Konecki Tadeusz. Skandynawia w drugiej wojnie ?wiatowej

Подождите немного. Документ загружается.

doceniło mężną postawę jednostek 14 DP, mimo że niektóre pododdziały wycofały

się aż do Zatoki Kolskiej, i przedstawiło pierwszych żołnierzy do odznaczeń.

Po przełamaniu radzieckiej obrony w strefie granicznej i sforsowaniu Titow

ki oddziały 2 DG posuwały się w kierunku następnej przeszkody wodnej - rzeki

Zachodnia Lica. Prawie dwudziestokilometrowy marsz przez polarną tundrę przy

sporzył strzelcom górskim dużych trudności. W tyle pozostała artyleria, nie na

dążało zaopatrzenie. 137 psg, osiągnąwszy wzgórze 228,9, natknął się na podod-

działy radzieckiego 112 pp 52 DP. Wspierany przez lotnictwo, rankiem 2 lipca

zepchnął radzieckie pododdziały za rzekę, lecz próba sforsowania jej z marszu

nie powiodła się. Dowódca 52 DP gen. mjr N. Nikiszyn, zorientowawszy się. ,iż

dotarcie do Titowki jest niemożliwe i już niecelowe, podjął decyzję o organizacji

obrony wschodniego brzegu Zachodniej Licy w pasie około 25 km, od kolonii

Bolsza Lica do wzgórza 77,4. Wszystkie 3 pułki ugrupował w pierwszym rzucie:

w centrum 112 pp, na południowym skrzydle - 55 pp, na północnym - 205 pp

(bez jednego batalionu, który pozostał w rejonie Murmańska). Front obrony dy-

wizji nie miał charakteru ciągłego; bataliony pierwszego rzutu wyciągnięte w

linię nie posiadały odwodów. Pułki artylerii (158 pal i 208 pah) utworzyły 2 dy-

wizyjne grupy artylerii - północną w rejonie mostu i południową na pięćdziesią-

tym pierwszym kilometrze drogi „miszukowskiej", w rejonie jeziora Knyrkjarvi.

Dywizjon artylerii przeciwlotniczej osłaniał południową grupę oraz SD dywizji

Bezdroża utrudniały manewry i zaopatrzenie wojsk.

99 pp 14 DP przeszedł do odwodu dowódcy 14 Armii i koncentrował się na

dwudziestym dziewiątym kilometrze drogi „miszukowskiej", uzupełniając straty

w ludziach i sprzęcie

Dowództwo Korpusu Górskiego „Norwegen", po rozpoznaniu nowej radziec

kiej dywizji, uznało forsowanie Licy z marszu za przedsięwzięcie nierealne. W

dotychczasowych walkach doszło do przemieszania oddziałów i pododdziałów

a bezdroża i trudny teren uniemożliwiały szybkie przegrupowanie. Wynikły tez

trudności zaopatrzeniowe.

W trakcie rozmowy gen. Dietla z gen. Falkenhorstem 2 lipca o godzinie czter

nastej trzydzieści doszło do podjęcia następujących ustaleń:

- strzelcy górscy zdobywają przyczółki w miejscach, gdzie Lica nie jest ob

sadzona,

- żołnierze niezaangażowani w działaniach bojowych i dowozie zaopatrze

nia mają być wykorzystani do budowy dróg,

182

-Korpus Górski przygotowuje się do generalnego natarcia, które nastąpi

jednak nie wcześniej niż po upływie 8 dni.

Stanowisko dowodzenia korpusu zostało przesunięte w rejon mostu na Ti-

towce a 2 DG - nad Lice, na wzgórze, które ze względu na charakterystyczny

kształt nazwano Herzberg. SD 3 DG ulokowano na wzgórzu U 1,5, również na

zachodnim brzegu rzeki naprzeciw mostu.

W myśl nowych założeń wojska niemieckie podjęły próby uchwycenia przy-

czółków. 3 lipca o dziesiątej czterdzieści pięć 1 batalion 137 psg osiągnął ujście

rzeki i posuwając się za wycofującymi się pododdziałami 95 pp, o godzinie dwu-

dziestej pierwszej zajął poligon radziecki, położony na południowym wybrzeżu

zatoki

- Na pododdziały 137 psg nieoczekiwanie natknął się 4 lipca wieczorem

w kolonii Bolsza Lica wysadzony w zatoce Nierpiacza 3 batalion 205 pp. Incy-

dent ten został jednak zlekceważony przez sztaby 52 Dywizji i 14 Armii, w rezul-

tacie czego umożliwiono nieprzyjacielowi uchwycenie przyczółka i swobodne

działanie na prawym skrzydle obrony.

W tym czasie do Korpusu Górskiego przybył szef adiutantury Hitlera płk Ru-

dolf Schmundt. Na jego interwencję przyspieszono termin ataku na 6 lipca. Wy-

dany 3 lipca przez gen. Dietla rozkaz do natarcia nie precyzował dokładnie celu

operacyjnego. Ugrupowanie korpusu wskazywało jednak, iż powrócono do

koncepcji działań na szerokim froncie. Lewoskrzydłowe zgrupowanie, którego

siłę uderzeniową stanowił 137 psg, miało nacierać w kierunku bazy Polarny, na-

tomiast prawoskrzydłowe - 138 psg - w kierunku Murmańska.

137 psg 2 DG, wykorzystując podstawy wyjściowe po obu stronach rzeki,

frontalnym atakiem (2 i 3 batalionu) oraz manewrem obejścia w kierunku wzgórz

183,6 i 258,3, dokonanym przez 1 batalion, miał przełamać obronę 205 pp i znisz-

czyć jego pododdziały, kontynuując natarcie na Ura Gubę-Polarny.

138 psg 3 DG z podstaw wyjściowych przy południowym moście miał sfor-

sować rzekę, przełamać obronę 58 pp, uchwycić stanowiska ogniowe radzieckiej

artylerii i wyjść na „miszukowską" drogę („Russenstrasse") w kierunku Mur-

mańska. Dla wykonania tych zadań nie zaplanowano jednak należytego wsparcia

lotniczego.

Natarcie rozpoczęte 6 lipca o godzinie dziesiątej przyniosło następujące rezul-

taty:

- 138 psg po sforsowaniu rzeki zdołał uchwycić przyczółek, wdzierając się

wąskim klinem na głębokość 1,5 do 2 km w pozycje obronne 58 pp. Do wieczora

7 lipca pułk wyszedł w rejon stanowisk ogniowych artylerii, tyłów pułkowych i

SD 52 DR Mniejsze pododdziały wtargnęły na głębokie tyły, dezorganizując ko-

183

munikację i zaopatrzenie. Strzelcy górscy nie zdołali jednak wyjść na ,,miszu

kowską" drogę ani opanować stanowisk ogniowych południowej DGA.

- Na lewym skrzydle na tyły 205 pp zdołał się wedrzeć 1 batalion ] 37 psg

Nie napotkawszy zorganizowanego oporu, zaczął posuwać się w kierunku połu

dniowym. Jednak pozostałe bataliony 137 psg, wskutek silnego ognia zaporowe

go północnej DGA, nie zdołały sforsować rzeki ani w pierwszym, ani też w dru

gim ataku. W tej sytuacji 1 batalion 137 psg, wchodząc w szyku rozczłonkowa

nym głęboko w pozycje obronne 52 DP, został okrążony i rozbity. Niedobitki

rozproszyły się w tundrze, próbując przedrzeć się do linii własnych wojsk, Po

kilku dniach zebrano około 500 żołnierzy 1 batalionu

W celu odciążenia broniących się oddziałów 52 DP sztab 14 Armii zdecydo-

wał się zaatakować siły Korpusu Górskiego od strony morza. W zatoce Zachod-

nia Lica desantowano 6 lipca w godzinach wieczornych 2 batalion 205 pp, prze

rzucony z rejonu Murmańska, a 8 lipca - batalion wojsk ochrony pogranicza

przerzucony z rejonu Ura Guby. Desantowane siły wynosiły łącznie około tysią-

ca żołnierzy. Na kierunek głównego zagrożenia podciągnięto zarazem wszystka

pozostałe oddziały dyspozycyjne 14 Armii, a więc uzupełniane pododdziały 95 pp,

a także 325 pp 14 DP (bez 3 batalionu), który koncentrowano w okolicach Sajda

Guby (odnogi Zatoki Kolskiej).

