Konecki Tadeusz. Skandynawia w drugiej wojnie ?wiatowej

Подождите немного. Документ загружается.

wiek czystka w generalicji mogłaby zostać odczytana przez Niemcy jako krok

wrogi wobec Trzeciej Rzeszy. Uważano, że dopóki król popiera poczynania rzą

du, krajowi nic nie grozi ze strony kadry wojskowej przywiązanej do monarchy

Sprawa ewentualnego przyłączenia się Szwecji do wojny z ZSRR śledzona

była z niepokojem przez polskie poselstwa w Sztokholmie i Helsinkach. Infor-

mowany na bieżąco przez obydwu posłów - Potworowskiego i Sokolnickiego

rząd polski w Londynie ustalał „instrukcje ewakuacyjną". Z pisma Potworow

skiego z 14 maja 1941 r. dowiadujemy się, że w Szwecji znajdowali się następu

jacy polscy obywatele:

- załogi internowanych okrętów - 177

- pozostali internowani wojskowi - 2

- wojskowi na wolnos'ci - 45

- rodziny wojskowych - 21

- uchodźcy cywilni (w tym 62 członków załogi Daru Pomorza) -151.

Ludzie ci (oprócz internowanych) musieliby prawdopodobnie zostać rów-

nież ewakuowani wraz z poselstwami.

Dążenie określonej grupy szwedzkich polityków, wojskowych oraz biznesme-

nów do włączenia się Szwecji w przygotowania wojenne przeciw ZSRR został)

odczytane przez hitlerowskich decydentów jako wiele obiecujący krok na drodze do

s'cis'lejszej współpracy ekonomicznej i wojskowej. W okresie przygotowań do woj-

ny na czoło wysuwała się współpraca gospodarcza, gdyż uzbrojenie i wyekwipowa-

nie nowych dywizji Wehrmachtu wymagało ogromnych wydatków finansowych i

środków materialnych. Wykorzystywano w tym celu zasoby i możliwości krajów

podbitych i okupowanych oraz uzależnionych. Pewną rolę odgrywały też zasoby

gospodarcze Skandynawii, zwłaszcza przemysłu chemicznego, elektromechanicz-

nego, żywnościowego i innych. Niemcy pełną garścią czerpały z gospodarki Nor

wegii i Danii, a sięgnęły też po zasoby Szwecji. Oprócz zwiększenia wywozu szwedz-

kiej rudy żelaza (między czerwcem 1940 r. a czerwcem 1941 r. - półtora raza) jesie-

nią 1940 r. koncern Boforsa zaproponował Niemcom licencję na dostarczane do

Niemiec działka przeciwlotnicze 40 mm trzech typów. W zamian Szwecja zabiegała

o zakup w Niemczech 500 dział przeciwlotniczych większego kalibru, przeszło 50

samolotów i 90 czołgów, a więc tych typów uzbrojenia, których szwedzki przemysł

nie wytwarzał. Wciągu dwóch lat od jesieni 1939 r. zwiększył on produkcję uzbro

jenia z 1709 t do 5084 t. W wyniku izolacji gospodarki szwedzkiej od gospodarki

światowej pierwsze miejsce w jej eksporcie zajęły teraz jednak Niemcy.

162

Równolegle ze wzrostem współpracy gospodarczej z Niemcami Szwecja ła-

--dziła

ygory i zezwalała na zwiększony tranzyt niemieckich żołnierzy i mate-

riałów do północnej Norwegii. 25 kwietnia Szwecja wyraziła zgodę na tranzyt

niemieckich materiałów wojskowych do Finlandii. W Sztokholmie od wielu już

dni narastało napięcie, coraz częściej mówiło się o konflikcie zbrojnym między

Zwiazkiem Radzieckim a Niemcami. 20 czerwca prasa oznajmiła o powszechnej

mobilizacji w Finlandii. Przerwane zostało zarazem połączenie lotnicze z Helsin-

kami, a korespondent „New York Timesa" depeszował do USA o wyznaczeniu

terminu tajnego posiedzenia Riksdagu.

Wiadomość o napaści hitlerowskich Niemiec na ZSRR nie była w Sztokhol-

mie zaskoczeniem. Gdy zgodnie z oczekiwaniami 22 czerwca 1941 r. przybył do

stolicy Szwecji przedstawiciel Ribbentropa Karl Schnurre i wręczył ministrowi

Giintherowi memorandum zawierające niemieckie żądania, wydawało się, że ich

spełnienie nie sprawi większych trudności. Wszak już od kilku miesięcy spodzie-

wano się, że Niemcy zażądają od Szwecji dalszych udogodnień tranzytowych.

Zakres niemieckich żądań, a zwłaszcza ich ultymatywny charakter przeszły jed-

nak wszelkie oczekiwania.

Pierwsza grupa żądań dotyczyła spraw transportu i łączności, a więc: udo-

stępnienia szwedzkich linii kolejowych oraz składów pociągów dla jednorazo-

wego tranzytu dywizji piechoty z Oslo do Finlandii; udostępnienia transportu

kolejowego dla przewozu do Finlandii materiałów wojennych; oddania na po-

trzeby Niemiec i Finlandii statków, zwłaszcza tankowców. Niemcy dążyły zara-

zem do szerszego wykorzystania szwedzkich środków łączności. W celu efek-

tywnego wprowadzania w życie tych postulatów niemieckiej misji w Sztokhol-

mie miały zostać przydzielone grupy ekspertów. Rząd szwedzki miał wreszcie

wyrazić zgodę na przeloty pojedynczych samolotów nad Szwecją oraz wskazać

lotniska do przymusowych lądowań.

Drugi kompleks żądań dotyczył wojny na morzu, a więc: minowania szwedz-

kich wód terytorialnych po uzgodnieniu z dowództwem Kriegsmarine; nieprze-

puszczania radzieckich okrętów przez pola minowe; niezezwalania radzieckim

okrętom, zwłaszcza podwodnym, na wykorzystywanie przybrzeżnych szwedz-

kich szkierów oraz fiordów do ukrywania się lub bazowania; nieinternowania

niemieckich okrętów na szwedzkich wodach i w portach w razie przekroczenia

przez nie terminu przebywania. Wszystkie zagadnienia wynikające z tych żądań

miały zostać omówione przez ekspertów.

Komentując memorandum, Schnurre stanowczo dał do zrozumienia, że rząd

Trzeciej Rzeszy oczekuje od Szwecji współpracy, od której zależy przyszłość

163

szwedzko-niemieckich stosunków. Główną wagę przywiązuje się do tranzytu

dywizji piechoty. Odmowa w tej sprawie zostanie potraktowana jako akt wrogi w

stosunku do Niemiec.

Schnurre wręczył memorandum 22 czerwca o dwunastej, a po południu tego

samego dnia minister Glinther zawiadomił go, że odpowiedź w sprawie tranzytu

dywizji otrzyma nie wczes'niej niż 26 czerwca. Kwestię tę miał bowiem rozpa-

trzyć nie tylko rząd i komisje parlamentarne spraw zagranicznych i obrony, lecz

także cały Riksdag na specjalnej tajnej sesji. Już jednak sam gabinet rządowy

podzielił się w tej kwestii na dwa obozy. Przeciw ustępstwom na rzecz Niemiec

wypowiedzieli się zdecydowanie ministrowie wywodzący się z szeregów socjal

demokracji - przewodniczący Komisji Zagranicznej Riksdagu Ósten Unden i jej

członek, były minister spraw zagranicznych Rickard Sandler. Premiera Hanssona

i ministra Giinthera poparli ministrowie partii prawicowych, król Gustaw V, na-

stępca tronu oraz naczelne dowództwo armii. Dyskusja przeniosła się na forum

Riksdagu. Król zagroził, wbrew konstytucji, cofnięciem poparcia dla rządu, a

nawet abdykacją. Posłowie frakcji socjaldemokratycznej zaczęli się wahać. Wresz-

cie w głosowaniu większością 72 głosów przeciw 59 przegłosowano wniosek.

