zaprojektowanego przez Alberta Spe-

era, nie tyle dla wygody pracującego tu kanclerza, ile dla sprawienia wrażenia

potęgi i siły. Obok Hitlera obecni byli szef kancelarii prezydenta Otto Meissner,

radca Walter Hewel oraz gen. Karl Bodenschatz, przedstawiciel Luftwaffe.

- Przybył pan do nas w bardzo trudnym okresie...

Hitler zaczął swój monolog. Podkreślał obłudnie, jak bardzo starał się unik-

nąć działań w rejonie Skandynawii. - To Anglicy dla swych egoistycznych celów

poświęcili wzgląd na jedność rasy nordyckiej. Skoro zaś kości zostały, wbrew

mym najgłębszym pragnieniom, rzucone - mówił - nie należę do ludzi, którzy by

cofali się w pół drogi, i jestem zdecydowany doprowadzić podjętą walkę do koń-

ca. Jeśli ktoś rzeczywiście zagraża Skandynawii, to Anglia, która korzystając z

anglofilskich nastrojów rządu norweskiego, próbuje stworzyć na północy nowe

ognisko oporu. Jeśli Skandynawia może liczyć na czyjąkolwiek pomoc to wy-

łącznie Niemiec...

Tamm słuchał uważnie Hitlera, zestawiając tezy niemieckiego kanclerza z tym,

co wiedział o przebiegu działań z komunikatów szwedzkiego Sztabu Generalnego.

Nagle wyłowił w słowach Hitlera coś, co go szczególnie zainteresowało:

103

- Niemcy rozstrzygną tę wojnę na swoją korzys'ć. Boli mnie jednak bardzo,

gdy w tę bezlitosną walkę zostają wciągnięte inne kraje. Miałbym więc życzenie,

by Szwecja zachowała neutralną postawę również w publicystyce, która kształtu-

je niechętną Niemcom atmosferę. Trzeba patrzeć także w przyszłos'ć i zdawać

sobie sprawę, że Szwecja i Niemcy są naturalnymi partnerami handlowymi. Niem-

cy są nie tylko producentem, lecz także potężnym konsumentem, a Szwecji doty

czy to w większym stopniu niż jakiegokolwiek innego kraju.

Po chwili Hitler znów wrócił do spraw propagandy prasowej, którymi był

najwidoczniej wzburzony:

- Opinia społeczna w Szwecji opanowana jest w dużym stopniu przez nieod

powiedzialne elementy. Publicystyka szwedzka popełnia poważne błędy i nie są-

dzę, by w ten sposób była w stanie pomóc bratniej Norwegii. Komunikaty o zwycię

skich bitwach morskich i desantach angielskich są po prostu dziecinne. Opór norwe-

ski jest zupełnie bezsensowny i z wojskowego punktu widzenia s'mieszny.

Tamm, wykorzystując chwilową przerwę w monologu, podkreślił, że Szwe-

cja jest zdecydowana bronić swej neutralności i obroni ją.

- Czy także na Północy? - zapytał Hitler.

- Także - potwierdził stanowczo Tamm. - Niech pan, panie kanclerzu, ze-

chce jednak uwzględnić, że Szwecja, choć traktuje Norwegów jak naród bratni,

swą neutralność rozciąga także na Norwegię. Nie wysłała więc do tego kraju

żadnych swych oddziałów ani nawet ochotników. Ale fakt, że naród ten się broni.

traktujemy jako całkowicie oczywisty.

Hitler pominął tę uwagę milczeniem.

Rozmowa, do której zdołał wtrącić jedno zdanie także gen. Bodenschatz

zeszła na temat Morza Bałtyckiego. Hitler stwierdził, że Niemcy muszą kontrolo

wać cies'niny duńskie, lecz wewnątrz akwenu pragną pełnej wolnos'ci żeglugi.

Gdy Tamm poruszył sprawę korzystnych warunków obrony rejonów pół-

nocnych, Hitler zadeklarował Szwecji pomoc w postaci samolotów i artylerii prze-

ciwlotniczej dla obrony szwedzkiego zagłębia rudy żelaza. W odpowiedzi Tamm

stwierdził, że Szwecja sama potrafi się obronić przed inwazją angielską.

Hitler coraz wyraźniej zmierzał ku problemowi Narwiku.

- Anglicy nie mogą - dowodził - desantować w tym rejonie znacznych sił.

Kraj jest ubogi i żołnierzom trzeba będzie dowozić każdy kawałek chleba. Tym-

czasem wszystkie drogi dowozu znajdą się w zasięgu niemieckiego lotnictwa

Gdy nadejdzie zima, sytuacja Anglików jeszcze bardziej się pogorszy. Anglik

jest leniwym żołnierzem i woli marznąć niż zabrać się do budowy schronu. Je-

stem - ciągnął - przekonany, że Anglicy wywrą presję na Szwecję. 12 dywizji.

104 »

które wysłałem, to stanowczo zbyt wiele dla Norwegów, lecz liczę się z koniecz-

nością obrony Skandynawii przed Anglikami.

Rozmowę przerwało wejście adiutanta Luftwaffe, kpt. Nikolausa von Belowa,

który wręczył fuhrerowi notatkę Góringa, że linie kolejowe prowadzące od granicy

wedzkiej do Narwiku i Trondheimu znajdują się całkowicie w rękach wojsk nie-

ieckich. Uradowany Hitler pokazał meldunek szwedzkiemu gościowi.

W dalszym toku rozmowy nazwa „Narwik" nie padła już ani razu.

Dopiero pod koniec spotkania Hitler wrócił do konkretów, aby się upewnić,

że norwescy żołnierze, którzy przechodzą granicę szwedzką, są rozbrajani i in-

ternowani, oraz że wody terytorialne Szwecji nie staną się schronieniem dla bry-

tyjskich okrętów podwodnych. Żegnając się, Hitler znów zapewniał o poszano-

waniu przez Niemcy neutralności Szwecji.

Raport Tamma, a zwłaszcza brak wyraźnych żądań Hitlera wywołały w Sztok-

holmie pewne zdziwienie, lecz zarazem uspokoiły szwedzkie koła rządzące. W

rezultacie rząd Szwecji wyraził zgodę na tranzyt do Narwiku jednego pociągu

sanitarnego z czterdziestoosobowym personelem, a 23 kwietnia - na ewakuację

528 marynarzy, w tym 159 ciężko rannych. Przez Szwecję odjechali też do An-

glii internowani w Norwegii cudzoziemcy

16 kwietnia, gdy delegacja szwedzka prowadziła rozmowy w Berlinie, do

Sztokholmu przybyli przedstawiciele dowództwa alianckiego Robert Coulondre

i gen. Francois Mittelhausen. Rozmawiali z ministrem Guntherem, gen. Thornel-

lem, premierem Hanssonem i w końcu z królem Gustawem V. Mimo iż Szwedzi

unikali obiecywania czegokolwiek, a król wręcz oświadczył, że najlepszą pomo-

cą dla Szwecji byłoby wypędzenie Niemców z Norwegii, delegaci złożyli w Pa-

ryżu optymistyczne sprawozdanie. Coulondre, szef gabinetu francuskiego MSZ,

zalecał bardziej zdecydowane działania w rejonie Trondheimu. Zmusi to Niem-

ców do zaostrzenia żądań od Szwecji, m.in. udostępnienia linii kolejowych i dróg

bitych. Gdy Szwedzi odmówią, Hitler zaatakuje. Wówczas cała Skandynawia stanie

się wielkim frontem.