Oddziały desantowe uderzyły na tyły 137 pp i wysadziły w powietrze amuni-

cję składowaną przez ten pułk u ujścia rzeki. Grupa saperów 52 DP wysadziła w

powietrze most na rzece Zachodnia Lica. Aktywizacja radzieckich jednostek de-

santowych na lewym skrzydle niemieckiego ugrupowania zmusiła gen. Dietla do

przerzucenia na nadmorski kierunek pododdziałów odwodowych. Do walki z

radzieckim desantem zaangażowano siły 4 batalionów

Już 7 lipca sztab Korpusu Górskiego zarządził chwilowe wstrzymanie natar

cia, utrzymanie aktualnego stanu posiadania i przegrupowanie wojsk dla umoc-

nienia pozycji wyjściowych do kolejnego natarcia. 8 lipca o godzinie dziewiąta

gen. Dietl wydał rozkaz wycofania wojsk z przyczółków w rejonie mostu polu

dniowego na zachodni brzeg Licy.

Jedynym sukcesem natarcia strzelców górskich było oczyszczenie z wojsk ra-

dzieckich zachodniego brzegu rzeki oraz utworzenie niewielkiego, liczącego okol

24 km

, przyczółka (na wschodnim brzegu Zachodniej Licy przy ujściu do Zatoki

Motowskiej), zdobytego przez 137 psg. Natomiast pododdziały 138 psg wycofał)

się za rzekę. Wojska radzieckie przeszły do kontrnatarcia, przeprawiając się w kilku

miejscach na zachodni brzeg rzeki. Przez luki obrony niemieckiej grupom żołnierz;

112 pp udało się nawet podejść pod SD 2 DG na wzgórzu Herzberg

184

Niepowodzenie natarcia gen. Dietl oceniał jako przejściowe. 8 lipca w roz-

mowie z szefem sztabu Armii „Norwegia" dowodził konieczności stworzenia

punktu ciężkości na jednym kierunku operacyjnym, sugerując wybór własnego

korpusu. W rezultacie otrzymał przyrzeczenie wzmocnienia wsparcia lotniczego

korpusu (1 klucz lotnictwa szturmowego). Na północ przerzucono także 4 sbkm

ze składu XXXVI KA i 2 bataliony 14 fińskiego pp. Zadaniem tych jednostek

było zluzowanie batalionów ryglujących dotąd przesmyk Półwyspu Średniego

oraz likwidacja radzieckich pozycji nadmorskich, zdobytych przez oddziały de-

santowe w rejonie między ujściami Titowki i Zachodniej Licy, zwanym przez

Niemców „Herzogtum Liza" (Księstwo Licy).

Zdecydowano się wznowić natarcie w najbliższych dniach, dopóki wojska

radzieckie nie zdążą podciągnąć drugich rzutów. U podstaw nowego planu legła

zasada: atakować tam, gdzie w pierwszym natarciu uzyskano największe powo-

dzenie, a więc na kierunku 138 psg.

Tym razem zamierzano zaangażować znaczne siły na wąskim odcinku natar-

cia. Pozostałe oddziały korpusu miały wiązać wojska radzieckie, uniemożliwia-

jąc im manewr. Dla zabezpieczenia lewego, nadmorskiego skrzydła przed ewen-

tualnymi desantami OKW postanowiło uaktywnić 6 Flotyllę Niszczycieli (6 Ze-

rstorerFlotille). Sztab korpusu pospiesznie przygotował szczegółowy plan natar-

cia i rozesłał go do pułków. Wskutek nieprzewidzianych okoliczności rozkaz do

natarcia został jednak zdobyty przez wojska radzieckie. Konieczna więc była

zmiana koncepcji działań

Szybko opracowano nowy plan. Główne jego założenie polegało na koncentra-

cji wysiłku na lewym skrzydle, przy wsparciu przez zgrupowanie centralne i wiąza-

nie przeciwnika aktywnymi działaniami na odcinku południowym. Dzięki wprowa-

dzeniu drugorzutowych pułków strzelców górskich (136 i 139) skoncentrowano

na zdobytym przyczółku 8 batalionów. Miały one nacierać w kierunku południo-

wo-wschodnim, zmierzając do opanowania dominujących wzgórz, przedarcia się

między jeziorami na tyły 52 DP i wyjścia na drogi wiodące ku Zatoce Kolskiej.

Zakładano 5 kolejnych faz działań, opracowano precyzyjny harmonogram i

ścisły, choć skomplikowany plan współdziałania 3 grup bojowych, koncentrycz-

nie atakujących z rozczłonkowanych podstaw wyjściowych wybrane cele doraź-

nie rozbudowanej radzieckiej linii obronnej.

W tym czasie strona radziecka wkładała ogromny wysiłek w obronę pozycji

nad Zachodnią Lica. Od głównej bazy Floty Północnej - Polarnego - dzieliło

185

Niemców około 50, a od Murmańska przeszło 60 km. Mniej więcej w połowie tej

odległości tundrę przecinała jeszcze jedna nieduża rzeka - Ura, wpadająca do

Ura Guby, nad którą leżał Port Władimir. Wycofanie się za Urę nie wchodziło

jednak w grę, dlatego obronę pozycji nad Lica dowództwo frontu i 14 Armii, a

także Floty Północnej uznało za niezbędne dla utrzymania Zatoki Kolskiej i Min.

mańska. Potwierdza to radiowa rozmowa gen. Frołowa z ówczesnym dowódca

52 Dywizji gen. Nikiszynem. Kończąc rozmowę, Frołow depeszował: „Cofać się

nie wolno, trzeba walczyć do końca. To rozkaz partii i rządu!" Nikiszyn podyktn

wał odpowiedź: „Zrobimy wszystko, co w naszej mocy".

Czy jednak w Moskwie nie liczono się z możliwością utraty Murmańska..O

tym, że tak było, s'wiadczy chociażby odnotowanie przez dowódcę Floty Północ-

nej wiceadm. Arsienija Gotówkę otrzymania radiotelegramu ludowego komisa-

rza marynarki wojennej adm. Nikołaja Kuzniecowa, by natychmiast udzielić 14 Armii

wsparcia ogniem okrętowym „do ostatniej chwili". Gołowko, komentując ten

tekst, napisał: „Nie trafia mi do przekonania to wyrażenie «do ostatniej chwili»"

Jednak sam Gołowko zastanawiał się, jak wyprowadzić z murmańskiego portu i

Zatoki Kolskiej 35 statków, 40 trawlerów rybackich oraz 80 kutrów motorowych

i odesłać je do Archangielska. Zdawał sobie zarazem sprawę, że -jak napisał -

„bez Zatoki Kolskiej Flota Północna nie może istnieć". Gołowko zrobił wszyst-

ko, by Niemców nie dopus'cić do Zatoki Kolskiej

. Później zaczął się jednak

demontaż urządzeń portowych w Murmańsku, przerwany nagłym zarządzeniem

przygotowania portu do przyjmowania angielskich konwojów.

