Konecki Tadeusz. Skandynawia w drugiej wojnie ?wiatowej

Подождите немного. Документ загружается.

Rozpoczęcie radziecko-fińskich rozmów pokojowych nie uszło uwagi Nie

mieć. Już od 15 lutego sygnalizowali Berlinowi o ich rozpoczęciu gen. Erfurth

attache wojskowy w Helsinkach pik Kitschmann i attache wojskowy w Sztok

holmie gen. mjr O. Uthmann. Berlin wciąż jednak nie dysponował konkretnym,

informacjami. Mimo to Hitler już 16 lutego rozkazał, na wypadek wycofania się

Finlandii z wojny, wszcząć kroki przygotowawcze do zajęcia obsadzonych przez

wojska fińskie Wysp Alandzkich i wyspy Suursaari. Poseł Blucher wręczy! 21

lutego ministrowi Ramsayovi notę z ostrzeżeniem, iż rząd Trzeciej Rzeszy bę-

dzie traktował wycofanie się Finlandii z wojny jako zdradę wobec Niemiec. Rów

noczes'nie, nie powiadamiając o tym Helsinek, Hitler nakazał znaczne ograniczę

nie dostaw materiałów wojennych i innych wynikających z odpowiednich umów

międzypaństwowych.

Rząd fiński przedstawi! radzieckie warunki wstępne pod tajne obrady parła

mentu. Wokół nich wywiązała się ostra dyskusja zarówno we frakcjach parła

mentarnych, jak i na obradach plenarnych (16 marca). Tylko nieliczni posłowie,

wśród nich późniejsi prezydenci - Paasikivi i Kekkonen, wzywali do przyjęcia

radzieckich warunków; większość uznała je za „narodowe samobójstwo"

Sprawę usiłował ratować król Szwecji Gustaw V, który 17 marca wystoso-

wał do prezydenta Rytiego apel, w którym wzywał go do odroczenia odpowiedzi

dla ZSRR o 10-12 dni i ponownego rozpatrzenia problemu przez parlament. Ten

krok Szwecji ostro skrytykował 19 marca sam Hitler w wywiadzie dla berlińskie-

go korespondenta gazety „Stockholms Tidingen". By!a to druga brutalna próba

(po niemieckiej nocie z 21 lutego) wywarcia przez Niemcy nacisku na Finlandię.

by zaprzestała dalszych rokowań pokojowych. Przywódcy hitlerowscy wykazali

nie po raz pierwszy kompletny brak zrozumienia dla żywotnych narodowych

interesów swych sprzymierzeńców. Żywili przy tym bezzasadne nadzieje, że zwo-

lennicy kontynuowania wojny, do których zaliczano gen. Talvelę, zdecydują się

w razie konieczności na stanowcze kroki, włącznie z wypowiedzeniem poslu

szeństwa marsz. Mannerheimowi.

Mimo negatywnego stosunku większości posłów do warunków postawio-

nych przez ZSRR rząd fiński 17 marca zwrócił się do Związku Radzieckiego z

prośbą o przyjęcie delegacji rządowej w celu bliższego sprecyzowania radziec-

kich warunków. Rząd radziecki przychyli! się do tej prośby, umożliwiając przy-

bycie do Moskwy delegacji fińskiej w składzie: Juho Paasikivi i Carl Enckell

(nowy minister spraw zagranicznych), którzy w dniach 27-29 marca spotkali się

z ludowym komisarzem spraw zagranicznych Wiaczesławem Mołotowem i jego

zastępcą Władimirem Diekanozowem.

362

Delegacji fińskiej przekazano następujące warunki: do końca kwietnia 1944 r.

Finlandia powinna zerwać stosunki z Niemcami oraz internować niemieckie woj-

ska.jak też wycofać swe oddziały na linię granicy z 1940 r.; zwrot jeńców winien

nastąpić po podpisaniu rozejmu (w przypadku zawarcia układu pokojowego -

obustronna ich wymiana). W maju powinna być przeprowadzona demobilizacja

50 proc.. armii fińskiej, a terminem przejścia na etaty pokojowe winien być czer-

wiec-ljpiec. Wysokość reparacji określono na 600 tys. dolarów, wypłacanych w

ciągu 5 lat w postaci dostaw towarów (papier, celuloza i maszyny). Związek Ra-

dziecki zażądał też przekazania mu Petsamo i Okręgu Petsamskiego, przyłączo-

nych do Finlandii na podstawie układów z 1920 i 1940 r., zobowiązując się do

odstąpienia bez żadnych rekompensat swych praw w Hanko

Po feriach wielkanocnych parlamentu, w czasie których posłowie spotkali

się z wyborcami, w połowie kwietnia radzieckie warunki ponownie przedyskuto-

wano we frakcjach parlamentarnych, a 17-18 kwietnia - na plenarnej tajnej sesji

parlamentu. Zdecydowaną większością głosów ponownie jednak je odrzucono.