Tranzyt dywizji miał się odbyć na zasadach przyjętych w 1940 r.: a) pod

szwedzką kontrolą; b) odrębnego przewożenia ludzi i ciężkiego sprzętu. Zazna-

czono zarazem, iż jest to zgoda jednorazowa i bezprecedensowa. Na podstawie

tej umowy transporty 163 DP (dowódca gen. por. Erwin Engelbrecht) z Norwegii

zaczęły wyruszać 26 czerwca i znalazły się w komplecie (stan 15 200) w Finlan

dii około 15 lipca 1941 r.

Przeciw tranzytowi dywizji zaprotestował rząd brytyjski. Rząd radziecki złożył

protest 24 lipca, nie ogłaszając go jednak w prasie, by nie pogłębiać trudności

gabinetu szwedzkiego, zwłaszcza wobec faktu wyrażenia przez Szwecję zgody

na reprezentację interesów ZSRR w Finlandii i w innych krajach

Oprócz zgody na tranzyt niemieckiej 163 DP rząd Szwecji wyraził zgodę na

chwilowe zaprzestanie otwierania ognia do „zabłąkanych" samolotów. Zezwolił też

na przeloty pojedynczych maszyn kurierskich przez terytorium szwedzkie, zrezy-

gnował z minowania wód terytorialnych bez wiedzy dowództwa Kriegsmarine oraz

zakazał korzystania ze szwedzkich wód terytorialnych przez radzieckie okręty pod

wodne i nawodne. Rząd Szwecji podjął zarazem decyzję o stanowczej woli tego

kraju niewłączania się do konfliktu niemiecko-radzieckiego. O tej decyzji powiado-

miono Schnurrego oraz ambasadora Anglii Victora Malleta i poseł ZSRR Aleksan-

drę Kołłontaj. Szwecja przychyliła się do prośby ZSRR i wyraziła zgodę na repre-

zentowanie radzieckich interesów w Niemczech i na Węgrzech.

ROZDZIAŁ CZWARTY

Operacje zaczepne Armii „Norwegia"

i fińskich sił zbrojnych w 1941 r.

1. Terenowe i klimatyczne warunki działań wojennych

w Laponii i Karelii

trakcie przygotowań do uderzenia z terytorium Finlandii na Związek Ra-

dziecki niemieckie dowództwo wiele uwagi pos'więciło analizie warun-

ków terenowych i klimatycznych Laponii oraz północnej Karelii. Już bowiem

walki w północnej Norwegii dowiodły konieczności uprzedniego geograficzne-

go i meteorologicznego rozpoznania terenu, na którym do tej pory nie prowadzo-

no działań wojennych, a także odpowiedniego przygotowania i wyposażenia

wojsk.

Wojska Armii „Norwegia" miały działać w dwóch różnych strefach tereno-

wo-klimatycznych: w lapońskiej tundrze i lesistej Karelii. Laponia to kraina rozcią-

gająca się od północnej Norwegii przez Szwecję, Finlandię i północno-zachodnią

część Rosji za północnym kołem podbiegunowym (około 400 tys. km

). Na jej za-

chodzie rozciągają się Góry Skandynawskie, na wschodzie zaś wyżyna obniżająca

się na Półwyspie Kolskim w kierunku wybrzeży mórz Barentsa i Białego.

Finnmark - najbardziej na północ wysunięta część Norwegii, stanowi obszar

wyzynny, położony na wysokości 300-500 m n.p.m., wznoszący się miejscami

do ponad 1000 m n.p.m. Wybrzeże od Varangerfjordu aż do wyspy Mageró, na

ktorej leży przylądek Nordkapp, stanowi próg wyżyny, tworzący wiele niskich,

lecz urwistych klików bez osłony szerowej. Fiordy wrzynające się w ląd od pół-

nocy (Varan ger, Tana, Laxe i Porsanger) są szersze i mniej rozczłonkowane niż

fiordy wybrzeża zachodniego. Wzdłuż wybrzeży mórz Norweskiego i Barentsa,

165

a zwłaszcza zatok Fińskiej i Botnickiej Morza Bałtyckiego występuje olbrzymia,

liczba małych, skalistych wysepek, tzw. szkier, oraz niebezpiecznych dla żeglugi

skał podwodnych.

Typowo polodowcowy teren obfituje we wzgórza o łagodniejszych zboczach

północnych i bardziej stromych południowych. Ciągnące się wzdłuż norwe

sko-szwedzkiej granicy pasmo Gór Skandynawskich (z odgałęzieniami w pół-

nocno-zachodniej Finlandii) przechodzi we wschodniej Laponii i Karelii w pofałdo

wany teren morenowy, gdzie występują liczne wzgórza wysokos'ci 200-300 m,a

także pojedyncze skały i głazy pochodzenia krystalicznego (granit i gnejs). Część

wzgórz i skał, zwłaszcza w Karelii, pokrywają lasy, lecz i tu nie brak nagich

wierzchołków, wynurzających się z osadów morenowych (zwanych po fińsku

vaara). Są tu też niewielkie pasma gór o przeciętnej wysokos'ci od 500 do 800 m

stanowiące działy wodne. Jedno z nich przebiega od Kilpisjarvi na wschód, dni

gie - z rejonu Sodankyla przez Kemijarvi w kierunku Kuusamo

Przybrzeżny pas tundry, szerokości około 100 km, rozciągający się przez

norweską prowincję Finnmark, częs'ć północnej Szwecji i Finlandii oraz Półwy

sep Kolski, przechodzi stopniowo, ku południu, w lasotundrę i strefę ogromnych

skupisk les'nych. Dominują w nich sosna i brzoza. Tylko w rosyjskiej Karelii wystę

puje około 50 tys. jezior, w tym największe w Europie - Ladoga (18,4 tys. km

) i

Onega (9,9 tys. km

). W Finlandii naliczono ponad 60 tys. jezior. Największe z

nich to Saimaa (4400 km

), Inari (1386 km

) i Paijanne (1090 km

). Jeziora wraz

z rzekami zajmują około 19 proc. powierzchni Laponii i Karelii, drugie tyle -

tereny bagniste. Przeszło 50 proc. terytorium Karelii i 70 proc. Finlandii pokry

wają lasy - na północy szpilkowe, na południu mieszane. Bagna i dziewicze lasy

czynią znaczną część obszaru Finlandii i Karelii tak samo trudno dostępną, jak

tundrę w Laponii. Największe i najbardziej niedostępne bagna na terenie Finlan-

dii znajdują się w rejonie Sodankyla, między Rovaniemi a Ivalo

Wzgórza i głazy, jeziora i bagna, rzeki i strumienie obfitujące w wodospad;

(tak zwane progi) stwarzają naturalne przeszkody, na dużych odcinkach nie do

pokonania, zwłaszcza wobec ograniczonej sieci drogowej.

Sieć kolejowa za kołem podbiegunowym istniała jedynie po stronie radziec

kiej: Murmańska Linia im. Kirowa -jedna z nowocześniejszych magistrali ZSRR

(lecz jednotorowa), łączyła Wajengę i Murmańsk z Leningradem, a przez Woł

chow także z Moskwą; jej odnogi prowadziły do Monczegorska, Kirowska, Salli

Kestengi, wreszcie z Koczkomy do Rugoziera i z Pietrozawodzka do Miatkasel

ki. W budowie byta ważna obwodnica Biełomorsk-Obozierska, łącząca linię

murmańską z linią Archangielsk-Moskwa

. Po stronie fińskiej za kręgiem polar-

166

nym istniała tylko jedna linia kolejowa łącząca Sallę poprzez Rovaniemi z porta-

Zatoki Botnickiej - Kemi, Tornio i Oulu. W północnej Norwegii istniał tylko

króti odcinek linii kolejowej łączącej Narwik ze szwedzką Kiruną.