12 lipca 3 bataliony strzelców górskich zaczęły zajmować dogodne podsta-

wy wyjs'ciowe, rozszerzając przyczółek u ujścia Zachodniej Licy. Nawiązały stycz-

ność bojową z pododdziałami 112 pp 52 DP, który nowy dowódca dywizji płk

Gieorgij Wieszczezierski przesunął w ten rejon, przewidując kolejne natarcie

Korpusu Górskiego. Było to jednak równoznaczne z rezygnacją z odwodu dywi

zji. Dzięki temu uzyskał większą zwartość szyków obronnych naprzeciw nie-

mieckiego przyczółka

W odwodzie 14 Armii pozostawały: uzupełniony 95 pp oraz ściągnięte z

Półwyspu Kolskiego 2 bataliony 325 pp, przygotowywane do ewentualnych dzia-

łań desantowych. Jednostki odwodowe i tyłowe budowały nowe pozycje obron

ne, organizowały zaopatrzenie, rozbudowywały łączność. Flota Północna orga

nizowała pododdziały piechoty morskiej.

186

Drugie natarcie nad Zachodnią Lica rozpoczęły 13 lipca wspomniane 3 bata-

liony z podstaw wyjściowych na przyczółku zatoki Zachodnia Lica. Lewoskrzy-

dłowy 3 batalion 136 psg, ubezpieczając się od kolonii Bolsza Lica, uderzył na

południowy wschód w kierunku jeziorka, które nazwano „Herz See" (Jezioro

Sercowe). środkowy, 3 batalion 138 psg uderzył w kierunku południowym na wzgó-

rze 263,5 i Jezioro Długie („Langer See"). Prawoskrzydłowy 1 batalion 136 psg -

również na południe, na wzgórze 258,3 i Jezioro Okrągłe („Runder See"). Ze

względu na brak przygotowania artyleryjskiego i lotniczego dowództwo radziec-

kie oceniało te działania jako rozpoznawcze.

W rezultacie sztab 52 DP utracił łączność ze swym prawoskrzydłowym puł-

kiem, który w ciężkich walkach cofał się na wschód. Pod koniec pierwszego dnia

walki dowódca 14 Armii, zawiadamiając dowódcę 52 DP, iż posiada łączność ze

112 pp, przekazał dywizji swój odwodowy 95 pp.

14 lipca o godzinie piątej wojska Korpusu Górskiego rozpoczęły drugą fazę

natarcia. Z podstaw wyjściowych na północ od mostu na Licy uderzyły 2 grupy

bojowe - Hengla i Windischa, posuwając się początkowo ku wschodowi, linią

wzgórz uchwyconych poprzedniego dnia przez bataliony 136 i 138 psg, a następ-

nie na południowy wschód - między jeziorami Sercowym i Długim. Grupa Hen-

gla miała wykonać decydujące uderzenie za Jeziorem Długim w kierunku połu-

dniowo-wschodnim w celu zdobycia panujących nad drogą do miasta Ura wzgórz

322 i 321,9. Zadaniem Grupy Windischa było natomiast wyjście na tyły 205 pp,

uchwycenie panującego nad rzeką Zachodnia Lica wzgórza 258,3 i zmuszenie sił

pułku do walki z odwróconym frontem. Tym samym odizolowano by kolejny,

205 pp, od głównych sił radzieckich oraz uchwycono by drogę do Ury.

Natychmiast po sforsowaniu rzeki Grupa Windischa natrafiła jednak na za-

cięty opór 205 pp, który zatrzymał ją na 24 godziny na podejściach do wzgórza

258,3. Dzięki wprowadzeniu do walki odwodowego batalionu 205 pp zagiął pra-

we skrzydło obrony, nie pozwalając na okrążenie swych pododdziałów. Sukces

odniosła natomiast czterobatalionowa w tej fazie walk Grupa Hengla, która (choć

z opóźnieniem) dotarła do wzgórza 314,9, kierując się na drogę do Ury. Każdy

kilometr zdobytego terenu opłacano jednak dużymi stratami w ludziach i amuni-

cji, której dowóz stawał się coraz trudniejszy. Wyjście na głębokie tyły bronią-

cych się radzieckich pułków nie zdezorganizowało ich oporu. Również sztab 52 DP

wciąż kontrolował sytuację

Płk Wieszczezierski prawidłowo przewidział kolejny zamiar taktyczny do-

wódcy 2 DG (manewr w kierunku południowym w celu zajęcia panującego nad

okolicą wzgórza 314,9), brak było jednak sił dla zorganizowania kontrataku. Do-

187

piero po przekazaniu do dyspozycji dywizji 95 pp szybko przegrupował swoją

oddziały. 95 pp zluzował na pozycjach obronnych nad Lica 58 pp, ten zaś został

skierowany forsownym marszem na północ i rzucony w bój spotkaniowy.

Bój spotkaniowy nawiązano 15 lipca, gdy maszerujące naprzeciw siebie róż-

nymi trasami kolumny prawie się minęły. Walkę rozpoczęły więc ogony kolumn

Wprawdzie Niemcy odcięli dowództwo pułku od reszty wojsk, jednak radzieccy

piechurzy, wsparci zmasowanym ogniem strzelającej na wprost artylerii (w tym

haubic 122 mm), zmusili strzelców górskich do wycofania się. Wzgórze 314,9

przeszło w ręce radzieckie. Droga ku Urze została zaryglowana

O wyniku trzeciej fazy działań przesądziło wysadzenie radzieckiego desantu na

skrzydle niemieckiego ugrupowania w Zatoce Andrejewa, między Titowką a Licą

Silny, tysiącsześciusetosobowy oddział desantowy osłaniały od strony morza naj-

nowsze radzieckie niszczyciele. Niszczyciele 6 Flotylli nie odważyły się natomiast

wejść na wody Zatoki Motowskiej. Ciężar walki z radzieckim desantem, wspiera

nym ogniem okrętowej artylerii, przejęło więc lotnictwo i odwodowe pododdziały

korpusu. Gen. Dietl uznał, że kontynowanie natarcia nie rokuje powodzenia. Wy-

czerpanie się amunicji, niemożność dostarczenia rozproszonym w tundrze podod

działom zaopatrzenia, trudności z ewakuacją rannych zmusiły go do podjęcia decy

zji o przerwaniu natarcia i wycofania wojsk na linię ich podstaw wyjściowych

17 lipca gen. Dietl zameldował dowódcy armii, iż bez otrzymania dodatko-

wej dywizji nie jest w stanie kontynuować natarcia. Jego postulaty sprowadzali

się do: wstrzymania działań w całym pasie natarcia korpusu, skrócenia frontu

przejścia do obrony, przegrupowania wojsk, uporządkowania zaopatrzenia, sta

bilizacji sytuacji na skrzydłach.

Bilansując siły i środki, Dietl zorientował się, że stracił co najmniej 1 pułk

3 bataliony zaangażowane były w walce na lewym skrzydle ugrupowania korpusu

24 lipca gen. Dietl powiadomił sztab armii, iż tylko dla definitywnego oczyszczeni

skrzydła potrzebuje dodatkowych 2 batalionów. Możliwość przełamania obrony

radzieckiej na linii Licy zarysuje się natomiast dopiero w przypadku

wzmocnieni-korpusu dodatkową dywizją (i to dywizją strzelców górskich, a nie

piechoty). Gen Falkenhorst zaakceptował decyzje Dietla w przekonaniu, iż

rzeczywiście przed wzmo wieniem natarcia trzeba „oczyścić" obszar między

ujściem Titowki i Zachodniej Licy".

Podjęta 18 lipca próba zepchnięcia desantu nie dała rezultatu.

Przegrupowy-wano więc siły, tworząc specjalną grupę bojową, której zadaniem

było metodyczne oczyszczanie rejonu. Dowódca grupy ppłk Hoffmeister

otrzymał do wykonania wyznaczonego zadania znaczne siły: 4 bataliony

piechoty, 4 baterie arty-

lerii różnych kalibrów, kilka pododdziałów wsparcia oraz jednostki RAD, mają-

ce dostarczać amunicję i żywność. Koncepcja działań polegała na obronie

ramienia stworzonego przez grupę, wokół osi, którą stanowił 4 bkm,

ryglujący dotąd pozycje radzieckie.