Rząd fiński ogłosił 19 kwietnia:

Rząd Finlandii otrzyma! propozycję rządu ZSRR w sprawie pokoju [...] Propozy-

cje te były przedmiotem analizy i studiów rządu Finlandii i zostały przedłożone parla-

mentowi. Zostało przy tym uwzględnione, iż przyjęcie tych propozycji, które skąd-

inąd nie są możliwe do zrealizowania choćby ze względów technicznych, osłabiłoby i

naruszyło w znacznej mierze te podstawy, które umożliwiają Finlandii jej istnienie

jako samodzielnego państwa, i obciążyłoby naród fiński ciężarami, które według zgod-

nych kompetentnych ocen znacznie przekraczają możliwości kraju. W następstwie

tego rząd fiński, który usilnie dąży do ustanowienia dobrych i trwałych pokojowych

stosunków ze swym wielkim sąsiadem na wschodzie, żałuje, iż otrzymane niedawno

propozycje, które zostały wnikliwie rozpatrzone, nie stwarzają możliwości realizacji

tego dążenia

Rząd radziecki 22 kwietnia oświadczył, że przyjmuje do wiadomości, iż ga-

binet fiński w swej odpowiedzi odrzucił warunki rozejmu jako podstawę do ne-

gocjacji, i przerwał rozmowy. Z ich przebiegiem oraz negatywnymi wynikami

zapoznał korespondentów 23 kwietnia na konferencji prasowej w Moskwie za-

stępca ludowego komisarza spraw zagranicznych Andriej Wyszyński. 13 maja

1944 r. ukazało się wspólne oświadczenie rządów ZSRR, Wielkiej Brytanii i USA,

skierowane do państw satelickich Trzeciej Rzeszy, wzywające je do zerwania

współpracy z hitlerowskimi Niemcami oraz nawiązania współdziałania z pań-

stwami sojuszniczymi w celu zakończenia wojny w Europie".

363

Z chwilą rozpoczęcia rozmów pokojowych z Finlandią Naczelne Dowódz

two Armii Czerwonej podjęło przygotowania do operacji przeciw 20 AG. Nale

żalo bowiem z góry założyć, iż przyjęcie przez Finlandię zobowiązania do inter

nowania wojsk niemieckich musi być wsparte aktywnymi działaniami wojsk ra

dzieckich. Poza tym wyłącznym zadaniem wojsk radzieckich było wyzwalanie

terytorium radzieckiego.

Po mianowaniu gen. Mierieckowa dowódcą Frontu Karelskiego dotychcza

sowy dowódca gen. płk Frołow został jego zastępcą. Szefem Sztabu Frontu po

został czasowo gen. por. Boris Pigarewicz. Sztab Frontu został wkrótce wzmoc

niony generałami i oficerami dawnego Frontu Wołchowskiego.

W skład Frontu Karelskiego wiosną 1944 r. wchodziły następujące armie: 14

- na kierunku murmańskim (gen. por. W. Szczerbakow), 19 - na kierunku Kan-

dałakszy (gen. mjr G. Kozłów), 26 - na kierunku Uchty (gen. por. L. Skwirski)

32 - na kierunku Miedwieżegorska i Maselki (gen. por. F Gorielenko) oraz 7 -

broniąca rubieży rzeki Świr między jeziorami Ładoga i Onega (gen. por. A. Kru-

tikow). Pozycje obronne poszczególnych armii osłaniały główne drogi i przyle-

gające do nich tereny, dogodne dla ruchów wojsk. Między tymi pozycjami były

duże luki, sięgające setek kilometrów terenu pokrytego dziewiczym lasem, grzą-

skimi bagnami i skałami.