W Norwegii brak było również dobrych dróg bitych, łączących Narwik z

miastami leżącymi nad fiordem Varanger. Budową takiej drogi zajęły się wojska

niemieckie, wykorzystując do tego przedsięwzięcia jeńców wojennych i RAD.

Nazwano ją „Norwegen Reichstrasse 50" (norweska szosa państwowa nr 50).

Podstawową sieć komunikacyjną w północnej Finlandii stanowiły drogi ko-

łowe Najdłuższe z nich to: Oulu-Kemi-Tornio-Muonio-Kilpisjarvi nad granicą

szwedzką (długość 600 km), Kemi-Rovaniemi-Sodankyla-Ivalo-Petsamo (zwana

zez Niemców „Eismeerstrasse" - Droga Oceanu Lodowatego - 640 km) oraz

Muonio-Rovaniemi-Kuusamo w kierunku granicy radzieckiej („Finlandstrasse"

- Droga Fińska - 410 km).

Z dróg łączących główne szosy dużą rolę odgrywały połączenia Rovaniemi-

Kemijarvi-Salla (na kierunku Kandałakszy) oraz odnoga „Eismeerstrasse": lva-

lo-Karasjok-Lakselv (w Norwegii). Największym węzłem drogowym było Ro-

vaniemi. Wszystkie drogi były żwirowane, a poruszanie się poza nimi bardzo

trudne lub wręcz niemożliwe. Wiosną ich stan zdecydowanie się pogarszał, gdy

topniały kilkumetrowe warstwy śniegu na poboczach

W radzieckiej Laponii budowa sieci dróg na Półwyspie Kolskim, zwłaszcza

w okolicach Murmańska, nie została zakończona. Ważną arterią dla zaopatrzenia

wojsk 14 Armii była droga „miszukowska", wiodąca od Zatoki Kolskiej do Za-

chodniej Licy. Również wzdłuż drogi kolejowej Kandałaksza-Alakurtti-Kaira-

la-Salla wybudowano duże odcinki szosy głównej i dróg pomocniczych, podob-

nie jak na odcinku Louhi-Kestenga. Ogółem na froncie karelskim, od koła pod-

biegunowego do jeziora Ladoga, było w przededniu wojny 6 dróg gruntowych,

prowadzących od kolejowej linii murmańskiej ku granicy, lecz w okresie wio-

sennych i jesiennych roztopów ruch na nich musiał być ograniczony. Zarówno

po stronie radzieckiej, jak i fińskiej większość dróg kończyła się na 45-60 km od

granicy. Brakowało niemal zupełnie dróg rokadowych

Słabo rozwinięta sieć komunikacyjna oraz trudno dostępny teren zdecydo-

wanie ograniczały możliwość użycia wojsk, a także utrudniały ich zaopatrywa-

nie. W tych warunkach dużą rolę odgrywały drogi wodne, zwłaszcza szlaki mor-

skie a po stronie radzieckiej - również zbudowany przed wojną dwustudwudzie-

stosiedrniokilometrowy Kanał Białomorsko-Bałtycki o przeciętnej głębokości 5m

z 19 śluzami. Po przecięciu go w listopadzie-grudniu 1941 r. przez wojska fiń-

skie wykorzystywano jedynie jego północny odcinek.

167

Daleką Północ, zwłaszcza tereny arktyczne, charakteryzują: 1) długa zima,

2) krótki okres ciepły, przypominający wiosnę strefy umiarkowanej, 3) niewiel-

kie opady, 4) duża wilgotność powietrza, 5) dość silne wiatry. W Arktyce po-

wstają chłodne masy powietrza, których wpływ poważnie zaznacza się w strefie

umiarkowanej. Klimat północnej Skandynawii i Półwyspu Kolskiego łagodzi jed-

nak ciepły Prąd Zatokowy, którego ramię płynie przez Morze Norweskie, zba-

czając następnie poprzez południową częs'ć Morza Barentsa ku zatokom Mała

Wołkowaja (Maativuono) i Kolskiej. Dzięki temu porty Pieczenga (Petsamo) i

Murmańsk leżą nad południowo-wschodnim skrajem niezamarzającego akwenu

Morza Barentsa. Średnia temperatura krótkiego, trzymiesięcznego lata wynosi v,

tym rejonie od 8 do 14"C, a zimy od -5 do -11°C. Amplituda temperatury waha

się jednak od +30 do -40"C. Już w październiku rozpoczyna się tu okres deszczo-

wo-s'nieżnych zadymek i burz, które utrudniają, a następnie wyłączają na całe

miesiące komunikację drogową i stwarzają wyjątkowo niesprzyjające warunki

nawigacyjne na morzu''.

Nieco odmienny klimat panuje w Finlandii i radzieckiej Karelii. Jest to ob-

szar przejs'ciowy między strefą wilgotnego klimatu morskiego a suchego konty-

nentalnego. Charakterystyczną cechą tych terenów jest długotrwała zima. O i le w

Laponii trwa ona przeszło 7 miesięcy, o tyle na szerokości geograficznej Lenin-

gradu i Helsinek - 5-6 miesięcy. Ujemne temperatury utrzymują się od listopada

do marca włącznie, powodując zamarzanie jezior i wód przylądowych Morza

Bałtyckiego oraz utrudniając pracę portów.

Na Dalekiej Północy przejs'cie od zimy do lata następuje bardzo szybko pod

wpływem niezachodzącego przez blisko 70 dni słońca. W lecie temperatura do-

chodzi do +30°, a roczne opady wynoszą 412^125 mm.

Laponia była słabo zaludniona. Na około 1 min mieszkańców 40 tys. stano

wili Lapończycy (Saamowie, Łoparowie), zajmujący się hodowlą reniferów, r>

bołówstwem i łowiectwem. Większe skupiska ludnos'ci występowały w nielicz

nych miastach, zwłaszcza portowych, jak Bod0, Narwik, Troms0, Alta, Hammer

fest, Banak, Tana, Nyborg, Vads0, Vard0, Kirkenes w Norwegii, Petsamo w Fin-

landii, Murmańsk, Archangielsk i Teriberka w ZSRR. Gęs'ciej zaludniona była

Karelia, zwłaszcza południowa. W okresie „wojny zimowej" Finowie ewaku

owali z niej jednak około 400 tys. mieszkańców

Warunki terenowe i klimatyczne obszarów północnej Europy, zwłaszcza

Dalekiej Północy, wpływały w znacznym stopniu na charakter działań wojen

nych. Przede wszystkim warunki terenowe ograniczały możliwos'ci. ^ycia wojsk

na kilku kierunkach operacyjnych. Luki między ugrupowaniami na poszczegól-

168

nych kierunkach dochodziły często do kilkuset kilometrów i były z reguły jedy-

nie patrolowane, głównie z powietrza. Umożliwiało to z kolei przenikanie przez

linię frontu oddziałów partyzanckich i dywersyjnych. W warunkach zimowych

możliwości manewru ograniczone były do minimum ze względu na trudne do

pokonania zaspy śnieżne.

W polarnej tundrze, a także w bagnach Karelii utrudnione było zmasowane

użycie wojsk. Mało przydatne okazały się tu tradycyjne środki transportowe -

samochody i wozy konne. Utrudnione było też użycie pojazdów gąsienicowych.

Najefektywniej wykorzystywano lekkie jednostki z transportem jucznym, a na

zupełnych bezdrożach - żołnierzy tragarzy. W zimie obydwie strony używały

reniferów, a także psich zaprzęgów. Nieodzownym środkiem komunikacyjnym

piechurów były narty.