Gen. Mittelhausen był ostrożniejszy w dozowaniu optymizmu, lecz uważał,

ze bieg wydarzeń popchnie Szwecję do obozu sprzymierzonych. Jednak gdy 28

kwietnia rozpoczęli odwrót ze środkowej Norwegii, Szwedzi utwierdzili się w

Przekonaniu, że chłód i ostrożność rzadko ich zawodzą.

Zachowawcze stanowisko Szwecji król wyjaśniał w osobistym piśmie do

Hitlera z 19 kwietnia, zapewniając go zarazem o gotowości Szwecji do obrony

105

swej neutralności przed wszelkimi zewnętrznymi próbami jej naruszania. Hitler

w odpowiedzi z 24 kwietnia zapewnił króla o poszanowaniu szwedzkiej neutral-

ności przez Niemców. Był to okres, kiedy paniczne obawy o los wojsk Dietla

minęły, a w rejonie Trondheimu wojska sprzymierzonych stały w obliczu poraź

. Kiedy jednak sytuacja wojsk Dietla ponownie się pogorszyła, inicjatywę

znów przejął Góring. Zwrócił się ponownie do Dahlerusa z propozycją sondażu

w sprawie neutralizacji północnej Norwegii. Domagał się zarazem zgody Szwe-

cji na przewiezienie do północnej Norwegi' broni dla walczących oddziałów nie-

mieckich. Góring przedstawił Dahlerusowi alternatywne rozwiązanie: albo Niemcy

prześlą do Narwiku działa w wagonach z emblematami Czerwonego Krzyża, albo

Szwecja zakupi od Niemiec 4 baterie ciężkiej artylerii w zamian za sprzedaż Niem-

com 3 baterii artylerii średniego kalibru.

Rząd szwedzki postanowił odrzucić te propozycje. 11 maja do Berlina udał

się ponownie wiceadm. Tarnin, w towarzystwie Dahlerusa i Hagglófa, szefa Wy

działu Handlowego MSZ. Szwedzka delegacja miała początkowo zająć nieprze-

jednane stanowisko. W ciągu ostatniego miesiąca armia szwedzka została rozbu

dowanado 350 tys. żołnierzy, choć jej uzbrojenie nadal było słabe. Brakowało je j

zwłaszcza dział przeciwpancernych (miała ich zaledwie 145) i czołgów. Jednak

jej artyleria przeciwlotnicza dała się już we znaki Luftwaffe; od 3 kwietnia nie

było niemal dnia, by nie zestrzeliła jakiegoś samolotu niemieckiego naruszające-

go przestrzeń powietrzną Szwecji. Przed przyjazdem delegacji szwedzkiej do

Berlina sytuacja uległa zmianie. Rozpoczął się nowy akt agresji. Hitlerowska

machina wojenna ruszyła na zachód. Dlatego delegacja szwedzka starała się zła-

godzić swą odmowę propozycją przerwania działań wojennych w rejonie Narwi

ku, jego neutralizacji, wyprowadzenia wojsk obu walczących stron i zajęcia por-

tu przez jednostki szwedzkie.

Po wyjeździe szwedzkiej delegacji Berlin przez kilka dni milczał, lecz 17 maja

1940 r. ponowił żądanie przepuszczenia 3 składów pociągów z artylerią, amuni

cją i umundurowaniem, a w drodze powrotnej 2,5 tys. marynarzy z niemieckich

jednostek zatopionych przez Anglików w Narwiku. Hitlerowi chodziło jednak

nie o repatriację, lecz o dowóz zaopatrzenia. Gdy więc rząd szwedzki po burzli-

wym posiedzeniu w nocy z 17 na 18 maja wyraził zgodę na repatriację, ta nie

doszła do skutku. Działania sprzymierzonych były zresztą wolniejsze, niż tego

oczekiwano w Berlinie, a wojska Dietla zaczęto zaopatrywać drogą lotniczą ze

zdobytych właśnie lotnisk w środkowej Norwegii.

106

Niepowodzenia sprzymierzonych w Norwegii, a od 10 maja na froncie za-

chodnim zmusiły rząd szwedzki do dalszego uelastycznienia polityki wobec Nie-

miec. Wszystkie plany i propozycje sprzymierzonych wysuwane w kwietniowych

rozmowach ze specjalną delegacją, na której czele stał szef gabinetu francuskiego

MSZ, były ambasador w Berlinie Robeit Coulondre oraz sekretarz Rady Ministrów

Francji do spraw wojskowych gen. Mittelhausen całkowicie się zdezaktualizowały.

Wraz z klęską Francji przekreślony też został pełen determinacji projekt premiera

Reynauda - zniszczenia szwedzkich kopalń rudy żelaza za pełnym odszkodowa-

niem wypłaconym przez rządy Wielkiej Brytanii i Francji.

Rezygnacja z utrzymania północnej Norwegii i decyzja o ewakuacji wojsk

sprzymierzonych zapadła w Londynie w dniach 23-26 maja. Tymczasem zapla-

nowane na 24 maja natarcie na Narwik przełożono na noc z 27 na 28 maja. Na

skutek zdecydowanej postawy gen. Bethouarta postanowiono najpierw rozbić

zgrupowanie Dietla i odrzucić je ku szwedzkiej granicy, a później powiadomić o

ewakuacji Norwegów. Było to o tyle trudne zadanie, że od 26 maja z najwyższym

poświęceniem ewakuowano żołnierzy otoczonych w Dunkierce.

Gdy jednak w nocy z 27 na 28 maja natarcie na Narwik się rozpoczęło i

miasto to mimo zaciętego oporu, wspieranego bezkarnymi niemal nalotami Luft-

waffe, 28 maja zostało zdobyte przez sprzymierzonych, niemieckie dowództwo

ponownie wpadło w panikę. 29 maja zażądano pilnego spotkania na granicy nor-

wesko-szwedzkiej naczelnego dowódcy szwedzkiej armii gen. Thórnella z gen.

Falkenhorstem.

Do spotkania doszło 30 maja na linii kolejowej, łączącej norweski Trondheim

ze szwedzkim Óstersundem. W tym celu ponownie zmontowano rozebrany odci-

nek torów kolejowych na granicznej przełęczy Gór Skandynawskich. Gen. Fal-

kenhorst zaprosił Szwedów do swego pociągu. Gen. Thórnellowi w rozmowach

towarzyszyli: dowódca okręgu Jamtland gen. mjr Ohlson i jego szef sztabu ppłk

Ponten oraz szef biura wojskowego dyrekcji kolei mjr Wrede, natomiast Falken-

horstowi jego szef sztabu płk Buschenhagen i niemiecki attache w Sztokholmie -

gen. mjr. Uthmann. Rozmowę prowadzono w języku niemieckim. Początkowo

dotyczyła ona wzajemnych zarzutów - Niemców o nieprzestrzeganie przez Szwe-

cję zasad neutralności, a Szwedów o naruszanie szwedzkiej przestrzeni powietrz-

nej przez samoloty Luftwaffe.