Gen. Mierieckow po zapoznaniu się z sytuacją bojową na poszczególnych

odcinkach frontu przystąpił do realizacji otrzymanego zadania. Kwatera Główni

sformułowała je następująco: „W toku szerokich działań zaczepnych wyzwolić

Karelię i oczyścić od wojsk niemieckich Obwód Petsamski". W związku z tym

Zarząd Operacyjny Frontu, kierowany przez gen. mjr. W. Siemionowa, przystą-

pił do opracowania zarysu zaczepnej operacji wymierzonej przeciwko 20 AG

Rozpoczęto zarazem formowanie nowych związków taktycznych, zwłaszcza

2 lekkich korpusów (126 i 127), które zamierzano użyć do działań w trudno do-

stępnym terenie dla obejścia umocnionych pozycji nieprzyjacielskich. W wy-

niku szczegółowych analiz struktury obrony 20 AG dowódca frontu doszedł do

wniosku, że główne uderzenie powinno zostać wymierzone przez wojska 19 Ar-

mii z rejonu Kandałakszy w celu rozcięcia frontu 20 AG na 2 odrębne, izolowani

od siebie zgrupowania. 14 Armia miała wykonać uderzenie pomocnicze na

kierunku murmańskim. Plan ten, przedstawiony 28 lutego Kwaterze Głównej

został zaakceptowany. W związku z tym przystąpiono do przygotowywania ope

racji

Gdy te przygotowania były w pełnym toku, 30 maja 1944 r. Kwatera Główna

przedstawiła Frontowi Karelskiemu nowe zadanie - przygotowanie działań za-

364

czepnych przeciw wojskom fińskim we wschodniej Karelii. Było ono następ-

stwem zerwania przez Finlandię pertraktacji i podjęcia przez radzieckie dowódz-

two decyzji o przeprowadzeniu 2 operacji przeciw wojskom fińskim: na Prze-

smyku Karelskim - siłami Frontu Leningradzkiego oraz we wschodniej Karelii -

przez 2 armie Frontu Karelskiego - 32 i 7. Wychodząc z założenia, że największe

znaczenie ma dla Finlandii kierunek wyborski, zdecydowano się w pierwszej

kolejności przeprowadzić natarcie na Przesmyku Karelskim.

Dowództwo Frontu Leningradzkiego, któremu powierzono przeprowadze-

nie tej operacji, otrzymało odwodową 21 Armię gen. por. D. Gusiewa, w której

ckład wchodziły 3 korpusy piechoty (9 dywizji), oraz 3 dywizje odwodowe. 23 Ar-

mia gen- por- A- Czeriepanowa, składająca się z 3 dywizji piechoty, która zajmo-

wała dotychczas pozycje obronne na Przesmyku Karelskim, została zreorganizo-

wana. Jej dwa korpusy liczyły 6 dywizji piechoty, dysponowała też 38 dywizjo-

nami artylerii. Na głównym, wyborskim kierunku, nacierać miała 21 Armia, wspie-

rana przez korpus artylerii przełamania, w którym znajdowały się dywizjony dział

280 i 305 mm. Na kierunku tym skoncentrowano też dwie brygady pancerne i

kilka pułków czołgów (ogółem około 700 wozów bojowych). Całość operacji

miała wspierać 13 ALot, licząca 1070 samolotów bojowych, a także lotnictwo i

okręty Floty Bałtyckiej

Podjęciu fińsko-radzieckich rokowań pokojowych towarzyszyła reorganiza-

cja systemu dowodzenia fińskimi wojskami lądowymi. Dotychczasową Grupę

„Kannas" gen. por. Haralda Óhquista na Przesmyku Karelskim zreorganizowano

w 2 korpusy armijne, podporządkowane bezpośrednio naczelnemu dowódcy. W

skład IV KA gen. por. Laatikainena weszły 2 DP gen. mjr. Armasa-Eino Martoli

i 18 DP gen. mjr. Paava Paalu, a w skład 111 KA gen. por. Siilasvuo - 15 DP gen.

mjr. N. Hersali i 19 BP płk. A. Maskuli. Odwodowa 10 DPpłk. J. S. Savonjousie-

go użyta została do budowy umocnień, a brygada kawalerii płk. Larsa Melandera

umacniała obronę wybrzeża

Kwatera Główna armii fińskiej planowała wzmocnić obronę na Przesmyku

Karelskim 3 DP gen. mjr. Aara Pajariego, którą zamierzano zdjąć z kierunku

Maaselki. Spod Pietrozawodzka skierowano też 17 lutego w rejon Wyborga dy-

wizję pancerną gen. mjr. Rubena Lagusa. Był to jedyny związek pancerny armii

fińskiej, składający się z brygady strzeleckiej (5 batalionów) i brygady pancernej

(2 bataliony lekkich, zdobycznych czołgów i batalion lekkich dział pancernych).