Obok trudności zaopatrzeniowych dowództwa i sztaby dotkliwie odczuwały

częste dezorganizacje łączności radiowej i przewodowej powodowane przez bu-

rze magnetyczne. Zarówno w Laponii, jak i Karelii wojska miały też znaczne

trudności z orientacją w terenie

Przeszkody terenowe niezwykle utrudniały budowę dróg i umocnień. Woj-

ska obydwu stron w okresie całej kampanii umacniały istniejące drogi i budowa-

ły wiele nowych. W Karelii do budowy dróg używano ogromnych ilości drewna.

Na bezdrożach obydwie walczące strony używały specjalnych pojazdów przy-

stosowanych do pokonywania terenu (wiezdiechody i aerosanie).

Skalisty grunt Dalekiej Północy uniemożliwiał wręcz prowadzenie prac ziem-

nych. Etatowy sprzęt saperski okazywał się na ogół bezużyteczny. Budowę trwa-

łych umocnień prowadziły wojska inżynieryjne, a piechurzy i artylerzyści ukła-

dali tymczasowe transzeje i SO dla dział i moździerzy z kamieni i głazów.

Ze względu na słaby rozwój ekonomiczny tych rejonów - zwłaszcza brak

rozwiniętego rolnictwa - wojska były całkowicie uzależnione od zaopatrzenia z

zewnątrz. Wiele zależało więc od dobrej organizacji pracy tyłów i transportu.

Działania wojsk lądowych w Laponii były w znacznej mierze uzależnione

od żeglugi morskiej. Dotyczyło to zwłaszcza wojsk niemieckich, zaopatrywa-

nych bądź z Norwegii przez Morze Barentsa, bądź z Gdańska i Szczecina - przez

fińskie porty Zatoki Botnickiej. Natomiast z Archangielska przez Morze Białe

lub Morze Barentsa i Zatokę Kolską zaopatrywane były wojska 14 Armii.

W określonych sytuacjach w zaopatrywaniu wojsk pomagało też lotnictwo,

dlaa którego z kolei podstawowym problemem była budowa nowych lotnisk i pa-

sów startowych. Znaczną rolę odgrywało lotnictwo morskie, bazujące na lotni-

--ach naziemnych i wodowiskach w bazach morskich.

169

Warunki terenowe narzucały stopień współdziałania rodzajów sił zbrojnych

Radzieckie wojska lądowe współdziałały w Karelii z Flotą Bałtycką oraz flotyl-

lami na jeziorach Ładoga i Onega. W przybrzeżnym pasie Laponii ogromną rolę

odgrywało nie tylko zaopatrzenie wojsk lądowych drogą morską, lecz również

ścisłe ich współdziałanie z jednostkami floty. W określonych sytuacjach to współ-

działanie odgrywało decydującą rolę. Istotne znaczenie w Karelii, a zwłaszcza w

Laponii, miało współdziałanie wojsk lądowych i marynarki z lotnictwem.

Warunki terenowe i klimatyczne dyktowały szczególne wymagania w odnie-

sieniu do żołnierzy walczących jednostek. Dla ludzi nieprzyzwyczajonych do

warunków Dalekiej Północy adaptacja w tym terenie jest niezwykle utrudniona.

Długa bezsłoneczna pora zimowa i brak promieni ultrafioletowych odbijają się

ujemnie na ludzkim organizmie, prowadząc do apatii i przygnębienia. Utrudniają

też leczenie i rekonwalescencję. Z kolei polarny dzień i białe noce w Karelii

zakłócają sen i wypoczynek. Dla długotrwałego przebywania w tych rejonach

konieczna jest duża odporność psychiczna i wytrzymałość fizyczna. Dowództwa

walczących stron musiały wykazywać więc szczególną dbałość o dobór kierowa-

nych w ten rejon jednostek. W ogólnym przekroju większą wytrzymałość wyka-

zywały starannie dobrane jednostki radzieckie i fińskie, rekrutujące się przeważ-

nie z mieszkańców Laponii i Karelii lub radzieckiej Dalekiej Północy i Syberii

Wytrwałość i odporność psychiczna ludzi w decydujący sposób prowadziły do

sukcesów w działaniach wojennych na Dalekiej Północy

2. Operacja „Renntier" i przystąpienie do wojny Finlandii

Wieczór 21 czerwca na wybrzeżu Morza Barentsa był pochmurny i mglisty. Przy

szosie prowadzącej do granicy norwesko-fińskiej biwakowały pododdziały 137

psg płk. Hengla, wchodzące w skład 2 DG. Oczekiwały na rozkaz przekroczenia

granicy. Przed nimi oddziały budowlane i jednostki RAD przystąpiły do budowv

mostów przez Petsamo.

Po północy pogoda się popsuła. Słońce zawieszone nad samym horyzontem

otulało ziemię niesamowitą, księżycową poświatą. Dokładnie o drugiej trzydzie-

ści podniósł się szlaban i kompania będąca w szpicy 2 DG gen. Schlemmcia

rozpoczęła operację zakodowaną „Renntier" („Renifer"). Wojska Korpusu Gór-

skiego gen. Dietla wyszły na „drogę niklową", by rozdzielić się na dwie kolum-

170

ny 2DG ruszyła w stronę Petsamo, a 3 DG skierowała się na południe, do Lu-

ostari żołnierze pododdziałów 2 DG, które dotarły do portu Liinahaman, z zain-

teresowaniem oglądali wyrastające z zatoki Mattivuono nagie skały radzieckiego

półwysp

Średniego. Sądzili, że już wkrótce będą na nim biwakować. Na razie

jednak dalszy marsz ku radzieckiej granicy został zatrzymany. Wojna, która ogar-

nęła pas granicy radziecko-niemieckiej od Karpat do Bałtyku, tu jeszcze nie do-

tarła Finlandia nie była jeszcze w stanie wojny ze Związkiem Radzieckim, więc

i niemiecka Armia „Norwegia" nie mogła nacierać z terytorium Finlandii. Było

to jej zresztą na rękę, gdyż do rozpoczęcia działań wojennych wciąż jej czegoś

brakowało. Bezdroża Laponii utrudniały transport artylerii, ciężkich parków pon-

tonowych, a nawet jucznych zwierząt, które obsługiwały Korpus Górski „Nor-

wegia".

Ograniczeniami wynikającymi z sytuacji politycznej Finlandii nie była nato-

miast związana Luftwaffe. Niemieckie bombowce od 23 czerwca pojawiały się

nad Leningradem, Kronsztadem, Wyborgiem i innymi miastami w rejonie Zatoki

Fińskiej, a także Zatoki Kolskiej. Były to loty rozpoznawcze, różniły się jednak

od przedwojennych, kiedy to samoloty niemieckie rozpoznawały terytorium ZSRR

na głębokość do 300 km z wysokości 10 tys. m. Teraz rozpoznanie prowadzono

z niskich pułapów, do 1000 m, i w dodatku grupowo. Na przykład już 22 czerwca

o czwartej czasu moskiewskiego 4 samoloty niemieckie wtargnęły w radziecką

przestrzeń powietrzną nad fiordem Varanger, a jeden z nich przeleciał nad Mur-

mańskiem. Loty rozpoznawcze już 21 czerwca połączono z bombardowaniem

Polarnego - głównej radzieckiej bazy Floty Północnej - i innych obiektów w

Zatoce Kolskiej. 15 bombowców zbombardowało przygraniczną wieś Titowka.

Pierwszy alarm lotniczy dla Leningradu ogłoszono natomiast 23 czerwca o pierw-

szej czterdzieści pięć.