Płk Buschenhagen oskarżył szwedzką armię o udział jej żołnierzy w wal-

kach po stronie norweskiej, uzbrojenie żołnierzy norweskich ze szwedzkich skła-

107

dów oraz nieinternowanie Norwegów przekraczających szwedzką granice. Poza

tym szwedzkie radio 16 maja nadało apel rządu Johanna Nygaardsvolda, wzywa-

jący zdolnych do walki żołnierzy do przedzierania się na teren nieokupowany i

wstępowania tam do armii.

Gen. Falkenhorst oświadczy! natomiast, że jego wojska są wystarczająco sil-

ne, by przeciwdziałać ucieczkom Norwegów przez granicę, a zarazem zapewnił.

że gdy tylko okaże się to możliwe, wojskowa ochrona granicy zostanie zamienio

na na cywilną.

Z kolei gen. Thórnell, podkreślając z naciskiem, że szwedzki rząd zdecydo

wanie przestrzega i zamierza nadal przestrzegać neutralności i bronić jej przed

każdym atakiem, wyjaśniał szwedzkie posunięcia militarne podjęte wzdłuż gra-

nicy z Norwegią tym, że w pewnych rejonach oddziały niemieckie zostały prze

sunięte bezpośrednio do granicy. Dlatego gen. Thórnell wyraził zadowolenie, że

strona niemiecka przewiduje przejście do policyjnej ochrony granicy, podkreślił

jednak, że ze względu na warunki terenowe hermetyczne jej zamknięcie jest nie-

możliwe i incydentami granicznymi nie można obciążać strony szwedzkiej.

- Weźmy na przykład sprawę naruszania granicy przez niemieckie samolot)

- Thórnell przeszedł do ataku. - Wywołuje to zrozumiały niepokój szwedzkie

ludności. Taki właśnie nalot wydarzył się wczoraj na stacji kolejowej Vassijaure,

gdzie serią z kaemu niemieckiego myśliwca zabity został szwedzki żołnierz. Sta

cja ta leży przecież kilkadziesiąt kilometrów od granicy i już charakterystyczni

jej zabudowania - dworzec z czerwonej cegły - różni ją istotnie od stacji norwe

skich.

Atak Thórnella okazał się skuteczny. Niemcy spuścili z tonu i stali się mniej

aroganccy. Kilka spraw, dotyczących m.in. szwedzkiego radia i ekstradycji intei

nowanych żołnierzy niemieckich, postanowiono przekazać do załatwienia na dro

dze dyplomatycznej.

Ostatnia, najbardziej drażliwa kwestia dotyczyła tranzytu kolejowego.

Gen. Falkenhorst zapytał, czy strona szwedzka jest gotowa do zorganizowa

nia ruchu międzypaństwowego na linii Trondheim-Storlien. Przypomniał o po

przedniej pokojowej komunikacji na tej linii i podkreślił, że duża liczba wago

nów z towarami, zamówionymi w Niemczech przez firmę norweską, znajduje się

„gdzieś w Szwecji", bez możności dalszego jej przesłania.

Mjr Wrede odpowiedział, że strona szwedzka jest gotowa do zorganizowa-

nia ruchu, gdy tylko linia kolejowa po stronie norweskiej będzie zdolna do funk

cjonowania. Odpowiedź mjr. Wredego była przewrotna: doskonale wiedział, że

ze względu na zniszczenie norweskiej sieci telefonicznej ruch w najbliższej przy

108

szłości nie zostanie wznowiony. W odniesieniu do dalszych postulatów niemiec-

kich dotyczących dzierżawy szwedzkich lokomotyw, Wrede zasłonił się brakiem

pełnomocnictw.

Finalnym przedmiotem rozmowy była sprawa nowego pociągu sanitarnego

do Narwiku. Uzgodniono możliwość przejazdu 300 osób personelu medyczne-

choć Szwedzi zdawali sobie sprawę, że taki pociąg może przewieźć różny

sprzęt i różnych ludzi.

Po klęsce Francji sytuacja wewnętrzna Szwecji uległa dalszemu pogorsze-

niu. Rząd szwedzki wybrał w stosunku do Niemiec politykę wymuszonych

ustępstw i gry na zwlokę. Politykę taką prowadziła Szwecja w ciągu dwóch lat -

do połowy 1942 r. Jej wyrazem były ustępstwa w handlu z Niemcami oraz zgoda

na tranzyt wojsk niemieckich. W pierwszej kwestii Szwecja odrzuciła wprawdzie

propozycję udziału w organizacji gospodarki europejskiej na zasadzie „nowego

ładu" i nie weszła w skład tworzonego przez Niemcy wielkiego obszaru gospo-

darczego (Grossraumwirtschaft), zmuszona jednak została do zawarcia na po-

czątku lipca 1940 r. układu handlowego, przewidującego poważny wzrost szwedz-

ko-niemieckich obrotów. Jeszcze większy ich wzrost przewidywał układ na rok

1941, podpisany w grudniu 1940 r. Towary z Niemiec i okupowanych przez nie

krajów stanowiły 50 proc. szwedzkiego importu w 1940 r. i prawie 70 proc. w

1941 r. Oprócz węgla kamiennego, surówki i wyrobów walcowanych oraz che-

mikaliów Szwecja importowała z Niemiec również broń (czołgi, działa przeciw-

lotnicze i samoloty). Niemcy wymogli natomiast na Szwecji zobowiązanie doty-

czące dostaw broni (zwłaszcza dział) produkcji Boforsa dla obrony Norwegii,

Holandii i innych obszarów okupowanych. Jesienią 1940 r. Niemcy uzyskały od

koncernu Boforsa licencję na 3 typy dział 40 mm. Przedsiębiorstwa szwedzkie

odbudowywały port w Narwiku oraz modernizowały linię kolejową z Gallivare

do Lulea. Wzrost obrotów towarowych między Szwecją a Niemcami odgrywał

Istotną rolę w rezygnacji hitlerowskich przywódców z okupacji Szwecji. Neu-

tralna, lecz uzależniona Szwecja była dla hitlerowskiej polityki bardzo wygodna.

Przez nią usiłowano załatwiać niektóre problemy polityczne, na przykład wpły-

nąć na Wielką Brytanię, by zawarła pokój z Niemcami.

Po podpisaniu przez Francję 22 czerwca 1940 r. pod Compiegne aktu kapitu-

lacji (w salonce kolejowej marsz. Focha, w której Niemcy podpisały kapitulację

w 1918r.) Niemcy stanęły przed dylematem: co dalej?, czy i jak zakończyć woj-

109

nc? Przed takim dylematem stają w czasie wojny zazwyczaj państwa, gdy układ

sil zmienia się na ich niekorzys'ć. W tym jednak wypadku Niemcy miały za sobą

dwie wygrane kampanie - z Polską i Francją, zapewniony formalnie pokój ze

wschodnim mocarstwem za cenę ustępstw terytorialnych w Polsce, krajach bał-

tyckich, Finlandii i Rumunii oraz nieprzyjaciela - mocarstwo morskie, którego

słabej i rozbitej armii lądowej pozwoliły ewakuować się z Dunkierki na Wyspy

Brytyjskie. Temu mocarstwu Hitler złożył na uroczystym posiedzeniu Reichsta-

gu z okazji zwycięstwa na Zachodzie coś w rodzaju propozycji pokojowej, gdyż

nie miał dalszego planu wojny. Na czele rządu brytyjskiego stał już jednak Win

ston Churchill, ten sam, który jeszcze jako pierwszy lord admiralicji 16 kwietnia

w przemówieniu oceniającym zabór Danii i Norwegii powiedział: „To ostatni

zbrodniczy czyn tego człowieka z piekła rodem! Każda ofiara niemieckiej brutal

nos'ci oznacza, że do wszystkich, którzy już potępili Niemcy, dołączą miliony

innych. Wiedzą oni, że żaden naród nie może czuć się bezpieczny, dopóki ten

ws'ciekły pies nie zostanie unieszkodliwiony"