Dowództwo Grupy „Aunus", utrzymującej front nad Świrem, sprawował na-

dal gen. por. Karl Oesch, a dowódcą Grupy „Maaselka" mianowano gen. por.

Paava Talvelę, którego zmienił w Niemczech gen. por. Hugo Ósterman

365

,26

W okresie przygotowań obronnych na Przesmyku Karelskim dowództwo fiń-

skie zmuszone zostało do przekazania gen. Dietlowi 3 BP. Żądanie w tej kwestii

wysunął gen. Dietl w czasie styczniowych rozmów z marsz. Mannerheimem, na-

wiązując do pertraktacji z 1943 r. w sprawie wzmocnienia 20 AG fińskimi pod-

oddziałami. Przekazana 3 BP (5 batalionów) wzmocniła odwody XXXVI KG w

rejonie Kemijarvi-Salla, lecz podporządkowana była nadal marsz. Manner-

heimowi.

Nawet to nie wpłynęło jednak na poprawę stosunków fińsko-niemieckich.

po ponownej rozmowie Dietla z Mannerheimem w Mikkeli 6 kwietnia, w trakcie

której ten ostatni odrzucił prowokacyjną propozycję podjęcia wspólnego na-

tarcia na Kandałakszę, Hitler nakazał całkowite niemal wstrzymanie dostaw do

Finlandii uzbrojenia, zboża, paliw itd.-

Jednocześnie zaproszono do Niemiec

gen. piech. Heinrichsa w celu wysondowania fińskich zamiarów. Wizyta Hein-

richsa, który 27 kwietnia przeprowadził rozmowy w Berchtesgaden z szefem sztabu

OKH gen. Zeitzlerem, a następnie w OKW z gen. Keitlem i Jodlem, nie przynio-

sła żadnych konkretnych wyników. Heinrichs - wskutek niedyskrecji szefa szta-

bu Luftwaffe gen. por. G. Kortena - dowiedział się jednak o zakazie dostaw uzbro-

jenia. 12 maja, po powrocie Heinrichsa do Helsinek, marsz. Mannerheim wysto-

sował więc w tej sprawie list do Hitlera, a sam gen. Heinrichs do Jodła. Przerwa-

nie dostaw broni komplikowało bowiem fińskiemu dowództwu planowane for-

mowanie nowych jednostek, zwłaszcza 3 brygad artylerii. W odpowiedzi z 1 czerw-

ca Hitler poruszył kwestię zaufania, czyniąc aluzję do zdrady Włoch. Sprawa

utknęła więc w martwym punkcie, mimo iż w związku z urodzinami Mannerhe-

ima Hitler wystosował do marszałka kurtuazyjne pismo. Najwidoczniej postano-

wił wznowić dostawy uzbrojenia i zaopatrzenia dopiero w sytuacji krytycznej dla

Finów, by wymusić na nich odpowiednie zobowiązania

W końcu maja i na początku czerwca fińskie dowództwo dysponowało już

pełniejszymi informacjami o radzieckich przygotowaniach ofensywnych na Prze-

smyku Karelskim, wzmacniało więc nadal jego obronę, rozbudowując 3 pozycje.

Linię frontu przy Zatoce Fińskiej obsadziły oddziały 10 i 2 DP IV KA, a w cen-

trum i przy jeziorze Ładoga - 15 DP i 19 BP III KA. Oddziały 3 DP i BKaw

obsadziły drugą pozycję, nazwaną VT, przy Zatoce Fińskiej, a 18 DP - jej odci-

nek centralny do vuoksińskiego systemu wodnego. Odwód uzupełniono 4 DP.