22 czerwca, po rozpoczęciu wojny, ludowy komisarz obrony marsz. Siemion

Timoszenko wydał oderwaną od rzeczywistości dyrektywę, w której m.in. naka-

zał: „Lotnictwo rozpoznawcze i bojowe ustali miejsce koncentracji lotnictwa nie-

przyjaciela oraz ugrupowania jego wojsk naziemnych [...] Na terytorium Finlan-

du i Rumunii bez dodatkowych wskazówek nalotów nie przeprowadzać"

". Marsz.

Mannerheim utrzymuje jednak, że już

22 czerwca rano Rosjanie podjęli szereg ataków, bombardowań oraz rozpoczęli

ostrzeliwanie fińskich celów. O godz. 6.05 bomby spadły na fiński pancernik pod

Softungą, o 6.15 na forty Alskar w Turku, a o 6.45 na transportowiec pod Korppoo. O

godz. 7.55 do akcji włączyły się baterie na Hanko. W Petsamo ostrzelano ogniem

artyleryjskim statek; także nad granicą Rosjanie otworzyli ogień.

171

Tego dnia Ministerstwo Spraw Zagranicznych wystało do ambasadorów Finlandii

za granicą - także w Moskwie i Berlinie - telegram wyjaśniający nasze stanowisko, w

którym stwierdzono, że zamiarem Finlandii jest zachowanie neutralności. Będzie się

jednak bronić, jeśli Związek Radziecki zaatakuje. Deklaracja została potwierdzona

oficjalnie dwa dni później [...]

Napas'ć 22 czerwca na terytorium fińskie spowodowała protest Ministerstwa Spraw

Zagranicznych. Ambasador sowiecki w Helsinkach odmówił jednak przyjęcia noty

protestacyjnej, twierdząc, że żadne bombardowania nie miały miejsca [...] 23 czerwca

ambasador Finlandii w Moskwie minister Hynninen został wezwany do komisarza

spraw zagranicznych Mołotowa. Oskarżył on Finów o otwarcie ognia na Hanko i

przeloty nad Leningradem, gdzie zestrzelono jeden samolot. Okazało się jednak, że

był to samolot niemiecki. Minister Hynninen miał się natychmiast dowiedzieć, czy

Finlandia zamierza pozostać neutralna. Wskutek starań władz rosyjskich telegram mi

nistra do rządu został przetrzymany przez cały dzień, a gdy wkrótce połączenie tele

graficzne zostało przerwane, nie było żadnej możliwości, by przekazać odpowiedź

Wynika więc z tego, że Finlandia chciała pozostać neutralna, mimo że z jej

terytorium Niemcy przygotowywali natarcie na Murmańsk i murmańską linię

kolejową, ale ZSRR robił wszystko, by jej w tym przeszkodzić. Tymczasem na-

wet część historyków fińskich przyznaje, że Finlandia wybuch wojny niemiec-

ko-radzieckiej przyjęła jako dotrzymanie przez Hitlera obietnic i pomyślny dla

niej rozwój wydarzeń, który umożliwia „kontynuację wojny" -jak nazwano dru-

gą wojnę z ZSRR, po tak zwanej wojnie zimowej. Ówcześni fińscy przywódcy

postanowili z przyczyn wewnętrznych i skandynawskich, a także ze względu na

Wielką Brytanię przedstawić tę wojnę jako obronną i unikać narażania się na

oskarżenia o agresję, a tym bardziej o sojusz z Niemcami. Odrzucono więc zwrot

o „braterstwie broni" na rzecz zwrotu „ramię przy ramieniu". Stanowiska tego

broni konsekwentnie w swoich wspomnieniach marsz. Mannerheim.

Warto również dodać, że w rozmowie z Paavem Hynninenem Wiaczesław

Mołotow pytał: Czy Finlandia chce mieć za przeciwnika prawie dwustumiliono

wy naród...? Jednocześnie przeciwnikiem Finlandii stałaby się też Wielka Bryta-

nia, która z pewnością nie puściłaby płazem takiego działania. Mołotow zapew

nił zarazem, że Związek Radziecki nie ma żadnych pretensji do Finlandii.

Ponieważ Hynninen nie potrafił udzielić odpowiedzi na te pytania, poseł ZSRR

w Helsinkach Pawieł Orłów zwrócił się w tej sprawie do ministra spraw zagra-

nicznych Finlandii Ruolfa Wittinga. Ten zbył go twierdzeniem, że sprawą 25 czerw-

ca zajmie się fiński sejm. Rzeczywiście w tym dniu Witting wystąpił w parlamen-

cie z oświadczeniem o wypowiedzeniu Związkowi Radzieckiemu wojny w od-

powiedzi na jego rzekomą napaść na Finlandię'

172

Napaść ta według marsz. Mannerheima przejawiła się w podjętych przez ra-

dzieckie lotnictwo „na szeroką skalę nalotach na dziesięć miast południowej i

środkowej Finlandii, między innymi na Helsinki i Turku, a także na pewną liczbę

ośrodków przemysłowych i miejskich. Gwałtowności ataku dowodzić może fakt, że

tego dnia zestrzelono nie mniej niż 26 bombowców"

Według źródeł radzieckich inicjatorem bombardowań byt dowódca lotnic-

twa Leningradzkiego Okręgu Wojskowego, późniejszy naczelny dowódca lot-

nictwa radzieckiego gen. Aleksandr Nowikow, który z analizy działalności Luft-

waffe

zachodzie wyciągnął wniosek o konieczności obrony Leningradu przed

nalotami przez uderzenie na nieprzyjacielskie lotniska. Opracował plan, uzgod-

niony z dowódcami lotnictwa - Floty Północnej gen. W. Jermaczenkowem i Flo-

ty Bałtyckiej gen. A. Kuzniecowem, sześciodniowej operacji, do której wydzie-

lono 540 bombowców i myśliwców.

W pierwszym dniu operacji - 25 czerwca - w nalotach uczestniczyło 487

samolotów, w tym 263 bombowce oraz 224 myśliwce. Wykonały naloty na 18

lotnisk. Trwały one do 1 lipca. Zaatakowano aż 39 lotnisk. Ataki lotnictwa ra-

dzieckiego sparaliżowały w pewnym stopniu działalność 5 Floty Powietrznej,

lecz za cenę dużych strat. W końcu lipca w eskadrach lotnictwa Frontu Lenin-

gradzkiego pozostało zaledwie 26 bombowców

Celem radzieckich ataków lotniczych w pierwszych dniach wojny stały się

fińskie bazy morskie w Turku i Helsinkach. W Helsinkach od połowy czerwca

bazowały okręty Grupy „B", a w Turku Grupy „A", zwane flotą szkierową. W jej

skład wchodziło 56 okrętów i statków, w tym 2 pancerniki obrony wybrzeża, 4

kanonierki, 15 trałowców i inne. Zadaniem Grupy „A", wzmocnionej przez 48

okrętów niemieckich (stawiacze min, kutry torpedowe i inne małe jednostki),

była ochrona żeglugi w Zatoce Botnickiej, służącej głównie Armii „Norwegia",

oraz współdziałanie z wojskami atakującymi Hanko. W Grupie „B" znalazły się

43 okręty, w tym 5 okrętów podwodnych, 9 kutrów torpedowych, 10 trałowców

i inne. Miały one działać w Zatoce Fińskiej przeciw żegludze radzieckiej. Były to

jednak siły niewspółmierne do radzieckiej Floty Bałtyckiej, liczącej przeszło 300

okrętów, w tym 2 okręty liniowe, 2 krążowniki, 21 niszczycieli, 65 okrętów pod-

wodnych, 48 kutrów torpedowych i inne.