A przecież „ten ws'ciekły pies" już 10 maja podeptał neutralność Holandii

Belgii i Luksemburga, chociaż jeszcze 26 sierpnia 1938 r. posłowie niemieccy

przekazali królowi Belgii, królowej Holandii i rządowi Wielkiego Księstwa Luk

semburga uroczyste os'wiadczenia, w których rząd niemiecki zapewniał, że za-

mierza respektować neutralność tych krajów. 6 października 1939 r., a więc po

zakończeniu wojny z Polską, Hitler ponowił swoje deklaracje o przyjaźni w sto-

sunku do Belgii i Holandii, a 3 dni później, 9 października, wydał dyrektywy

dotyczącą dalszego prowadzenia wojny, w której oświadczył:

Dla dalszego prowadzenia operacji wojskowych rozkazuję: Na północnym skrzy

dle frontu zachodniego należy przygotować operację ofensywną na terytorium Luk

semburga, Belgii i Holandii [...] Celem tej operacji ofensywnej jest uzyskanie jak

największych zdobyczy terytorialnych w Holandii, Belgii i północnej Francji jako

bazy dla dogodnego prowadzenia wojny powietrznej i morskiej przeciwko Anglii

[ówczesny plan wojny na Zachodzie „Gelb" nie zakładał jeszcze głównego uderzenia

przez Ardeny na dolną Sommę, w którego wyniku Niemcy zdobyły całe wybrzeże

północno-zachodniej Francji!

''.

Ponieważ deklaracje przywódców Trzeciej Rzeszy, a zwłaszcza Hitlera, oka-

zały się gołosłowne, Wielka Brytania nawet nie odniosła się do nieokreślonych

zresztą propozycji pokojowych fiihrera, choć znalazła się w dość rozpaczliwe

sytuacji. Przed niemiecką inwazją miała ją obronić silna flota wojenna oraz moc

gące stawić czoło Luftwaffe lotnictwo myśliwskie. Był też trzeci istotny, jeśli nie

110

dominujący czynnik, który odroczył na pewien czas (w zamyśle Hitlera) inwazję

na Wielką Brytanię - obawa przed wzrostem potęgi ZSRR.

Hitler już w listopadzie 1939 r., forsując przyspieszenie ofensywy na zachodzie,

wskazał na rosnącą groźbę na wschodzie. Fakt istnienia niepokonanej jeszcze i nie-

skorej do porozumienia (właściwie - do kapitulacji) Wielkiej Brytanii oraz rosnące-

go w siłę chwilowego sprzymierzeńca na wschodzie stawiał przed kierownictwem

Trzeciej Rzeszy do rozstrzygnięcia zasadniczy problem: gdzie zaatakować najpierw?

Niezdecydowanie Hitlera przejawiało się w równoległych przygotowaniach do wojny

z Wielką Brytanią i ZSRR. Niepowodzenie Luftwaffe w tak zwanej bitwie o Anglię

przeważyło jednak szalę na rzecz „kampanii wschodniej"

W wyborze kierunków kontynuacji wojny, a także jej dalszego przebiegu

decydującą rolę odgrywał Hitler. Stał on od lutego 1938 r. na czele Wehrmachtu,

w którym każdy z trzech rodzajów sił zbrojnych miał wprawdzie swoje naczelne

dowództwo, lecz było one ograniczone w prerogatywach decyzyjnych. O ile jed-

nak Naczelne Dowództwo Kriegsmarine (OKM) oraz Luftwaffe (OKL) miały

względną swobodę w planowaniu działań, o tyle Oberkommando des Heeres

(OKH) po wojnie z Polską zostało sprowadzone do roli wykonawcy dyrektyw

Naczelnego Dowództwa Sił Zbrojnych (OKW). Tymczasem w strukturze OKW

nie było szefa Sztabu Generalnego, odpowiedzialnego za całościowe prowadze-

nie wojny. OKW zostało przez Hitlera sprowadzone do poziomu sekretariatu

wojskowego. Jego szef gen. płk, a od 19 lipca 1940 r. feldmarsz. Wilhelm Keitel

w ogóle nie był w stanie doradzać Hitlerowi w sprawach strategicznych. Rów-

nież naczelni dowódcy trzech rodzajów sił zbrojnych nie mieli żadnego wpływu

na całościowe prowadzenie wojny i mogli co najwyżej przedstawiać Hitlerowi

swój pogląd na tę kwestię. Wszystkie zasadnicze decyzje w tej sprawie podejmo-

wał fuhrer. Jedynym wyjątkiem była tu inicjatywa Raedera w kwestii najazdu na

Norwegię. Natomiast naczelny dowódca Luftwaffe marsz. Goring próbował po

raz drugi po pokonaniu Polski wyeliminować z wojny Wielką Brytanię. Wyko-

rzystał w tym celu innego tajemniczego Szweda Knuta Bondego ze Sztokholmu.

Tenże Bonde, sądząc, że uda mu się na własną rękę doprowadzić do pokoju,

nawiązał kontakt z Góringiem, który entuzjastycznie przyjął jego inicjatywę, i

wyjechał do Londynu. Minister Halifax, z którym podjął pertraktacje, przedsta-

wił zasady, na których miałby oprzeć się pokój między Wielką Brytanią a Niem-

cami: „odbudowa państwa polskiego" i „swobody dla Czechów". Halifax miał

się przy tym wyrazić: „Nigdy nie mówiliśmy, że nie chcemy pokoju z Hitlerem",

i dodał: „Jeśli jest ktokolwiek w Niemczech, kto mógłby zawrzeć pokój, to jest

nim Goring".

111

Bonde wrócił samolotem do Szwecji i przez pośrednika przekazał tres'ć roz-

mowy Goringowi. Odpowiedź jednak nie nadeszła, choć Londyn wielokrotnie

indagował Bondego w tej sprawie. Bonde opracował dokument, z którego wym

ka, że Góring zrelacjonował mu przebieg rozmowy z Hitlerem:

Poszedłem do fuhrera i zrelacjonowałem przebieg wizyty Bondego w Londynie

Kiedy powiedziałem o propozycjach lorda Halifaxa, Hitler odparł: „Rodzaj państw;.

polskiego - o tym można by porozmawiać. Ale więcej swobód dla Czechów - to w

ogóle nie wchodzi w rachubę!"

W założeniu pokonanie Francji miało umożliwić szybkie zakończenie wojny

- przynajmniej do czasu, gdy Niemcy zniwelują przewagę Wielkiej Brytanii

(a może i Stanów Zjednoczonych) na morzu oraz odpowiednio rozbudują siły

powietrzne. Wszystko to wymagało przestawienia mocy produkcyjnych w dzie

dżinie zbrojeń; zmniejszenia produkcji dla wojsk lądowych na rzecz rozbudowy

floty i lotnictwa. To zas' wymagało czasu, a długotrwała wojna niosła ze sobą

wiele niewiadomych i niebezpieczeństw. Wydawało się, że ich wyeliminowanie.

a zarazem umocnienie pozycji strategicznej Niemiec nie leży w ryzykownym

natarciu przez kanał na Anglię, lecz w zaatakowaniu wszystkimi siłami Związku

Radzieckiego.