Zgrupowanie na Przesmyku Karelskim liczyło więc 6 dywizji oraz brygadę pie-

choty, dywizję pancerną i brygadę kawalerii-

367

b) Ofensywa Goworowa na Przesmyku Karelskim

Wojska Frontu Leningradzkiego gen. armii Leonida Goworowa rozpoczęły

operację przełamania fińskiej obrony na Przesmyku Karelskim 9 czerwca 1944 r

całodziennym (trwającym 10 godzin) przygotowaniem artyleryjskim i lotniczym

W następnym dniu po ponownym dwuipółgodzinnym ostrzale fińskich pozycji

gen. Goworow nakazał rozpoczęcie ataku. Tak silnego ognia wojska fińskie nie

były w stanie wytrzymać i rozpoczęły odwrót. Do końca dnia 11 czerwca wojska

21 Armii gen. por. Dmitrija Gusiewa przełamały pierwszy pas fińskiej obrony.

Gen. Goworow 12 czerwca otrzymał dyrektywę Kwatery Głównej Armii Czer-

wonej nakazującą rozwijać operację i do 18 czerwca opanować Wyborg. Po prze

grupowaniu swych wojsk przystąpił więc 13 czerwca do przełamania drugiej fiń-

skiej pozycji obronnej VT. Operację ponownie poprzedziło silne przygotowanie

artyleryjskie i lotnicze. Użyto w nim 110 dywizjonów artylerii (250 dział na 1 km

frontu), których ogniem umiejętnie kierowali dowódca artylerii 21 Armii gen. por

Michaił Michałkin (późniejszy dowódca artylerii WP) i 23 Armii - gen. por.

I. Piadusow. Osobisty nadzór nad ostrzałem sprawował dos'wiadczony artylerzy-

sta gen. Goworow. W przygotowaniu lotniczym, oprócz trzech dywizji lotnictwa

bombowego (360 samolotów), aktywny udział wzięły dywizje lotnictwa sztur-

mowego 13 ALot gen. por. S. Rybalczenki.

Tak silny ogień artylerii i lotnictwa ułatwił zadanie 109 KA 21 Armii, który

przerwał fińską obronę, a korpusy 108 i 110 pomyślnie rozwinęły operację. W nocy

z 16 na 17 czerwca nowy dowódca grupy wojsk fińskich na Przesmyku Karelskim

gen. por. Karl Oesch wydał rozkaz wycofania się na trzecią pozycję WKT (Wyborg-

Kuparsaari-Taipale). W tym czasie wojska 23 Armii gen. por. A. Czenepanowa

przełamały na swym odcinku pierwszą pozycję obrony i podeszły do drugiej.

W ciągu 6 dni operacji wojska radzieckie przerwały front fiński na siedem-

dziesięciopięciokilometrowym odcinku, posuwając się na głębokos'ć 40 km

17 czerwca rozpoczęły natarcie na trzecią, ostatnią pozycję obrony na Przesmy

ku Karelskim. Błyskawiczny sukces, zwłaszcza w zestawieniu z blamażem u

okresie „wojny zimowej", musiał niebywale zadowolić Stalina, gdyż w uznaniu

zasług 18 lipca awansował gen. Goworowa do stopnia marszałka Związku Ra

dzieckiego, a członka Rady Wojennej Frontu gen. por. A. Żdanowai dowódcy

21 Armii gen. por. Gusiewa - do stopni generałów pułkowników

Tak szybka utrata dwóch pozycji obronnych wywołała głęboki wstrząs w

fińskich kołach politycznych i wojskowych. Alarmujące wies'ci do Berlina wysy

lali zarówno poseł Blticher, jak i gen. Erfurth. Tego ostatniego gen. Heinrich

368

prosił o wsparcie fińskiej obrony 6 niemieckimi dywizjami. 19 czerwca marsz.

Mannerheim wydał odezwę do wojska, wzywającą do uporczywej obrony trze-

ciej pozycji. Na kierunek wyborski spiesznie przerzucano nowe związki ze

wschodniej Karelii: 17 DP gen. mjr. Viktora Alonza Sundmana i 20 BP płk. Kemp-

iego (rozkaz z 12 czerwca) oraz 6 DP gen. mjr. Einara Vihmy i 11 BP gen. mjr.