Dla pełniejszego obrazu rozpoczęcia wojny przez Finlandię niech posłuży

krótki przegląd sytuacji w radzieckiej bazie Hanko. 19 czerwca otrzymała ona

rozkaz Ludowe go Komisariatu Marynarki Wojennej o przejściu na tzw. goto-

wość bojową nr 2. W tym dniu wieczorem do Hanko przybyli z Helsinek poseł

Orłow, jego zastępca Jelisiejew i attache morski Taradin po swoje rodziny, które

173

tam spędzały wakacje. Orlow wyjaśnił ten krok spodziewanym rozpoczęciem

wojny przez Niemcy między 22 a 25 czerwca (a Finlandia jest sojuszniczką

Niemiec). Po tym wydarzeniu, z którym powiązano zwiększony ruch żeglugowj

niemieckich statków do Turku, dowódca bazy gen. Siergiej Kabanow podjął sa

modzielme decyzję o przejściu na gotowość operacyjną nr 1, bez ogłaszania

alarmu.

20 czerwca przybył do Hanko rejsowy statek Josif Stalin o napędzie turbo

elektrycznym, zakupiony w Holandii. Od wiosny 1941 r. odbywał regularne rej-

sy w Zatoce Fińskiej. Gen. Kabanow zatrzymał go do ewakuacji rodzin kadry ,

części pracowników cywilnych.

22 czerwca o czwartej pięćdziesiąt czasu moskiewskiego odebrano telegram

z dowództwa Floty Bałtyckiej: „Niemcy zaatakowali nasze bazy i porty. Wszel

kie próby napaści należy odpierać siłą oręża". Zaczęło się ewakuowanie bazy o

szóstej Hanko opuściły 3 ostatnie okręty podwodne, kierując się do Paldisek koło

Tallina, choć nie bardzo wiadomo, co było tego przyczyną. Wieczorem do Talli-

na przedyslokowano 81 lotniczą eskadrę rozpoznawczą, pozostawiając w Hanko

tylko 3 samoloty rozpoznawcze MBR-2. Wreszcie wycofano z Hanko kutry tor-

pedowe. O osiemnastej dwadzieścia siedem opuścił Hanko Josif Stalin, ochrania

ny przez niszczyciel Smirnyj, choć kapitan statku uważał, ze dwudziestowczłowa

prędkość dowodzonej przez niego jednostki wystarczająco zabezpiecza go prze

okrętami podwodnymi. Na trasie do Tallina niszczyciel ściął jednak parawanem

minę, gdyż Niemcy już zdążyli zaminować niektóre odcinki Zatoki Fińskiej.

W tym czasie Finowie przepuścili ostatni radziecki pociąg przez granicę do

Wyborga i rozebrali część torów. Tuz po opuszczeniu Hanko przez statek Josij

Stalin, o dziewiętnastej siedem, niemieckie samoloty zbombardowały bazę ku

trów torpedowych, lecz w tym czasie była ona juz pusta; 6 pozostawionych jest

cze w Hanko jednostek wcześniej rozśrodkowano w różnych zatoczkach. Obro

na przeciwlotnicza przegapiła natomiast pojawienie się samolotów i otwrzy ła

ogień dopiero po zrzuceniu bomb, a myśliwce w ogóle nie wystartowały.

' Finlandia nie przejawiała 22 czerwca żadnych oznak wrogości wobec ra

dzieckiej bazy w Hanko, natomiast w tym dniu przerzuciła na Wyspy Alandzkie

5 tys. żołnierzy, 55 dział polowych, 24 moździerze oraz 14 dział artylerii nad

brzeżnej, łamiąc tym samym podpisany 11 października 1940 r. układ ze Zwią

kiem Radzieckim o demilitaryzacji tych wysp. Jak jednak przyznaje Kabanow

„Finowie potrafili dobrze zamaskować tę ważną operację i na Hanko nic nie wie

dzieliśmy o charakterze przewozów". Były one obserwowane, lecz uznano że

związane są z przerzutami wojsk niemieckich do Turku"

174

Tymczasem w nocy z 22 na 23 czerwca Finowie obsadzili dwie sąsiadujące z

Hanko wyspy piechotą ze środkami desantowymi, a rano dowódca oddziału wojsk

pogranicznych mjr Gubin zameldował o niecodziennym wydarzeniu. Gdy grupa

służbowych jak co dzień podeszła do szlabanu, by towarzyszyć pracownikom cy-

wilnyrn w odbiorze produktów żywnościowych, z drugiej strony do bariery zbliżył

nie strażnik fiński w towarzystwie dwóch żołnierzy niemieckich. Fin powiedział:

_ Rus, mleka dla was już nie będzie - po czym odwrócił się i odszedł wraz z

Niemcami.

Z budki wartowniczej po stronie fińskiej wyszli, kierując się w stronę szlaba-

nu dwaj podoficerowie - Fin i Niemiec. Jeden z nich wyjął z pochwy nóż i prze-

ciągając nim po gardle, pogroził żołnierzom radzieckim. Świadczyło to o nie-

skrywanym już przez Finów współdziałaniu z Niemcami. Potwierdził to rekone-

sans oficerów niemieckich, przeprowadzony od godziny trzynastej do czterna-

stej trzydzieści w rejonie Sagarsu pod osłoną 2 plutonów fińskich. Wieczorem

pluton fińskich żołnierzy na 3 łódkach wylądował na jeszcze jednej wysepce,

leżącej w pobliżu wyspy stanowiącej część radzieckiej bazy.

24 czerwca minął spokojnie. Wykorzystując przybycie do bazy dużego stat-

ku zaopatrzeniowego, wysłano nim do Tallina jeszcze około 2 tys. kobiet i dzieci.

Wieczorem odebrano radiogram szefa sztabu Floty Bałtyckiej kontradm. J. Pan-

telejewa nakazujący osłonę bombowców, które 25 czerwca zaatakują lotni-

sko w Turku. W tym celu przysłano do Hanko 6 myśliwców 1-16.

Dowódca bazy gen. Kabanow rozkazał dowódcy sektora obrony brzegowej,

by 25 czerwca o godzinie ósmej, równocześnie z rozpoczęciem bombardowania

Turku, artyleria zniszczyła fińskie wieże obserwacyjne, w nocy zaś, około godzi-

ny trzeciej (dzień na tej szerokości geograficznej trwa w tym czasie okrągłą dobę),

odebrano radiogram dowództwa floty o rozpoczęciu wojny z Finlandią. Tym sa-

mym sytuacja Finlandii w tej wojnie została ostatecznie określona.

3. Niepowodzenia operacji zaczepnych Armii „Norwegia"

Operacje zaczepne Armii „Norwegia" przeciw Armii Czerwonej w Laponii i

północnej Karelii miały zostać przeprowadzone zgodnie z ustaleniami podjętymi

14 czerwca w czasie narady u Hitlera wyższych dowódców odpowiedzialnych za

realizację planu „Barbarossa". Zatwierdzono wówczas meldunki generałów Falken-

175

horsta i dowódcy 5 Floty Powietrznej Stumpffa, którzy zaproponowali, by operację

pod kryptonimem „Silberfuchs" („Srebrny Lis") grupa północna rozpoczęła w dniu

B+7, a grupa południowa w terminie B+9. Rozkaz do operacji „Silberfuchs", wyda-

ny przez dowódcę AOK „Norwegen" 22 czerwca, ustalał terminy rozpoczęcia dzia

łań zaczepnych następująco: Korpus Górski miał rozpocząć operację zakodować,

„Platinfuchs" („Platynowy Lis") 1 lipca o godzinie drugiej; XXXVI KA tego same-

go dnia o godzinie szesnastej miał rozpocząć operację „Polarfuchs" („Polarny Lis"

W czasie zajmowania przez wojska Armii „Norwegia" pozycji wyjściowych

do natarcia lotnictwo 5 Floty Powietrznej bazujące na norweskich lotniskach w

Banaku i Kirkenesie zajmowało lotniska w północnej Finlandii - Luostari i Ro

vaniemi - oraz wykonywało loty zwiadowcze, a od 23 czerwca również bojowe

na terytorium radzieckie, zwłaszcza na Murmańsk i Sallę. Marynarka wojenna

pozorując operację „Harpun Nord" (inwazję na Wielką Brytanię), nie wydzieliła

żadnych sił dla wsparcia wojsk lądowych w strefie przybrzeżnej.