23 lipca wydane zostało uzupełnienie do dyrektywy OKW nr 33, które zale-

cało to aktywizację działań Kriegsmarine na Morzu Barentsa oraz - w

perspektywie -przerzucenie kilku grup lotniczych do północnej Finlandii. W

kolejnej dy-rektywie nr 34 z 30 lipca, pos'więcającej wiele uwagi „fińskiemu

frontowi", OKW nakazało niezwłoczne wzmocnienie Korpusu Górskiego

„Norwegia" 6 DG; 5 Flota Powietrzna miała zapewnić mu wsparcie lotnicze

Mimo wzmocnienia radzieckiego desantu nowym pododdziałem marynarzy

Grupa Hoffmeistera, wsparta ogniem artylerii i lotnictwa, ścieśniła jego pozycje.

Musiał on w ciężkich walkach wycofać się do pasa przybrzeżnego Zatoki

Motow-skiej. W celu odciążenia desantowanych pododdziałów pułki 52 DP

prowadziły działania zaczepne. Po reorganizacji 14 DP, której przekazano 95 pp i

141 pal, ukończeniu budowy drogi i odtworzeniu zapasów, 1 sierpnia podjęto

ostatnią próbę odciążenia desantu, przechodząc do natarcia na niemiecki przyczółek

u ujścia Zachodniej Licy. Mimo lotniczego wsparcia ataki pułków natrafiły na silny

ogień i załamały się. Pod koniec dnia, w związku ze znacznymi stratami, dowódca

14 Armii wyraził zgodę na przerwanie walk. Okręty Floty Północnej ewakuowały

oddziały desantowe.

Front nad Lica ustabilizował się. Dowództwo Armii „Norwegia" zajęte było

natarciem fińskiego III KA w kierunku Louhi. Gen. Dietl, w oczekiwaniu na

przybycie 6 DG, przygotowywał swoje wojska do wznowienia natarcia. Rów-

nież gen. Frołow zakazał ponawiania kontrataków na pozycje 2 DG u ujs'cia Licy.

Broniące się nad Zachodnią Lica dywizje piechoty 14 i 52, korzystając z do-

świadczeń dotychczasowych walk i wykorzystując coraz dłuższe okresy ciemno-

ści, umacniały swe pozycje, budując transzeje i stanowiska ogniowe oraz stawia-

jąc zasieki z drutu kolczastego i pola minowe

Lipcowe działania 14 Armii zostały wysoko ocenione przez Radę Wojenną Kiełku

Północno -Zachodniego na czele z marsz. Klimientem Woroszyłowem. Zarówno

sztab armii, jak i sztaby dywizji dostrzegały jednak błędy popełniane w

do-tychczasowych walkach. Ukazywano dowódcom pułków i batalionów

dostrzeżone braki w systemie ognia, współdziałania i zaopatrzenia. Wiele wysiłku

kosztowało skłonienie żołnierzy do budowy schronów. Brak drzewa oraz

kamienny grunt nie zachęcały do podjęcia tej trudnej pracy. Trudnos'ci adaptacyjne

do życia w okopach,

188

typowe dla początkowego okresu wojny, wystąpiły tu ze szczególną siłą. Nie bacząc

na nadchodzącą jesień, gnieżdżono się w dolach przykrytych gałęziami, w których

często tliły się ogniska. Widok okopconych żołnierzy był żałosny.

Niezmordowanie i pomysłowo pracowali saperzy dywizyjni, na przykład kry-

jąc w nurcie Ury jedyny most i budując obok makietę, która stalą się celem nie

mieckich bombardowań. Artylerzys'ci - nauczeni doświadczeniem sierpniowego

natarcia, które załamało się w ogniu nieprzyjacielskiej artylerii - znaleźli metodę

wykrywania w ciężkim górzystym terenie SO nieprzyjacielskich dział i moździe-

rzy oraz przygotowali wczes'niej dane ogniowe wykrytych stanowisk. Ożywiona

działalność wykazywało też kwatermistrzostwo. Zorganizowano system pralni i

łaźni polowych. Z porzuconych przez ludność ogródków w miejscowości Ura

zbierano ziemniaki i warzywa, urozmaicając żołnierską kuchnię. Na zimową pa-

szę dla koni zbierano i suszono pędy brzozy

Niepowodzenia Korpusu Górskiego wzbudziły niepokój OKW, czego wyra-

zem stały się kolejne, wspomniane wyżej, dyrektywy.

Już w parę dni po załamaniu się natarcia w dyrektywie OKW nr 33 z 19 lipca

podkreślano, iż plany działań zaczepnych obu korpusów walczących na Dalekiej

Północy pozostają niezmienione, natomiast ze względu na niewielkie możliwości

wsparcia lotniczego liczyć się należy z chwilowym zwolnieniem tempa działań. W

celu wsparcia wojsk lądowych od strony morza zalecano zwiększenie liczby okrę-

tów podwodnych pozostających pod rozkazami admirała Wybrzeża Polarnego. Uzi

pełniając dyrektywę z 23 lipca (nr 33a), feldmarsz. Keitel nakazywał dalsze wspar-

cie sił Korpusu Górskiego przez zdecydowane działania sił morskich i lotniczych po

zakończeniu bitwy smoleńskiej. Miało to między innymi odstraszyć Wielką Bryta-

nię od prób wiązania się w walkę na wybrzeżu mórz polarnych

Kolejna dyrektywa (nr 34) z 30 lipca nakazywała wprawdzie koncentrację

wysiłków w pasie działań III KA, lecz Korpus Górski miał zostać wzmocniony

nową 6 DG (odwód AOK „Norwegen"), zaangażowaną uprzednio w walki w

Grecji na linii Metaksasa, a następnie na Krecie. W dyrektywach podkreślana

niezmienny cel działań zaczepnych na Dalekiej Północy. W rozkazie, wydanym

po powrocie z inspekcji Korpusu Górskiego przez szefa Oddziału „L" (Obrony

Kraju) Sztabu Dowodzenia OKW gen. Waltera Warlimonta, przekazano decyzję

Hitlera o wznowieniu natarcia w celu zdobycia Murmańska.

O ile do tej pory wzmocnienie Korpusu Górskiego było nieznaczne (rzędu

batalionów), o tyle od końca sierpnia zaczęły przybywać z odwodów armii: 388 pp

(ze składu 214 DP) oraz 9 pzmot Waffen-SS (podległy Grupie Bojowej „Nord

a następnie około 6,5 tys. dobrze przeszkolonych rekrutów.

190

Natomiast przerzucenie na Daleką Północ 6 DG z Grecji okazało się skom-

plikowane. Transport, przy wykorzystaniu drogi morskiej wzdłuż wybrzeży

Norwegii. był - ze względu na działania sprzymierzonych flot - posunięciem

szykownym. Statki przewożące tą drogą 6 DG zostały zaatakowane na wy-

sokości Hammerfestu przez brytyjskie krążowniki. Zatopiono trałowiec Brem-

se a statki schroniły się do Lyngenfjordu, skąd strzelcy podjęli marsz do Kir-

kenesu. Pozostałe oddziały przerzucono przez Bałtyk do Kemi i koleją do Ro-

vaniemi .

Przygotowując się do nowego natarcia, dowództwo Korpusu Górskiego utwo-

rzyło 2 zgrupowania. W skład zgrupowania północnego oprócz 2 DG weszły 2 ba-

taliony 9 pzmot SS oraz 2 sbkm. Zgrupowanie to, dowodzone przez gen. mjr. Schlem-

mera, miało nacierać z przyczółka nad zatoką Zachodnia Lica z zadaniem rozbi-

cia oddziałów radzieckiej 52 DP, wyjścia na jej głębokie tyły, a następnie rozwi-

jania natarcia wzdłuż drogi na Ura Gubę i dalej na Polarny.