Ewakuację wojsk sprzymierzonych z północnej Norwegii szwedzkie społe-

czeństwo przyjęło z mieszanymi uczuciami: rozczarowanie szeroko reklamowa-

ną anglo-francuską potęgą militarną przeplatało się z uczuciem ulgi, że Szwecja

uniknęła losu Danii i Norwegii, a groźba wciągnięcia jej w wojnę oddaliła się na

bezpieczną, zdawałoby się, odległość. Rzeczywiście, wszystko na to wskazywa-

ło, lecz 15 czerwca, po tygodniu od ponownego wkroczenia do ruin Narwiku

oddziałów strzelców górskich gen. Dietla, rząd szwedzki otrzymał alarmujący

sygnał z Berlina: poseł Rickert depeszował o ponowieniu niemieckich żądań w

kwestiach tranzytu.

18 czerwca 1940 r. sprawę tę premier Hansson postawił właśnie pod obrady

gabinetu, gdy całą Szwecją wstrząsnęła wiadomość z Francji: nowy rząd marszał

ka Petaina zwrócił się do Niemiec i Włoch o podanie warunków zawieszeni-

broni. Potężna, zdawałoby się, Francja, wspomagana przez Wielką Brytanię, le

gła pod ciosami Wehrmachtu. Bulwersowało to nie tylko przeciętnych obywateli

Szwecji, lecz także wytrawnych polityków i wojskowych. Hitlerowskie przechwał

112

ki wojnie błyskawicznej sprawdziły się. Czyżby Wehrmacht był rzeczywiście

niezwyciężony?

W takiej atmosferze rozpoczęły się obrady rządu, których pierwszy punkt

dotyczył niemieckich żądań w sprawie tranzytu. Głos zabrał wezwany pospiesz-

nie z Berlina poseł Rickert. Zreferował treść żądań. Sprowadzały się one do trzech

punktów: tranzyt zaopatrzenia dla wojsk niemieckich i ludności norweskiej (po-

trzeby tej ostatniej miały być parawanem na użytek szwedzkiej dyplomacji), tranzyt

broni i ciężkiego sprzętu artyleryjskiego dla obrony wybrzeża oraz tranzyt umun-

durowanych żołnierzy.

- Z upoważnienia pana premiera - mówił Rickert - mam tutaj panom zrela-

cjonować swe wrażenia z rozmowy z ministrem Ribbentropem. Znam go nie od

dziś i wiem, kiedy blefuje. Jak się domyśliłem, to nie są jego żądania, lecz gene-

ralicji, która jest zdecydowana wymusić je nawet siłą. Wydaje się, że Niemcy nie

są obecnie w stanie przewieźć bezpiecznie ludzi, sprzętu i zaopatrzenia do odle-

głych norweskich portów i nie chcą ryzykować. Nie będą więc narażać swych

garnizonów w Norwegii w imię uszanowania neutralności Szwecji, którą -jak

podkreślał z naciskiem Ribbentrop - uszanowali w okresie działań wojennych na

Półwyspie Skandynawskim. Obecnie Szwecja, zwolniona od wszelkich moral-

nych zobowiązań w stosunku do Norwegii, nie może już, według Ribbentropa,

uzasadniać odmowy tranzytu koniecznością przestrzegania neutralności. W ten

sposób Niemcy stawiają nas w sytuacji przymusowej.

Rickert skończył i zapadła głucha cisza. Na wniosek ministra Glinthera roz-

patrywano po kolei każdy punkt niemieckich żądań. Żądanie tranzytu zaopatrze-

nia do Oslo, Trondheimu i Narwiku zaakceptowano bez dyskusji. Problem tran-

zytu broni i żołnierzy wy wołał jednak burzliwą debatę. Premier Hansson wska-

zał, że w nowej sytuacji, po kapitulacji Francji, Szwecja uzależniona jest nie tyl-

ko politycznie, ale i ekonomicznie od Niemiec.

W kulminacyjnym momencie Hansson odczytał gabinetowi podsuniętą przez

ministra Gunthera depeszę z Londynu. Ambasador Bjorn Prytz donosił, iż z roz-

mowy z podsekretarzem stanu w brytyjskim Ministerstwie Spraw Zagranicznych

Richardem Butlerem wnioskuje, że niewykluczona jest nawet kapitulacja Anglii.

Przechyliło to szalę wahań. Szwedzki gabinet postanowił w zasadzie przyjąć

niemieckie żądania, pozostawiając do negocjacji dwie kwestie - tras oraz liczby

żołnierzy objętych tranzytem. Jednakże w trakcie rozmów z niemiecką misją w

Sztokholmie już 6 lipca osiągnięto porozumienie na warunkach niemieckich.

Ustalono, że szwedzkie koleje codziennie podstawią jeden pociąg dla 500

urlopowiczów, kursujący między bałtyckim portem w Trelleborgu a stacją pogra-

113

niczną w rejonie Oslo oraz jeden pociąg tygodniowo kursujący miedzy Trelle-

borgiem a stacją graniczną w rejonie Narwiku. Ustalono też, że tranzyt urlopowi

czów nie może zwiększać liczby żołnierzy niemieckich stacjonujących w Nor

wegii, co jednak w praktyce nie było możliwe do skontrolowania. Oprócz tego na

zasadzie tajnego, ustnego porozumienia z ministrem Gtintherem zorganizowano

jednorazowy transport 5 tys. żołnierzy między Trondheimem i Narwikiem (tak

zwana podkowa). Żołnierze ci podobnie jak urlopowicze przejeżdżali przez

szwedzkie terytorium bez broni, którą wieziono w zaplombowanych wagonach

Szwedzka kontrola tranzytu była formalna, a ochrona ograniczała się do asysty"

Zgodę na niemiecki tranzyt Szwecja związała z postulatem uchylenia nie-

mieckiego embarga na dostawy do Szwecji niemieckiej broni. Embargo to zosta-

ło nałożone w okresie majowego zaostrzenia stosunków między obu krajami

Wskazując na potrzebę osłony przeciwlotniczej niemieckich transportów, Szwe-

dzi zażądali sprzedaży kilkuset dział przeciwlotniczych oraz samolotów myśliw-

skich, a także 90 czołgów, 3 tys. kaemów i amunicji na ogólną sumę 48 mln

marek niemieckich. Szwedzkie żądania zostały warunkowo zaakceptowane, a w

trakcie szczegółowych rozmów dotyczących współpracy ekonomicznej strona

niemiecka wymogła na Szwecji sprzedaż licencji doskonałych czterdziestomili

metrowych dział przeciwlotniczych Boforsa. Przemysł szwedzki w coraz więk-

szym stopniu wykonywał niemieckie zamówienia

Umowa o tranzycie wywołała niezadowolenie Wielkiej Brytanii i emigracyj-

nego rządu norweskiego. Biorąc jednak pod uwagę wyjątkową sytuację Szwecji.

obydwa rządy ograniczyły się do złożenia w Sztokholmie formalnego protestu.