Kaarla Heiskanena (rozkaz z 16 czerwca). Tym samym zgrupowanie we wschod-

niej Karelii, liczące w końcu maja (wraz z 3 DP) 9 dywizji i 2 brygady, zostało

zredukowane do 5 dywizji i brygady

Prośba Heinrichsa o wsparcie wojsk fińskich 6 dywizjami niemieckimi była

oczywiście w ówczesnej sytuacji nierealna (6 czerwca nastąpiło otwarcie drugie-

go frontu we Francji; 23 czerwca rozpoczęły się wielkie operacje Armii Czerwo-

nej na Białorusi i w republikach nadbałtyckich). Poza dostawami materiałowymi

(wznowionymi przez Niemcy 13 czerwca) Hitler zdecydował się jedynie 20 czerw-

ca na skierowanie do Finlandii 122 DP i 303 BAPanc ze składu Grupy Armii

,Północ" oraz polecił gen. Dietlowi zwrócenie Finom ich 3 BP. Wsparcia lotni-

czego wojskom fińskim udzielić miała 5 Flota Powietrzna, która na fińskie lotni-

ska skierowała eskadrę myśliwców. Pomoc wojskową dla Finlandii Hitler warun-

kował obroną trzeciej pozycji - WKT. Uznał, iż nadszedł odpowiedni moment,

by wykorzystując dramatyczną sytuację militarną Finlandii, wymusić na niej od-

powiednie koncesje polityczne. 22 czerwca Hitler wysłał do Helsinek ministra

Ribbentropa, który bez osłonek przedstawił niemieckie warunki pomocy woj-

skowej: Niemcy żądały paktu o sojuszu i dalszym udziale Finlandii w wojnie.

Tłumacząc się okolicznościami militarnymi, w jakich znajduje się Finlandia, pre-

zydent Ryti zamiast wspomnianego paktu podjął osobiste pisemne zobowiązanie

w tej kwestii, które zadowoliło Ribbentropa i Hitlera

Celem dalszego natarcia radzieckiego było zdobycie Wyborga. Rozwijało

się ono planowo i pod koniec 19 czerwca linia WKT została przerwana na pięć-

dziesięciokilometrowym froncie od Mudo do Zatoki Fińskiej. Do linii tej na od-

cinku vuoksińskiego systemu wodnego podeszły też korpusy 98 i 115 23 Armii.

W tej sytuacji marsz. Goworow wydał rozkaz opanowania Wyborga 20 czerwca.

Miasto atakowały: 314 DP (płk M. Jelszynow), 90 DP (gen. mjr L. Laszczenko) i

373 DP (płk P. Radygin), wspierane przez 2 brygady pancerne, 3 pułki czołgów i

5 DArt. Przełamania (płk W. Iwanow). Miasta broniły: 20 BP i jednostki 3,18 i 4 DP

oraz dywizji pancernej. Walki o Wyborg trwały cały dzień 20 czerwca i zakoń-

czyły się sukcesem wojsk radzieckich.

Zdobycie Wyborga umożliwiało sforsowanie Zatoki Wyborskiej i przełama-

nie całej głównej pozycji fińskiej obrony. Ponieważ jednak opór wojsk fińskich

369

w pasie natarcia 21 Armii przybierał na sile (w początkach lipca wsparły je nie

miecka 122 DP i inne jednostki), dowództwo Frontu Leningradzkiego zdecydo

wało się przeprowadzić operację desantową z udziałem 59 Armii gen. por. Iwan-

Korownikowa i okrętów Floty Bałtyckiej. Pierwszym celem tej operacji miao

być opanowanie wysp w Zatoce Wyborskiej, a następnym - wysadzenie wojsk

na północnym wybrzeżu zatoki w celu obejs'cia głównych umocnień wojsk fiń-

skich (podobnie jak w ,,wojnie zimowej" w 1940 r.).

Pierwszy etap operacji desantowej trwał od 4 do 6 lipca i doprowadził do

opanowania głównych wysp w Zatoce Wyborskiej. W tym czasie wojska 23 Ar

mii sforsowały rzekę Vuoksi i opanowały przyczółek o powierzchni 14 km

. Drugi

etap - desant na wybrzeżu zatoki - miał rozpocząć się 12 lipca, jednak Kwatera

Główna Armii Czerwonej 11 lipca nakazała wojskom Frontu Leningradzkiego

przejście do obrony.

Na podjęcie tej decyzji złożyło się kilka przyczyn: podstawowe zadania ope-

racji zaczepnej na Przesmyku Karelskim zostały zrealizowane, a ciągłe wzmac

nianie wojsk fińskich, wspartych związkami niemieckimi, zmuszało dowództw,o

Frontu Leningradzkiego do angażowania w krwawe i przewlekłe walki coraz

większej masy wojsk i sprzętu potrzebnych na innych odcinkach; pomyślnie roz-

wijająca się w tym czasie ofensywa wojsk Frontu Karelskiego między jeziorami

Ładoga i Onega jeszcze bardziej osłabiła pozycję polityczno-militamą Finlandii:

ogromne sukcesy rozpoczętej 23 czerwca ofensywy przeciwko wojskom Grupy

Armii „Centrum" stwarzały perspektywy okrążenia wojsk Grupy Armii „Pół

noc" w republikach nadbałtyckich, co doprowadziłoby do pełnej izolacji Finlan-

dii. Przejście do obrony na Przesmyku Karelskim pozwoliło dowództwu Armii

Czerwonej częs'ć walczących tam wojsk przenies'ć na inne odcinki frontu.