Zgrupowanie południowe, dowodzone przez gen. mjr. Kreysinga, w którego

skład wchodziły 3 DG i 388 pp (bez 3 batalionu), miało za zadanie sforsowanie

rzeki na odcinku od wzgórza 77,4 do tzw. południowych progów, obejście lewe-

go skrzydła obrony 14 DP, przecięcie „miszukowskiej" drogi i nacieranie w kie-

runku wzgórza 321,9, by wspólnie z jednostkami północnej grupy okrążyć i znisz-

czyć broniące się dywizje radzieckie. Środkowego odcinka frontu nad Lica bro-

niły: 233 batalion kolarzy i 48 dywizjon artylerii przeciwpancernej 3 DG. Prze-

smyku Półwyspu Średniego broniły 14 pp (fiński) oraz 14 sbkm, a południowe

wybrzeże Zatoki Motowskiej ochraniały bataliony kolarzy - 63 i 67.

Ugrupowanie korpusu było - jak i uprzednio - jednorzutowe. Liczono na

impet pierwszego uderzenia, zakładając ewentualne wprowadzenie do walki w

trakcie pościgu w kierunku Zatoki Kolskiej znajdującej się wciąż w drodze od-

wodowej 6 DG. Natarcie korpusu miało wspierać 10 dywizjonów artylerii polo-

wej oraz lotnictwo 5 Floty Powietrznej z pobliskich lotnisk w Kirkenesie, Sal-

mijarvi i Luostari oraz z dalszego w Ivalo

Obronę 14 Armii nad Zachodnią Lica utrzymywały teraz dwie dywizje:

- 52 DP ze 116 sbrozp oraz 158 pal i 208 pah, od zatoki Zachodnia Lica do

wzgórza 214,9 (około 20 km). Dowódca dywizji ugrupował oddziały w jednym

rzucie, zatrzymując w odwodzie 205 pp (bez jednego batalionu);

- 14 DP w składzie: 95 pp, 325 pp oraz 181 batalion wojsk ochrony pograni-

cza a także 143 pal i 241 pah. Dywizja broniła piętnastokilometrowego odcinka

od wzgórza 214,9 do jeziora Sierpowidnoje (Knyrkjarvi). W odwodzie dywizji

pozostawał jeden batalion

191

Przebieg trzeciego, wrześniowego natarcia KG nad Zachodnią Lica

192

Natarcie Korpusu Górskiego przygotowywane było wyjątkowo starannie pod

okiem gen- płk- Falkenhorsta. W ostatniej niemal chwili, ze względu na niezado-

walający stan przygotowania 3 DG, przesunięto termin rozpoczęcia działań z 6 na

8 wrześsnia. Gwałtowne pogorszenie się warunków atmosferycznych uniemożli-

wiło jednak lotnicze przygotowanie i wsparcie natarcia w pierwszej jego fazie.

Działania zaczepne rozpoczęła grupa południowa 8 września o godzinie trze-

ciej. Awangardy 3 DG sforsowały Lice i zaatakowały radzieckie pozycje obron-

ne na wschodnim brzegu rzeki. O godzinie szóstej przeszła do natarcia grupa

nółnocna, a o dziewiątej rozpoczął forsowanie Licy 388 pp. W wyniku zaciętych

walk oddziały 2 DG zostały odrzucone na linię wzgórz 173,7 i 314,9. Dotkliwą

klęskę poniósł 9 pzmot SS, który już uprzednio, na kierunku Kandalakszy, nie

zdołał odnies'ć sukcesu. Dostawszy się w wąwozie w krzyżowy ogień, dziesiąt-

kowani esesmani rzucili się do panicznej ucieczki

Gen. Schlemmer potrzebował kilku dni na uporządkowanie i przegrupowa-

nie swych wojsk. Opracowano zarazem nowy plan natarcia, który przewidywał

uderzenie tym razem w kierunku południowym, na spotkanie z ugrupowaniem

gen. Kreysinga. Grupą uderzeniową, opartą na 137 psg, dowodził ppłk Krautler.

Natarcie wznowiono 15 września. Wykorzystując dymną zasłonę i silne wsparcie

lotnicze, Niemcy wdarli się w pozycje obronne 58 pp. Część sił zdołał jednak

odciągnąć w kierunku wschodnim 205 pp. W tej sytuacji radzieckie kontrataki w

rejonie Jeziora Długiego wkrótce wyczerpały zdolnos'ci ofensywne strzelców gór-

skich, którzy po kilkudniowych walkach byli u kresu wytrzymałości. Kompanie

stopniały do rozmiarów plutonów. Grupa Krautlera, utraciwszy zdolność bojo-

wą, została wycofana do odwodu.

Przebieg walk na południowym skrzydle nie rokował początkowo wojskom

niemieckim większego powodzenia. 388 pp (bez 1 batalionu), po sforsowaniu

Zachodniej Licy na styku 14 i 52 DP, zagroził wprawdzie włamaniem na tyły

radzieckiej obrony, został jednak wkrótce odrzucony kontratakiem 58 pp. Pozba-

wiony zdolności do dalszej walki, został wycofany za rzekę, uzupełniony ludźmi

i sprzętem. Jego natarcie w kierunku panujących nad rzeką wzgórz zaabsorbowa-

ło jednak dowództwo radzieckie. Pozwoliło to oddziałom 3 DG złamać opór

81 batalionu wojsk ochrony pogranicza, uchwycić przesmyk między jeziorami

Knyrk Jubol i Knyrk oraz odcinek drogi „miszukowskiej". Doszło tu do zacię-

tych walk z odwodem 14 DP. Dowódca 14 Armii wprowadził w tym momencie

do walki jedyny swój odwód - formowaną dopiero w Murmańsku dywizję po-

spolitego ruszenia, której nadano nazwę „Polarna". Gdy niespodziewanie dla

dowództwa niemieckiego na południowym skrzydle pojawił się nowy, nierozpo-

193

znany związek taktyczny, gen. Kreysing wymógł 21 wrzes'nia na Dietlu rozkaz

wstrzymania natarcia i wycofania się za rzekę

Wobec niepowodzenia trzeciego natarcia i perspektywy zimowania w tun-

drze rozpoczęto przygotowania do przegrupowania i reorganizacji wojsk. Znacz-

nie utrudniła je niespodziewana katastrofa. Bombardowanie 23 wrzes'nia mostu

naTitowce przez radzieckie lotnictwo spowodowało osunięcie się piaszczystego

tarasu o wymiarach 800 m długos'ci i 500 m szerokości oraz zawalenie się mostu.

Powstało duże rozlewisko uniemożliwiające dowóz zaopatrzenia dla pierwsze,

linii oraz luzowanie wojsk przez nadchodzące oddziały 6 DG. Jej to bowiem

powierzono odbudowę mostu, który został oddany do użytku 8 października

Załamanie się tak starannie przygotowanego trzeciego natarcia Korpusu

Górskiego nad Zachodnią Lica, a także niepowodzenia na innych kierunkach

operacyjnych Armii „Norwegia" zmusiły OKW do przewartościowania swych

koncepcji strategicznych na Dalekiej Północy. Znalazło to wyraz w dwóch kolej-

nych dyrektywach, poświęconych wyłącznie północnemu teatrowi działań.