Przetransportowana do Finlandii przez Szwecję 163 DP zluzowała odwodo-

wą 710 DP, natomiast do odwodu AOK „Norwegen" zamierzano przesunąć z

Krety 6 DG.

a) Operacja „Platinfuchs"

Na podstawie danych rozpoznawczych gen. Dietl podjął decyzję o natarciu

Korpusu Górskiego na szerokim froncie. W rozkazie wydanym 26 czerwca przyjął

ugrupowanie jednorzutowe, ustawiając 2 DP na lewym, nadmorskim skrzydle, z

zadaniem nacierania drogą Motowka-Titowka w kierunku Polarnego. Grupa wy-

dzielona tej dywizji miała zaryglować szyjkę Przesmyku Rybackiego. Na południu

wym odcinku prawego skrzydła miała nacierać 3 DG, która po zajęciu wzgórz na

północny wschód od jeziora Czapr (pierwszy cel natarcia) miała uderzyć w kierun

ku drogi Motowka-Zachodnia Lica. Do wykonania zadania korpus miał do dys

pozycji łącznie 27,5 tys. ludzi (bez oddziałów osłonowych i tyłowych).

A jak wyglądała sytuacja po drugiej stronie granicy?

Cała, licząca około 1200 km, granica lądowa między Finlandią a ZSRR była

obsadzona przez 3 armie podległe dowództwu Leningradzkiego Okręgu Wojsko

wego, który w chwili wybuchu wojny został przekształcony we Front Północ

pod dowództwem gen. por. Markiana Popowa. Północnego, przeszło pięciuset

lometrowego odcinka granicy od Półwyspu Średniego i Zatoki Mała Wołkowaja

(Mattivuono) do miasta Kestenga miała bronić 14 Armia gen. por. Walenja Fro

176

łowa w której skład wchodziły: 42 KP( 104 i 122DPi 1 DPanc) oraz 14i52DP.

W skład armii wchodził też 23 Rejon Umocniony (cos' w rodzaju oddziału for-

tecznego) oraz 1Miesz.DL. Tego odcinka granicy strzegły bezpośrednio 3 od-

działy wojsk pogranicznych: 82, 100 i 101, które w czasie wojny podporządko-

wano dowódcy 14 Armii. Odcinek granicy atakowany przez Korpus Górski gen.

Dietla obsadzała 14 DP pik. A. Żurby licząca zaledwie 4476 ludzi, jednak bez

325 pp mjrA. Szykity, który wraz z 143 pal zajmował punkty oporu na trzystu-

kilometrowym północnym odcinku wybrzeża Półwyspu Kolskiego, a także bez

135pp płk M. Paszkowskiego, który wraz z jednym dywizjonem 241 pah i 100

oddziałem wojsk pogranicza wchodził w skład wspomnianego 23 Rejonu Umoc-

nionego (komendant - płk D. Krasilnikow) z zadaniem obrony przeciwdesanto-

wej Półwyspu Rybackiego. Atakowi Korpusu Górskiego mógł się więc przeciw-

stawić jedynie 95 pp mjr. S. Czernowa z 241 pah (bez 2 dywizjonu). Takie roz-

proszenie słabej 14 DP było oczywiście niewybaczalnym błędem, który omal nie

doprowadził do przedarcia się strzelców górskich do Zatoki Kolskiej.

Nad Zatoką Kolską, w koszarach Murmańska, Monczegorska i Kirowska,

stacjonowała 52 DP gen. Nikołaja Nikiszyna. Liczyła ona 8192 ludzi. Po rozka-

zie gen. Popowa z 22 czerwca dotyczącym zajęcia przez 14 Armię nadgranicz-

nych rejonów obronnych 52 DP rozpoczęła koncentrację w Murmańsku, a 26 czerwca

zaczęła się przeprawiać na zachodni brzeg Zatoki Kolskiej. 26 czerwca wieczo-

rem miszukowską drogą wyruszył ku granicy batalion rozpoznawczy i 112 pp ze

158 pa, a w następnym dniu 58 pp z 208 pah. Marsz pod bombami niemieckich

stukasów przebiegał jednak dość wolno i z dużymi stratami.

W nocy z 28 na 29 czerwca pododdziały trzech pierwszorzutowych pułków

Korpusu Górskiego podeszły pod osłoną mgły (byl to okres polarnego dnia) do

linii granicznej i zajęty pozycje wyjściowe do natarcia. O trzeciej pierwszorzuto-

we kompanie rozpoczęły rozpoznanie walką radzieckich punktów oporu, wła-

mując się nieznacznie na środkowym odcinku obrony 95 pp.

Po rozpoznaniu radzieckich umocnień i systemu ognia oddziały niemieckie,

wspierane przez artylerię, a od godziny siódmej przez lotnictwo szturmowe, prze-

my do natarcia na pozycje obronne 95 pp. Umocnione punkty oporu tego pułku

były niszczone przez baterie artylerii przeciwlotniczej oraz pododdziały miotaczy

ognia. Dzięki nim przełamano linię radzieckich umocnień i o dziesiątej na niektó-

rych odcinkach dotarto do rzeki Titowka. 136 psg, po przełamaniu obrony radziec-

177

Walki graniczne wojsk radzieckiej 14 DP ze związkami KG „Norwegia"

178

kiej posuwał się w lewo, w kierunku pasma górskiego Musta Tunturi, zagradzające-

go drogę ku przesmykowi Półwyspu Średniego. Nacierający na prawym skrzydle

korpusu w kierunku na Motowkę 138 psg 3 DG, dysponujący wszystkimi środkami

trans portowymi dywizji, zdołał do godziny ósmej sforsować rzekę Titowka, przeła-

mać opór batalionu rozpoznawczego i pododdziałów ochrony pogranicza oraz zdo-

być miejscowość Kosiba i wzgórza na północ od jeziora Czapr

Wbrew uzyskanym uprzednio danym rozpoznawczym 138 psg nie natrafił

jednak na żadną drogę w kierunku południowo-wschodnim, wobec czego uzna-

no,że zaplanowane działania przekraczają możliwości realizacji. W tej sytuacji

dowództwo Korpusu Górskiego skierowało główne siły 138 psg na północny

wschód, w rejon środkowego mostu, a 1 batalion na wzgórza panujące nad drogą

wiodącą od mostu w kierunku Zachodniej Licy. Pozostałe pododdziały 3 DG

otrzymały rozkaz wycofania się na Luostari i „Eismeerstrasse", by wejść następ-

nie do działań jako drugi rzut 2 DG. W ten sposób już w pierwszym dniu działań

powrócono do odrzuconego uprzednio wariantu natarcia na wąskim froncie

Natarcie Korpusu Górskiego zdezorganizowało system dowodzenia i łącz-

ności 95 pp. Brak wiadomości z lewego, nieprzerwanie bombardowanego skrzy-

dła obrony (35 sbrozp w rejonie mostu południowego) skłonił dowódcę 14 DP

gen. Żurbę do pochopnego opuszczenia stanowiska dowodzenia, na którym po-

zostawali mjr Czernow, dowódca artylerii, oraz adiutant, i wyjechania samocho-

dem osobowym na lewe skrzydło obrony. Zdążył jeszcze nakazać wycofanie przed

zniszczeniem mostu obydwu dywizjonów artylerii na lewy brzeg rzeki, a po chwili

zginął w czasie bombardowania. Sztab dywizji utracił wówczas całkowicie kon-

trolę nad południowym zgrupowaniem pułku.