Ustępstwa Szwecji na rzecz Niemiec nie ograniczyły się do tranzytu żołnie-

rzy i materiałów wojennych. Już w lipcu 1940 r. zawarto nową umowę handlową.

zwiększając znacznie import szwedzkich towarów do Niemiec. „Ludzie 40 roku"

coraz bardziej zabiegali o względy Trzeciej Rzeszy, starając się pozyskać Niem-

ców „przyjaznymi us

;

miechami". Te jednak ich nie zadowalały. Dążyli do wprzę-

gnięcia Szwecji w rydwan swej polityki, ekonomiki i strategii. Szwedzki prze-

mysł otrzymywał z Niemiec coraz to nowe zamówienia. Szwedzka stal najlepiej

nadawała się na s'migła samolotów i lufy szybkostrzelnych dział, a szwedzkie

łożyska kulkowe były wprost niezastąpione. Na żądanie Niemiec szwedzka ma-

rynarka zaminowała swe wody terytorialne na Bałtyku, by uniemożliwić prze-

dostanie się na ten akwen angielskich okrętów podwodnych, a szwedzkie radio-

114

stacje zmieniały godziny audycji radiowych na falach krótkich, by utrudnić orien-

--cje w porze nocnej angielskim lotnikom.

Eskalacja współpracy szwedzko-niemieckiej zachęciła Hitlera do oświadczeń

o przyszłości Szwecji w narodowosocjalistycznej Europie". Wydawało się bo-

wiem, że przystąpienie Szwecji do bloku państw „osi" jest tylko kwestią czasu.

Rząd szwedzki nie zamierzał jednak rezygnować ze swej polityki neutralności.

Spotkało się to ze zrozumieniem Londynu, który wyraził zgodę na przejście przez

Morze Północne 4 szwedzkich niszczycieli, zakupionych we Włoszech. Mniej

wyrozumiały okazał się Biały Dom, który mimo protestu rządu Szwecji przeka-

zał zakupioną przez nią w USA partię kilkudziesięciu samolotów Wielkiej Bryta-

nii. Niemniej jednak, gdy prezydent Roosevelt przesiał w lutym 1941 r. narodowi

szwedzkiemu pozdrowienia przez korespondenta „Socjal-Demokraten" Ivara

Andersona, prasa szwedzka wywiad ten podniosła do rangi szczególnego wyda-

rzenia. Egzystencja ekonomiczna Szwecji zależała bowiem w znacznej mierze

od zgody Anglii i Stanów Zjednoczonych na handel z krajami zamorskimi, a

zwłaszcza od dostaw paliw płynnych. Niemcy z kolei w obawie przed frachtowa-

niem szwedzkich statków przez Anglię warunkowały wyjście każdego szwedz-

kiego statku z Góteborga uprzednim powrotem do tego portu statku o podobnym

tonażu. Tak powstał problem goteborskiej żeglugi, którą w każdym okresie na-

pięcia stosunków niemiecko-szwedzkich strona niemiecka przerywała.

Jesienią 1940 r. w Szwecji odbyły się wybory do parlamentu. Trudna sytu-

acja polityczna wycisnęła wprawdzie wyraźne piętno na przebiegu kampanii wy-

borczej, łagodząc ostry zazwyczaj przebieg walki między partiami, lecz i tak nie-

które ugrupowania opozycyjne dość zjadliwie polemizowały z programem so-

cjaldemokratów, którzy zdobyli 54 proc. wszystkich głosów i uzyskali 58 proc.

mandatów. W tym zdecydowanym zwycięstwie upatrywano osobisty sukces Pera

Albina Hanssona. Ten pięćdziesięciopięcioletni syn murarza dzięki intensywne-

mu samokształceniu został najpierw znanym dziennikarzem. W latach pierwszej

Wojny światowej był korespondentem czasopisma „Socjal-Demokraten" w Lon-

dynie, a następnie bliskim współpracownikiem premiera Hjalmara Brantinga. Od

1932 r. sam pełnił funkcję premiera.

Niezwykłą popularność zawdzięczał przede wszystkim osobistej skromno-

ści i bezpośredniości. Przewaga uzyskana w wyborach przez socjaldemokratów

umożliwiła Hanssonowi utworzenie gabinetu monopartyjnego, lecz kierując się

115

dążeniem do wyeliminowania w okresie wojny kontrowersji między partiami,

zdecydował się na powołanie rządu koalicyjnego. W parlamentarnym expose jak,o

główne zadania stojące przed rządem wymienił: zwiększenie potencjału obron

nego kraju, uchronienie ludnos'ci od głodu, a gospodarki przed kryzysem paliwo-

wym.

Zwycięstwo socjaldemokratów i porażka faszystów nie zmartwiły Hitlera.

Był przekonany, że najbardziej wpływowi politycy szwedzcy, a zwłaszcza gene-

ralicja, są w istocie proniemieccy i współpraca szwedzko-niemiecka będzie się

nadal pogłębiać. Co więcej, liczył, że w przygotowywanej w tajemnicy wojnie ze

Związkiem Radzieckim Szwecja weźmie aktywny udział. Dlatego w planie „Bar

barossa" (dyrektywa nr 21) ws'ród przypuszczalnych sojuszników Niemiec wy

mieniono także Szwecję, choć jej rolę ograniczono do udostępnienia niemieckim

oddziałom dróg i kolei. W dyrektywie OKW o rozwinięciu wojsk z 31 stycznia

1941 r. stwierdzono już jednak wyraźnie: „Nie należy oczekiwać aktywnego udzia-

łu Szwecji w wojnie po naszej stronie". Ograniczono się więc do nakazów ochro

ny szwedzkich linii komunikacyjnych, ważnych dla przerzutów wojsk i zaopa-

trzenia do północnej Finlandii, oraz użycia szwedzkich okrętów do eskortowania

statków niemieckich na Bałtyku oraz rozminowywania tras żeglugowych

ROZDZIAŁ TRZECI

Finlandia i Szwecja

w planie „Barbarossa"

sierpnia 1940 r. Luftwaffe rozpoczęła naloty na Anglię w ramach tzw. ope-

racji „Seelowe" (Lew Morski). Kryptonimem tym zakodowana została inwa-

zja na Wyspy Brytyjskie zgodnie z rozkazem Hitlera wydanym 16 lipca 1940 r.

Sprawa tej inwazji po dziś' dzień nie jest do końca jasna.

Z militarnego punktu widzenia taką inwazję Niemcy powinny były przepro-

wadzić jak najwcześniej, zaraz po klęsce Francji, kiedy Wielka Brytania była

niemal bezbronna na lądzie - nawet po ewakuacji, za niewątpliwą zgodą Hitlera,

swej armii ekspedycyjnej z Dunkierki. Na zorganizowaną obronę wybrzeża nie

mogłaby wtedy liczyć. Niemcy jednak wcześniej nie poczynili żadnych przygo-

towań do przeprowadzenia operacji desantowej, co wymagało czasu, więc orien-

tacyjny jej termin wyznaczono na połowę września. Od czerwca do września

woda w kanale La Manche i Cieśninie Kaletańskiej była gładka jak lustro, lecz

przygotowane środki przeprawowe i wojska lądowe czekały na zniszczenie bry-

tyjskiego lotnictwa przez Luftwaffe. Był to bowiem drugi warunek przeprowa-

dzenia inwazji, lecz czy realny i niezbędny? Czy nie wystarczyłaby silna osłona

lotnicza przeprawy przez kanał i lądowania zamiast stawianie na rozstrzygnięcie

sprawy panowania w powietrzu nad Anglią przed rozpoczęciem inwazji? Czy,

wreszcie, przeniesienie głównego uderzenia niemieckiego lotnictwa 7 września

na Londyn, który nie miał żadnego bezpośredniego związku z inwazją, było tyl-

ko kolejnym błędem, czy też może celowym działaniem?