W dyrektywie OKW nr 36 z 22 września 1941 r. Hitler, przyznając, iż „silom

Armii «Norwegia» i 5 Floty Powietrznej wciąż jeszcze nie udało się, mimo wiel-

kiego wysiłku i bohaterstwa, osiągnąć murmańskiej linii kolejowej", wyjaśniał te

niepowodzenia „niezwykle trudnymi warunkami terenowymi, niedostatkiem dróg,

słabością użytych sił oraz nieprzerwanym wzmacnianiem sił radzieckich w Karelii

i Laponii". Hitler podkreślał jednak równocześnie, iż dzięki przeprowadzonym ope-

racjom i wyjściu na rubież starej fińsko-radzieckiej granicy zdołano w pełni oddalić

zagrożenie północnej Finlandii, przede wszystkim kopalni niklu, a także związai

znaczne siły przeciwnika, odciągając je od głównego frontu działań. Ten ostatni

„argument" miał oczywiście wątpliwą wartość, gdyż siły radzieckie z pewnością nie

przerastały w tym momencie wiążących je sil nieprzyjaciela

Hitler podkreślał zarazem, że cel operacji w północnej i środkowej Finlandi

- zniszczenie sił radzieckich broniących Murmańska i murmańskiej linii kolejo

wej - musi zostać osiągnięty, zarówno z przyczyn ekonomicznych (nikiel), jak

strategicznych (podkreślał tu możliwość współdziałania anglo-radzieckiego

zwłaszcza w powietrzu). W związku z tym rozkazał AOK „Norwegen", by Kor

pus Górski skoncentrował swe działania na północnym, nadmorskim skrzydle

Otrzymał on zadanie zajęcia do nadejścia zimy zachodniej części Półwyspu Ry

backiego, by uniemożliwić blokowanie ogniem artylerii nadbrzeżnej wejścia do

portu Liinahamari. Równocześnie w dyrektywie sygnalizowano szeroko zakro

194

jony program poprawy zaopatrzenia drogą lądową poprzez zbudowanie linii ko-

kolejowej z Rovaniemi do Petsamo (przy bezwzględnym wykorzystaniu jeńców

radzieckich) oraz rozbudowę transportu samochodowego dzięki zakupowi lub

wynajmowi samochodów ciężarowych w Szwecji, a także dostawom z Niemiec.

Przed wznowieniem natarcia na Murmańsk Korpus Górski miał otrzymać naj-

------ środki bojowe, przystosowane do

działań

tundrze.

5 Flota Powietrzna,

znacznie wzmocniona, z rozbudowanym systemem bazowania, otrzymała szcze-

gółowe zadania w zakresie wsparcia działań lądowych, paraliżowania tylów i

cieci komunikacyjnej ZSRR, w tym również morskiej.

W dyrektywie nr 36 zapowiadano także możliwość wzmocnienia i przegru-

powania Korpusu Górskiego, który według meldunku gen. Dietla z 23 września

194I r. poniósł straty wynoszące około 37 proc. stanu wyjściowego:

- zabitych - 2211 (w tym 68 oficerów)

- rannych - 7854 (w tym 202 oficerów)

- zaginionych - 425 (w tym 10 oficerów)

W kolejnej dyrektywie - nr 37 - z 10 października 1941 r. OKW uzupełniało

i modyfikowało postanowienia dyrektywy nr 36

. Uzasadniając brak konieczno-

ści natychmiastowego okrążenia i zniszczenia wojsk radzieckich na Dalekiej Pół-

nocy pomyślną ogólnie dla Wehrmachtu sytuacją na froncie wschodnim, nakazy-

wano umocnienie zdobytego terenu, zwłaszcza zabezpieczenie zagłębia niklo-

wego oraz przygotowanie wojsk do przeprowadzenia koncentrycznego natarcia

na Kandałakszę i Biełomorsk-Kem, a w miarę możliwości także na Louhi. Kwe-

stię natarcia na Murmańsk odkładano do wyboru odpowiedniego momentu.

Załamanie się więc trzech kolejnych natarć Korpusu Górskiego zmusiło do-

wództwo hitlerowskie do czasowej -jak się wydawało - rezygnacji z dalszych prób

przełamania tu radzieckiej obrony. OKW w dalszym ciągu nie mogło się jednak

zdecydować na koncentrację przeważających sił na jednym kierunku operacyjnym.

W kwestiach organizacyjnych zapowiadano wymianę początkowo jednej, a w

Późniejszym terminie drugiej dywizji górskiej oraz przybycie do Finlandii (orienta-

cyjnie w styczniu 1942 r.) 5 DG. 9 pzmot, przydzielony 2 DG, miał zostać zluzowa-

ny przez fińsko-norweski pułk SS, by wrócić w skład Grupy Bojowej „Nord"

W zadaniach dla sit stacjonujących w Norwegii przewidywano wzmocnienie

Kirkenesu i Petsamo przez lekkie siły morskie oraz baterie artylerii nadbrzeżnej

kalibru 210 i 280 mm. Jedną z takich baterii obiecano zamontować na Półwyspie

Rybackim (po jego zdobyciu).

W dyrektywie nr 37 nakazywano dowództwu Armii „Norwegia" przedłożę-

nie kalendarzowego planu przegrupowania związków taktycznych, przedstawie-

195

nie wniosków o ich przezbrojenie w celu jak najlepszego przygotowania wojsk

do działań w tundrze i lasach Karelii, zmiany sztabów itp.

Oceniając zamiary OKW w odniesieniu do północnego teatru działań, przedsta

wionę w dyrektywach nr nr 36 i 37, należy brać pod uwagę, iż ukazały się w okresie

powodzeń Wehrmachtu na centralnym odcinku frontu wschodniego i przygotowy-

wania „decydującego" natarcia na Moskwę. Dlatego w dyrektywie nr 37 znalazło

się stwierdzenie, iż po rozbiciu podstawowych sił Armii Czerwonej na głównym

teatrze działań nie będzie konieczne wiązanie wojsk radzieckich w Karelii poprzez

natarcie. Liczebność i zdolność ofensywną wojsk w Laponii uznano za niewystar

czającą do zajęcia przed nadejściem zimy Murmańska i Półwyspu Rybackiego.

b) Operacja „Polarfuchs"

Rozpoczęta 10 czerwca pod kryptonimem „Blaufuchs 1" i „Blaufuchs 2

operacja przerzutu wojsk XXXVI KA oraz koncentracja na podstawach wyjścio-

wych do natarcia na Sallę-Kairalę-Alakurtti zostały do 30 czerwca zakończone.

Następnego dnia, po półtoragodzinnym przygotowaniu artyleryjskim i lotniczym

wojska XXXVI KA przeszły do natarcia.

Podstawowym zadaniem korpusu było uchwycenie miejscowości Salla (Ku

olajarvi) i okrążenie 122 DP przez zajęcie za pomocą manewru głębokiego obej-

ścia miejscowości Kairala. Później korpus miał nacierać w kierunku Kandałak-

szy, węzła murmańskiej linii kolejowej.

122 DP gen. P. Szewczenki wchodziła w skład 42 KP gen. R. Panina. Osła

niał on kierunek Salla-Kandałaksza i Kestenga-Louhi. Pozostałe dywizje wcho-

dzące w skład korpusu - 104 gen. S. Morozowa i 1 DPanc stacjonowały w kosza

rach i obozach ćwiczebnych.

Natarcie rozpoczęła prawoskrzydłowa fińska 6 DP 1 lipca o godzinie pierw

szej, przekraczając granicę radziecką na zachód od jeziora Pana z zadaniem wyj

ścia na tyły 122 DP i przecięcia jej dróg odwrotu w kierunku leżącej na przesmy-

ku jezior miejscowości Kairala. Dopiero około piętnastej trzydzieści przeszły do

natarcia główne siły korpusu. Lewoskrzydłowa 169 DP nacierała w 3 grupach (w

sile wzmocnionego pułku piechoty każdy) w celu oskrzydlenia i zdobycia Salli

Działająca bardziej na południe Grupa Bojowa SS „Nord" (2 pułki) miała za

zadanie oskrzydlić tę miejscowość od południa.