Zastępujący dowódcę dywizji pułkowy komisarz Wolków (szef sztabu dy-

wizji przebywał w szpitalu) w meldunku sytuacyjnym, złożonym wieczorem

dowódcy armii, ocenił, że nieprzyjaciel uchwycił południowy most, a batalion

rozpoznawczy prawdopodobnie został okrążony".

Tymczasem wycofane na wschodni brzeg rzeki 2 dywizjony artylerii i reszt-

ki piechoty przez 17 godzin broniły południowego mostu. Dopiero 30 czerwca

nad ranem bataliony 137 psg wsparte odwodami zdołały złamać opór obrońców

i "chwycić przyczółek mostowy.

W przybrzeżnej strefie walk 3 batalion 136 psg, wobec powodzenia pozosta-

łych sił pułku w walce przy podejściu do przesmyków półwyspów, ścigał cofający

się 3 batalion 95 pp, a pod koniec dnia nawiązał - wspólnie z 67 batalionem cykli-

stów- walkę o wieś Titowka. Dowodzone przez mjr. Czernowa połączone siły dwóch

batalionów (1 i 3) 95 pp, wsparte dywizjonem 241 pah, w ciągu kilku godzin prowa-

179

dziły walkę obronną, lecz wieczorem zmuszone zostały do odejścia na wschód

brzeg rzeki, wysadzając w powietrze most i groblę. Skierowane w stronę Półwyspu

Średniego tyłowe pododdziały i dywizjon artylerii natknęły się na nieprzyjaciel

zostały zmuszone do zniszczenia sprzętu oraz wycofania się po bezdrożach. Znisz

czono również magazyny i składy amunicji. Obydwa bataliony oderwały się od

nieprzyjaciela i rozpoczęły odwrót w kierunku rzeki Zachodnia Lica.

Kwestię zajęcia półwyspów Średniego i Rybackiego sztab Korpusu Górskie-

go traktował jako zajęcie uboczne. Na kierunku tym miała działać doraźnie zorga-

nizowana Grupa Bojowa „Nake", w której skład wchodziły 2 bataliony 136 psg

wzmocnione 5 baterią 111 pag. Ze wschodniego wybrzeża fiordu Petsamo prze

szła ona 28 czerwca wąską reniferową ścieżką w rejon pogranicza, na wschód od

zatoki Pikku Mattivuono, gdzie rozpoczęto przygotowania do budowy przystani

dla dowozu zaopatrzenia i wywozu rannych.

29 czerwca o godzinie trzeciej, przełamując zacięty opór załóg 6 i 7 strażnicy

wojsk ochrony pogranicza, 2 batalion 136 psg podszedł pod wzgórze Musta Tun-

turi (240 m), które zdobył o godzinie jedenastej. Pododdziały 1 batalionu zdołały

uchwycić do wieczora 2 inne panujące nad okolicą wzgórza - 270 i 388,9. Zdo

bycie tych wzgórz umożliwiło 3 batalionowi 136 psg (działającemu samodziel-

nie) dotarcie do osiedla Titowka.

W związku z uchwyceniem wzgórz panujących nad przesmykiem Półwyspu

Średniego konieczne stało się rozstrzygnięcie problemu: zająć czy też tylko ry-

glować półwyspy. Z nowych danych rozpoznawczych wynikało, iż są one bro-

nione przez siły wzmocnionego pułku piechoty. Oceniano więc, że natarcie rui

półwyspy wymagałoby zaangażowania zbyt dużych sił korpusu, co mogłoby od-

bić się niekorzystnie na pomyślnym rozwoju operacji na głównym kierunku na-

tarcia. Zaryglowano więc czasowo półwyspy na około pięciokilometrowym prze

smyku - początkowo dwoma, a później już tylko jednym batalionem.

Wyjście pododdziałów 136 psg na południowo-zachodni odcinek wybrzeża

Zatoki Motowskiej i zaatakowanie leżącej na przesmyku miejscowości Kutowa-

ja w najwyższym stopniu zaniepokoiło dowództwo Floty Północnej. Rozkazało

ono bateriom artylerii nadbrzeżnej na półwyspach, zwłaszcza mającej SO na Pół-

wyspie Średnim 221 baterii dział 130 mm, przygotowanie ich do wysadzeni

Jednocześnie w celu ogniowego wsparcia obrońców półwyspu skierowano do

Zatoki Motowskiej niszczyciele starszego typu Kujbyszew i Urickij oraz 2 ściga

180

cze okretów podwodnych typu MO, które zainstalowały na brzegu w rejonie przy-

stani Kutowaja posterunki korekcyjne. 30 czerwca o godzinie piątej niszczyciele

otworzyły ogień, wprowadzając zamieszanie w szeregach strzelców górskich.

Wezwali oni na pomoc lotnictwo. Nieuszkodzone niszczyciele wycofały się, a

uderzenie lotnictwa przyjęły na siebie scigacze-

Obronę przesmyku utrzymywały zdziesiątkowane szeregi wopistów i tyło-

wych pododdziałów 95 pp, wspierane tylko jedną baterią polową. Ale z głębi

półwyspów podchodziły już bataliony 135 pp płk. Paszkowskiego. Na rozkaz

ko mendanta Rejonu Umocnionego płk. D. Krasilnikowa ogień na pozycje lewo-

skrzydlowego 1 batalionu 136 psg otworzyła 221 bateria artylerii nadbrzeżnej.

Obrońcy umocnili się w rejonie góry Pauvi Tunturi i wzgórza 342, przeprowa-

dzając wiele kontrataków.

Stabilizacja frontu na przesmyku Półwyspu Średniego miała dla Korpusu

Górskiego niekorzystne konsekwencje: na ryglowanie -jak się okazało - trzeba

było przeznaczyć nie 1 batalion, lecz co najmniej 3. Ponadto koncepcja zaopatry-

wania wojsk drogą morską przez zatokę Mattivuono, wobec aktywności radziec-

kich baterii na półwyspach, okazała się nierealna. Aktywność radzieckich baterii

na Półwyspie Średnim paraliżowała też wejście do Petsamo. Zaopatrzenie trzeba

było przeważnie przewozić z portu Kirkenes drogą lądową.

Akcja niszczycieli w Zatoce Motowskiej zwróciła uwagę dowództwa korpu-

su na obronę Petsamo, nie mogło ono jednak wydzielić nowych sił do obrony

portu. Zgodnie więc z decyzją gen. Falkenhorsta dla obrony Petsamo wydzielono

ze składu XXXVI KA zmotoryzowany batalion karabinów maszynowych, a po

porozumieniu z marsz. Mannerheimem (w połowie lipca) przerzucono w ten re-

jon również fiński 14 pp (bez 1 baonu).

Gen. Dietl, w meldunku złożonym 29 czerwca wieczorem AOK „Norwe-

gen", optymistycznie oceniał przebieg walk granicznych, uznając, iż siły 14 DP

zostały rozbite. Wyolbrzymiono w nim zdobyte umocnienia, a także dofrontowe

ruchy wojsk radzieckich. Z pewną dozą realizmu oceniano natomiast, iż nieprzy-

jaciel wygrał 2-3 dni na zajęcie nowych pozycji obronnych. Wyrażono zarazem

obawę, iż w związku z zaangażowaniem sił 5 Floty Powietrznej do wsparcia na-

tarcia na kierunku Kandałakszy strona radziecka uzyska przewagę w powietrzu-

Sukces Korpusu Górskiego w starciu granicznym wyraził się głównie w zdoby-

ciu terenu. Nie doprowadził do okrążenia i zniszczenia broniących się jednostek

Przeciwnika, gdyż takowych w pasie granicznym nie było. Według źródeł niemiec-

kich w pierwszym dniu walki wzięto do niewoli zaledwie 100 jeńców. W meldun-

kach podkreślano opór załóg schronów bojowych. Również dowództwo radzieckie

181