Na te pytania łatwiej odpowiedzieć przy założeniu, że utrata przez Niemcy

szansy skutecznego przeprowadzenia najazdu na Wielką Brytanię w lecie 1940 r.

wynikała nie z nieudolności organizacyjnej dowództwa, lecz z założeń politycz-

nych Hitlera, który wyraźnie nie chciał jej ostatecznej klęski. Dość często wypo-

117

wiadał się, że w interesie Rzeszy Niemieckiej nie może leżeć zniszczenie impe-

rium brytyjskiego. Jego sukcesorem zostałyby bowiem nie Niemcy, lecz USA.

Japonia czy Związek Radziecki.

Wydaje się też, że Hitler bał się zarazem ryzyka inwazji na Anglię i utraty

prestiżu w razie jej niepowodzenia. Lękał się osłabienia militarnego wobec nie-

rozstrzygniętego problemu wschodniego sąsiada. Nie mógł zarazem przeciągać

wojny z Wielką Brytanią bez rozwiązania czasowej koegzystencji ze Związkiem

Radzieckim. W rozważaniu więc wszystkich czynników „za" i „przeciw" w kie-

rownictwie Trzeciej Rzeszy już na przełomie lipca i sierpnia 1940 r. zaczęło

przeważać przekonanie o konieczności rozprawienia się w pierwszej kolejności

ze Związkiem Radzieckim. Jak wynika z Dziennika wojennego Franza Haidera

31 lipca Hitler miał powiedzieć:

Rosja jest tym czynnikiem, na który szczególnie liczy Anglia. W Londynie coś się

wydarzyło. Anglicy, którzy przedtem całkowicie upadli na duchu, teraz znów podnie-

śli się [...] Rosja jest niezadowolona z szybkiego rozwoju wydarzeń w zachodniej

Europie. Rosji potrzeba tylko oznajmić Anglii, że ona nie chce widzieć Niemiec zbyt

dużych. To wystarczy, by Anglicy chwycili się tego oświadczenia jak tonący brzytw-.

i zaczęli żywić nadzieję, że za 6-8 miesięcy sprawy potoczą się zupełnie inaczej.

Jeśli Rosja zostanie pokonana, to Anglia straci ostatnią nadzieję. Wtedy panować

w Europie i na Bałkanach będą Niemcy. Konkluzja: na podstawie powyższego Rosja

musi zostać zlikwidowana. Termin - wiosna 1941 roku.

Im szybciej pokonamy Rosję, tym lepiej. Operacja tylko wówczas będzie mieć

sens, jeśli jednym uderzeniem rozgromimy państwo [...] Egzystencja drugiego mocai

stwa na Morzu Bałtyckim jest nie do zniesienia. Początek - maj 1941 roku. Okres na

przeprowadzenie operacji - pięć miesięcy [...]'.

Ten monolog Hitlera świadczy niezbicie, że już w końcu lipca był zdecydo-

wany podjąć wyprawę wschodnią przed pokonaniem Wielkiej Brytanii, a ścisk

- przed ułożeniem z nią stosunków pokojowych. Rodzące się w tej sytuacji pytanie:

w jakim celu więc pozorowano przygotowania do operacji „Seelówe" do 24 wrze

śnią, z nasileniem nalotów niemieckiego lotnictwa na Anglię, pozostanie w zasa

dzie bez odpowiedzi, zwłaszcza że Luftwaffe straciła w tej operacji aż 52 proc

swego stanu wyjściowego floty powietrznej, to jest 1733 samoloty zniszczone

643 uszkodzone (przy stratach brytyjskich - 915 zniszczonych i 45 uszkodzo

nych, to jest 135 proc. stanu wyjściowego).

118

1. pozyskanie Finlandii

Jeśi poświęciliśmy tyle uwagi sprawie „narodzin" decyzji Hitlera (nie ulega

wątpliwości, że to była wyłącznie jego decyzja) o rozpoczęciu wojny ze Związ-

kiem Radzieckim, mieliśmy w tym ukryty cel: ukazanie dalekosiężnej polityki

wnienia sobie przez Hitlera współdziałania Finlandii i Szwecji. Kolejność

nie jest tu przypadkowa. Hitlerowi chodziło zwłaszcza o wciągnięcie do tej „ope-

racji jak nazywał tę wojnę - Finlandii, a to z kilku względów:

-pierwszy wiązał się z zamiarem opanowania Leningradu, postrzeganego

przez niego jako „kolebka bolszewizmu", a zarazem bazy radzieckiej Floty Bał-

tyckiej;

- drugim celem było opanowanie radzieckich portów na Oceanie Lodowa-

tym, by uniemożliwić komunikację tą drogą Wielkiej Brytanii z Rosją, jak to

miało miejsce w pierwszej wojnie światowej;

- trzeci wreszcie cel miał charakter gospodarczy. Chodziło o fiński nikiel,

którego kopalnie i przerób uruchomiła w 1940 r. spółka brytyjsko-kanadyjska.

Finlandia należała jednak, zgodnie z tajnym protokołem do układu Ribben-

trop-Mołotow, do radzieckiej strefy wpływów, każda więc forma nawiązania z

nią współpracy mogła budzić podejrzenia i sprzeciw Moskwy. Dlatego do lata

1940 r. Niemcy unikały nawiązania z Finlandią bliższych kontaktów. Tymcza-

sem strona radziecka nie miała żadnych hamulców w wywieraniu na pokonaną w

wojnie zimowej Finlandię coraz to nowych nacisków i wysuwania żądań. Wystę-

powały one równolegle z naciskami na Litwę, Łotwę i Estonię, w których wyniku

doszło do okupacji tych krajów oraz przyłączenia ich do Związku Radzieckiego.

W czerwcu 1940 r. Związek Radziecki zażądał od Finlandii najpierw zwrotu

urządzeń wywiezionych z odstąpionego na radziecką bazę półwyspu Hanko oraz

przekazania koncesji na wydobycie niklu w rejonie Petsamo z rąk brytyjsko-ka-

nadyjskiej spółki Mond Nickiel Company do wspólnego przedsiębiorstwa fiń-

sko-radzieckiego. Wreszcie 27 czerwca Moskwa zażądała demilitaryzacji Wysp

Alandzkich lub ich wspólnego uzbrojenia przez Finlandię i Związek Radziecki.