W pierwszym dniu walki obronę 122 DP przełamał jedynie lewoskrzydłowy

pułk 169 DP, wdzierając się na kilka kilometrów w głąb radzieckiego terytorium

196

Operacja „Polarfuchs" XXXVI KA Armii „Norwegia"

na północ od Salli. Fiaskiem zakończyły się natomiast natarcia oddziałów ataku-

jących czołowo. Kompletnie zawiodła Grupa Bojowa SS „Nord". Natknąwszy

się na silny ogień 715 pp, esesmani wycofali się w panice w kierunku SO artylerii

i stanowiska dowodzenia korpusu. 6 DP (fińska), omijając radziecką obronę, prze-

dzierała się po bezdrożach zgodnie z planem

Dążąc do likwidacji włamania nieprzyjaciela na prawym skrzydle obrony i

odtworzenia poprzedniej pozycji, dowódca 42 KP gen. mjr R. Panin zdecydował

się na kontratak siłami odwodowymi 1 DPanc. Nie przyniósł on jednak oczekiwane-

go powodzenia. Trudności terenowe nie pozwoliły na rozwinięcie szyku czołgów,

które działając wzdłuż dróg i leśnych duktów, padały łatwym łupem artylerii prze-

ciwpancernej. Po utracie w ciągu jednego dnia walki 45 czołgów 1 DPanc została

wycofana do odwodu i 6 lipca przeszła do dyspozycji dowódcy frontu.

Gdy uchwycenie Salli atakiem kleszczowym nie przyniosło rezultatów,

gen. Feige zmienił koncepcję natarcia, przenosząc główny wysiłek na prawe

197

skrzydło. Działająca tu w sposób nietypowy dla taktyki niemieckiej fińska 6 DP

wyszła po bezdrożach na tyły radzieckiej obrony, zmuszając 122 DP do odwrotu

6 lipca wojska radzieckie zaczęły opuszczać swoje pozycje, a w 2 dni później Sallę

zajęły wojska niemieckie. Cofająca się 122 DP obsadziła część drugiej pozycji

obronnej 25 km od granicy, na linii jezior Apajarvi-Kuolajarvi, z miejscowościa-

mi Kairala i Mikkola. Dowódca 42 KP urzutował głębiej obronę, rozmieszczając

na drugiej pozycji 2 dywizje - 122 i 144 - i tworząc niewielkie odwody'

Zajęcie Salli przez 169 DP, we współdziałaniu z Grupą Bojową SS „Nord' i

fińską 6 DP, zostało wysoko ocenione w oficjalnym rozkazie dziennym dowódcy

XXXVI KAoraz w komunikacie OKW. Dowództwo niemieckie uznało jednak.

iż w działaniach tych zawiodła Grupa Bojowa SS „Nord". W związku z tym Hi-

tler zdecydował się wzmocnić XXXVI KA ostatnim pułkiem 163 DP, transporto-

wanej przez Szwecję

Zdobycie Salli nie otwierało jednak wojskom XXXVI KA drogi na Kanda-

łakszę. Nową pozycję 42 KP obchodziły po bezdrożach od południowego wscho-

du oddziały fińskiej 6 DP. Gen. Feige postanowił wykorzystać ten manewr podległej

mu jednostki fińskiej i rozkazał niemieckim związkom taktycznym nacierać czoło-

wo: Grupie Bojowej SS „Nord" przez Lampelę-Mikkolę, a 169 DP - na Kairalę.

Pierwsze próby przełamania nowej radzieckiej pozycji obronnej nie przy-

niosły jednak oczekiwanego rezultatu. Wprawdzie 2 batalionom fińskiego 12 pp

udało się już 9 lipca przedrzeć między węzłami oporu w rejonie góry Pokuvaara

i wyjść o 10 km na wschód od Kairali, lecz w toku zaciętych walk Finowie zostali

rozbici przez odwody 104 DP i pododdziały 101 oddziału wojsk ochrony grani-

cy, a frontalne natarcie na Kairalę, prowadzone przez oddziały 169 DP, również nie

przyniosło powodzenia. Nie powiodły się jednak także podejmowane od 13 do

26 lipca kontrataki radzieckie

Niepowodzenia w lipcowych walkach zaostrzyły w niemieckim dowództwie

kontrowersje dotyczące głównego kierunku działań Armii „Norwegia". Dowód

ca XXXVI KA gen. Feige, podobnie jak i Dietl, stał na stanowisku wzmocnienia

swego związku taktycznego i szukania rozstrzygnięcia na jego kierunku. Do

wódca armii gen. płk Falkenhorst, analizując niepowodzenia obydwu korpusów

skłaniał się ku szukaniu rozwiązań w zdecydowanych działaniach podległego

mu fińskiego III KA na kierunku Louhi. Zmuszony był jednak dyrektywami OKW

do wzmacniania Korpusu Górskiego.

W wyniku tych sprzeczności brak było konsekwencji w podejmowaniu de

cyzji i dowództwo Armii „Norwegia" na żadnym z kierunków nie potrafiło skon

centrować większości sił. Przykładem tej niekonsekwencji był sposób wykorzysta

198

nia Grupy Bojowej SS „Nord", którą gen. Falkenhorst zamierzał wzmocnić III KA

(fiń) lecz jeden z jej pułków (9 pzmot) musiał oddać gen. Dietlowi dla przeprowa-

dzenia wrześniowego natarcia, drugi zaś (7 pzmot) - wobec słabości sił XXXVI KA

-pozostawić w dyspozycji gen. Feigego.

Wszelkie przegrupowania wymagały ponadto czasu, a utrudniał je brak przy-

frontowych dróg rokadowych i przeciążenie tyłowej „Eismeerstrasse". Pod tym

względem w korzystniejszej sytuacji znajdowały się wojska radzieckie, dyspo-

nujące murmańską linią kolejową z jej dofrontowymi odgałęzieniami.

Wyjaśnienie przyczyn niepowodzeń Armii „Norwegia" jedynie brakiem kon-

centracji wysiłków na jednym z czterech kierunków operacyjnych byłoby przesadą.

Na każdym z nich wojska niemieckie i fińskie posiadały liczebną i techniczną prze-

wagę, lecz ni ona okazała się w operacji „Silberfuchs" decydująca. Zacięty opór

wojsk radzieckich był tu zdeterminowany świadomością konieczności obrony za

wszelką cenę murmańskiej linii kolejowej, gdyż poza nią byłby już bezprzedmioto-

wy, bardzo utrudniony i chyba niemożliwy. Wojska radzieckie były w podobnej

sytuacji jak pod Leningradem i Moskwą, a później - Stalingradem, tyle że już od

pierwszych dni wojny. Każdy kilometr utraconego terenu stanowił sygnał alarmo-

wy, zmuszający do największego wysiłku. W rezultacie wojska niemieckie nigdzie

nie mogły osiągnąć powodzenia i przejść do upragnionego „pościgu".

Niepowodzenia jednostek Armii „Norwegia" podważyły prestiż wojsk nie-

mieckich u Finów. Już 4 sierpnia Haider zanotował w dzienniku: „W Finlandii

pewne rozczarowanie działaniami wojsk niemieckich zarówno na Północy, jak

również w ramach armii karelskiej"

Ponad miesiąc zajęło dowództwu XXXVI KA przygotowanie wznowienia na-

tarcia. Zdobycie terenu odległego o 25 km od granicy opłacono stratą 5500 ludzi.

169 DP utraciła 3296 ludzi i jej efektywny stan wynosił 9782 żołnierzy. Gen. Fal-

kenhorst, nie mogąc zrealizować postulatów dowództwa korpusu dotyczących znacz-

niejszego wzmocnienia, sierpniowe jego natarcie traktował jako działania odciąża-

jące, mające utrudnić dowództwu radzieckiej 14 Armii wzmocnienie obrony pod

Kestengą w czasie przewidzianego na początek sierpnia natarcia fińskiego III KA.

Gen. Feige, dysponując 2 dywizjami i 2 pułkami piechoty (7 pzmot SS i 324 pp

163 DP), postanowił dążyć do okrążenia i zniszczenia radzieckich dywizji. W tym

celu przegrupował podlegle mu oddziały, wprowadzając część sił 169 DP na oś

działań fińskiej 6 DP, mającej dokonać manewru obejścia radzieckich pozycji od

południowego wschodu. By pokonać dzielącą obie dywizje odległość 30 km, od-

działy przeniesione na fińską oś natarcia musiały pokonać niemal 200 km. Pozostałe

oddziały 169 DP miały przeprowadzić taki sam manewr od północnego wschodu.

199

Operacja rozpoczęta 18 sierpnia doprowadziła do przecięcia już w pienwszym

dniu przez 54 pp 6 DP drogi Vuojarvi-Alakurtti, a 22 sierpnia - Kairala-Alakurtti w

rejonie stacji kolejowej i jeziora Nurmi (Niam), około 18 km na wschód od Kaira

li. W tym czasie główne siły 169 DP obeszły prawe skrzydło obrony radzieckiej

122 DP, zagrażając jej tyłom. Monografie niemieckie, a w siad za nimi innych pań.stw

zachodnich, oceniając efekt tego manewru, mówią o utworzeniu „kotła" pod Kaira

lą. Inaczej oceniane jest to wydarzenie w monografiach radzieckich. Przyznając iż

w wyniku przecięcia dróg związki 42 KP pozbawione zostały łączności przewodo-

wej ze sztabem armii i skazane na zaopatrzenie z własnych składów polowych, ar-

gumentują, że okrążenie 5 pułków piechoty, 3 pułków artylerii i mniejszych podod

działów 2 dywizji wymagałoby przynajmniej 15 pułków, a nadto kilku pułków do

natarcia na Kandałakszę. Takich sił XXXVI KA nie posiadał. Dlatego sztab 14 Ąr

mii nie wydawał przez pewien czas rozkazu wycofania się radzieckich dywizji z

zajmowanych pozycji obronnych

W tym czasie zmieniono dowódcę korpusu i armii. Zmiany te były wynikiem

decyzji Kwatery Głównej z 23 sierpnia o utworzeniu Frontu Karelskiego, w któ

rego skład weszły armie 7 i 14. Podyktowana ona była koniecznością skoncen-

trowania uwagi dotychczasowego dowództwa Frontu Północnego na obronie Le-

ningradu (Front ten przemianowano na „Leningradzki"). Dowódcą Frontu Karel-

skiego został dotychczasowy dowódca 14 Armii gen. por. Walerij Frołow, szefem

sztabu - płk L. Skwirski, a członkiem Rady Wojennej gen. mjr G. Kuprijanow -

pierwszy sekretarz KC KP(b) Republiki Karelofińskiej. SD frontu usytuowano w

Biełomorsku. Dowództwo 14 Armii powierzono gen. mjr. R. Paninowi (dotychcza

sowemu dowódcy 42 KP). Szefem sztabu armii został płk A. Kriukow, a członkiem

Rady Wojennej - sekretarz Murmańskiego Komitetu KP(b) M. Starostin. Dowódz-

two 42 KP objął gen. mjr S. Morozów (dotychczasowy dowódca 104 DP).

Nowy dowódca 14 Armii gen. mjr R. Panin, oceniając dotychczasowy przebieg

walk pod Kairalą i niekorzystny układ sił, wydał korpusowi rozkaz wycofania się na

rubież rzeki Tuntsajoki, 4 km na wschód od Alakurtti, na linię starej granicy pań-

stwowej (55 km na wschód od nowej). W trakcie manewru odwrotowego dywizji

42 KP poniosły straty, szczególnie w ciężkim sprzęcie. 27 sieipnia wojska niemiec-

kie wkroczyły do Kairali, a 3 dni później zajęły Alakurtti.

Historycy i byli dowódcy niemieccy oceniają bój pod Kairalą jako jeden z

większych sukcesów Armii „Norwegia". Piszą o „rozgromieniu" radzieckich dy-

wizji i o „zniszczeniu ich techniki bojowej", a nawet o „całkowitym rozbiciu i

zniszczeniu sił korpusu". Zastanawia jednak fakt, iż właśnie te „rozbite" i „znisz

czone" dywizje radzieckie zatrzymały dalsze natarcie wojsk XXXVI KA

200

Zdobycie Kairali i Alakurtti, tuż po zatrzymaniu natarcia III KA na Louhi, oży-

wiło nadzieje dowództwa Armii „Norwegia", iż jednoczesne działania zaczepne

Korpusu Górskiego i XXXVI KA doprowadzą jeszcze przed nadchodzącą zimą do

ostatecznego rozbicia wojsk 14 Armii i przecięcia murmańskiej linii kolejowej.

Dowództwo armii nie spełniło jednak ponownych żądań gen. Feigego, by jak naj-

szybciej wzmocnić korpus przez zwrócenie mu Grupy Bojowej SS „Nord", której

pułki przydzielone zostały w tym czasie 2 pozostałym koipusom, a także przez przy-

dzielenie pozostałych 2 pułków 163 DP oraz nadciągającej do Finlandii 6 DG.

W sprawie 163 DPgen. Falkenhorst zwrócił się 25 sierpnia do OKW, lecz nie

uzyskał odpowiedzi. W związku z tym 4 września gen. Buschenhagen zapropo-

nował na konferencji z gen. Jodlem skierowanie do XXXVI KA - 6 DG, lecz

Hitler zdecydował, iż zostanie ona użyta na kierunku murmańskim. Falkenhorst

zwrócił się wówczas do Hitlera o przydział jednej z wyżej wymienionych dywi-

zji dla XXXVI KA. W odpowiedzi fiihrer obiecał skierować do dyspozycji AOK

Norwegen" 163 DP, lecz dopiero po zakończeniu operacji pod Leningradem,

która-jak sądzono - zbliżała się ku końcowi. W tej sytuacji gen. Feige zmuszo-

ny został do kontynuowania natarcia dotychczasowymi siłami, osłabionymi z

powodu dużych strat

Wojska korpusu potrzebowały 5 dni na przygotowanie dalszego natarcia. Do-

piero 6 września zarówno lewoskrzydłowa 169 DP, jak i prawoskrzydłowa fińska

6 DP sforsowały Tuntsajoki i zaatakowały prowizoryczną pozycję obronną „roz-

gromionych" radzieckich dywizji - 104 i 122. W wyniku czterodniowych walk

wojska XXXVI KA uchwyciły dominujące wzgórza - Woyta i Lysaja. Dalsze

utrzymywanie prowizorycznej rubieży obronnej przez 42 KP było już niecelowe.

Dowództwo 14 Armii przygotowało wcześniej dobrze umocnioną pozycję około

15 km na wschód od dotychczasowej, na dogodnej linii jezior - Wierchnij i Niż-

nij Werman oraz rzek - Sriednij i Niżnij Werman. Na tej pozycji uzupełnione o

około 8 tys. rezerwistów wojska 42 KP, przekształconego w Kandałaską Grupę

Operacyjną pod dowództwem gen. Morozowa, stawiły zdecydowany opór. Do

104 DP powrócił z kierunku Louhi 242 pp.

Impet natarcia XXXVI KA na pozycje radzieckie na linii rzek i jezior o na-

zwie Werman wkrótce osłabł. Wobec braku nowych sił korpus w końcu września

Przeszedł do obrony. Plan przerwania murmańskiej linii kolejowej w najdogod-

niejszym kierunku na Kandałakszę i dotarcia do wybrzeży Morza Białego po-

rósł ostateczne fiasko.

W trakcie trzymiesięcznych walk XXXVI KA wdarł się w głąb terytorium

radzieckie go na 70-75 km (w tym 15 km poza linię starej granicy fińsko-radziec-

201