W tym czasie, 14 czerwca, został też zestrzelony przez radzieckie myśliwce pasa-

żerski samolot „Kaleva" na rutynowej trasie Tallin-Helsinki. Wraz z załogą zgi-

nęli wszyscy pasażerowie, a wśród nich francuski kurier dyplomatyczny, którego

bagaz zagarnęła jako zdobycz załoga radzieckiego okrętu podwodnego. By nie

zadrażniać napiętych stosunków, rząd fiński przedstawił ten akt jako nieszczęśli-

wy wypadek. Oficerowie radzieckiego okrętu podwodnego znaleźli się kilka lat

później w fińskiej niewoli i potwierdzili przebieg wydarzeń

119

W tej sytuacji rząd fiński zmuszony został do podjęcia nowych kroków obron

nych. Fiński parlament wyasygnował odpowiednie środki na rozpoczęcie budowy

umocnień wzdłuż nowej linii granicznej oraz przedłużenie służby wojskowej z roku

do dwu lat. Dzięki temu podwojono liczebność armii, co umożliwiło utworzenie 5

korpusów armijnych, w których skład wchodziło 15 brygad, przewidzianych do

rozwinięcia w dywizje. Wyposażenie w niejednolitą i przeważnie przestarzałą broń

starano się częściowo poprawić przez zakup broni przeciwpancernej i przeciwlotni

czej. Ofertę złożono Niemcom, które jednak odmówiły sprzedaży. Nic więc nie wska

zywało, że osamotniona Finlandia może oprócz ograniczonej pomocy Szwecji

która sama potrzebowała uzbrojenia, uzyskać wsparcie materiałowe gdzie indziej

I oto marsz. Mannerheim, który nadal pozostawał naczelnym dowódcą (choć

konstytucja przewidywała, że w okresie pokoju zwierzchnikiem sił zbrojnych

jest prezydent), 17 sierpnia 1940 r. otrzymał telegram z Berlina, który ocenił jako

„promień słońca w ciemności". Nadawcą był poseł Finlandii w Berlinie Toivo

Kivimaki. Depesza zawierała prośbę, by marszałek zechciał przyjąć niemieckie

go oficera, ppłk. Josepha Veltjensa, który miał przekazać przesłanie marsz. Górin-

ga. Sama postać Veltjensa, jak i okoliczności jego wizyty w domu Mannerheima

są różnie przedstawiane. Mannerheim ocenił rozmowę jako próbę sondażu sta

nowiska strony fińskiej w sprawie możliwości tranzytu wojsk niemieckich przez

terytorium Finlandii do Kirkenesu w zamian za możliwość otrzymania od Nie

mieć materiałów wojennych. Zgodę, w zastępstwie chorego prezydenta, wyraził

premier Risto Ryti. Z kolei znany historyk fiński E. Salomaa twierdzi, że Veltjens

uczestniczył uprzednio w rozmowie Góringa z Hitlerem dotyczącej Finlandii i

rzeczywiście otrzymał polecenie przeprowadzenia rozmowy wyłącznie z Man

nerheimem. Jeśli pierwszy kontakt przyniósłby obiecujące rezultaty, do dalszycii

rozmów planowano włączyć premiera Rytiego, ministra spraw zagranicznych Rol

fa Wittinga oraz ministra obrony gen. Rudolfa Waldena, który podobnie jak Man-

nerheim wywodził się z carskiej armii. Z tymi politykami Veltjens przeprowadzi

18 i 19 sierpnia rozmowy jako pełnomocnik rządu niemieckiego. Salomaa uwa

ża, że była to pierwsza narada na najwyższym szczeblu, która zdecydowała i

włączeniu Finlandii do planu „Barbarossa"

Włączenie Finlandii do wojny ze Związkiem Radzieckim było dla Niemiec

jak wskazaliśmy wyżej - korzystne. Hitler uważał też, że w odróżnieniu od Szwecji

łatwiej będzie wciągnąć ją w orbitę antyradzieckich planów wojennych ze względu

na odwetowe nastroje po „wojnie zimowej". Nawiązać też można było do tradycji

wspólnej walki niemieckich wojsk interwencyjnych, dowodzonych przez gen. Rudi

gera von der Goltza, z fińską Republiką Rad w 1918 r.

120

Tradycje te podtrzymywane były w okresie międzywojennym. Gen. Falken-

horst stał na czele delegacji niemieckiej przybyłej w 1937 r. na uroczystość sie-

demdziesiątych urodzin marsz. Mannerheima. W sierpniu tegoż roku wizytowała

Finlandię flotylla 12 niemieckich okrętów podwodnych, a nieco później w uro-

czystościach zorganizowanych przez Towarzystwo Współpracy Fińsko-Niemiec-

kiej uczestniczył „przywódca sportu Trzeciej Rzeszy" („Reichssportfiihrer") von

Tschammer und Osten. Dla zacieśnienia współpracy fińsko-niemieckiej wykorzy-

tano dwudziestą rocznicę stłumienia fińskiej rewolucji. W kwietniu 1938 r. wizyto-

wała Helsinki delegacja niemiecka z gen. von der Goltzem na czele. W trakcie

uroczystości marsz. Mannerheim, składając wieniec u stóp pomnika kombatan-

tów, miał powiedzieć, że składa hołd „niemieckim bohaterom, którzy polegli ku

chwale Niemiec za wolność Finlandii"

W maju 1938 r. przybyła do Niemiec wycieczka kombatantów i przedstawi-

cieli fińskich organizacji paramilitarnych z gen. Vainó Valve na czele. Na spotka-

niu z dowódcami byłej Dywizji Bałtyckiej („Ostsee-Division") oraz gen. von der

Goltzem zapadła decyzja budowy koło Hamburga pomnika ku czci „fińsko-nie-

mieckiej braterskiej współpracy wojskowej przeciw bolszewizmowi i o niepod-

ległość Finlandii". W roku 1939 doszło do wymownych wizyt dygnitarzy hitle-

rowskich w Finlandii. Gen. F. Haider w czerwcu zwiedził poligon artyleryjski w

Parkijarvi na Przesmyku Karelskim, umocnienia w rejonie Viipuri (Wyborg) oraz

nowe lotnisko w Kemi. W tym samym czasie bawił w Finlandii szef Abwehry

adm. Wilhelm Canaris w celu uzyskania informacji o radzieckiej Flocie Bałtyc-

kiej. Wizyta ta mogła mieć też związek z ukończeniem przez ZSRR budowy Ka-

nału Białomorsko-Bałtyckiego

W Finlandii istniała spora kolonia niemiecka, która rozwijała aktywną dzia-

łalność na rzecz proniemieckiej orientacji społeczeństwa fińskiego. Ciekawą ocenę

antypolskiej propagandy w Finlandii przytoczył ówczesny poseł polski w Hel-

sinkach Henryk Sokolnicki z artykułu Polska przeszła oczekiwania fińskiej gaze-

ty „Turun Sonomat" z 14 maja 1933 r. Czytamy w nim:

My, Finowie, nie mamy na ogól zbyt dużo wiadomości o Polsce współczesnej [...] W

ciągu długich lat powojennych znane z komiwojażerstwa Niemcy prowadziły tak umie-

jętną i wytrwałą robotę propagandową, iż poglądy Niemiec na Polskę przeniknęły także

do Finlandii, jak i do innych krajów, wyciskając swoje piętno na sposobie myślenia lu-

dzi. Propaganda Niemiec dążyła celowo do stłumienia w zarodku wszelkich uczuć sym-

patii wobec Polski i w tym zamiarze malowała obraz życia Polski w barwach absolutnie

nieodpowiadających rzeczywistości [...]

W owych czasach, kiedy książę Jan wyruszył do Polski po Katarzynę Jagiellonkę,

na zamku w Turku mówiono o ideałach, których prawda nie osłabia w ciągu ubiegłych

121