c) Ofensywa Mierieckowa we wschodniej Karelii

Pomyślny przebieg operacji wyborskiej wojsk Frontu Leningradzkiego ułatwił

przeprowadzenie kolejnej operacji przeciwko wojskom fińskim - swirsko-pietroza

wodzkiej przez wojska 7 i 32 Armii Frontu Karelskiego. 7 Armia zajmował,

pozycje obronne w pasie szerokości 255 km. W jej skład wchodziły 3 dywizji

piechoty oraz 3 brygady piechoty morskiej. W pasie jej obrony znajdowały się

też 2 umocnione rejony. W czerwcu Kwatera Główna wzmocniła 7 Armię 3 kor

pusami piechoty (37 Gwardyjski, 99 i 94), 7 DArt. Przełamania, 2 brygadami i 3

samodzielnymi pułkami czołgów, 3 pułkami ciężkich dział pancernych, samo

dzielną kompanią samochodów pancernych, brygadą gwardyjskich moździerzy.

370

2 brygadami saperów, 2 samodzielnymi brygadami pontonowo-mostowymi oraz

40 DAPlot. Z kierunku kandałaskiego dyslokowano nad Świr również 127 LK|P

Operację zaczepną wspierać miała 7 ALot, licząca 588 samolotów, a w czasu

forsowania Swiru - częs'ć lotnictwa bombowego 13 ALot. W rejonie Nowej Ła

dogi skoncentrowano Ladoską Flotyllę Wojenną kontradm. W. Czerokowa, a w

Wytegrze Flotyllę Oneską kmdr. N. Antonowa, których zadaniem było Wspiera

nie natarcia ogniem artylerii oraz wysadzenie taktycznych desantów.

Zadaniem 7 Armii, którą dowodził gen. por. Aleksiej Krutikow, było prze-

rwanie obrony wojsk fińskich nad Świrem oraz nacieranie wzdłuż brzegu jeziora

Ladoga na Ołoniec, Widlicę, Pitkarantę i Sortavalę, a częścią sił - wspólnie , z

32 Armią - na Pietrozawodzk.

32 Armia pod dowództwem gen. por. Filipa Gorielenki miała w pierwszym

rzucie 4 dywizje piechoty (176,289, 313 i 27), a w odwodzie - pułk piechoty i pułk

czołgów. Jej zadaniem było przełamanie obrony fińskiej 14 DPna froncie Rugozie-

ro-Reboły i II Korpusu (1 DP i 21 BP) na froncie Maaselka-Miedwieżegorsk oraz

nacieranie w ogólnym kierunku na Kuolismę, a częścią sił na Pietrozawodzk".

Jeszcze przed rozpoczęciem natarcia 7 Armii, w związku z ogólną sytuacją

na froncie i decyzją o dyslokacji 11 DP na Przesmyk Karelski, wojska fińskie

opus

;

ciły zajmowany dotąd przyczółek nad Świrem. Obronę na rubieży rzeki zaj-

mowały więc 2 osłabione korpusy armijne: VI KA na kierunku Łodiejnego Pola

od jeziora Ladoga do stacji Świr (8 i 5 DP) oraz V KA (7 DP i związki dysloko-

wanej 11 DP), zajmujący obronę od stacji Świr do jeziora Onega.

Forsowanie Swiru (rzeka miała 350 m szerokości i 8-11 m głębokości), któ-

re poprzedzono trzyipółgodzinnym przygotowaniem artyleryjskim (wzięło w nim

udział 1600 dział i moździerzy), a także lotniczym, przebiegło sprawnie. Juz w

godzinę po jego rozpoczęciu (około trzynastej piętnaście) gen. Mierieckow wy

słał w tej sprawie meldunek do Kwatery Głównej. Do końca dnia 21 czerwca

zdobyty został przyczółek szerokości 20 i głębokości 10 km. Oddziały 5 i 8 DP

oraz 15 BP armii fińskiej wycofały się na drugą, główną pozycję obrony, przebie-

gającą na przedpolu Ołońca.

Przewidując uporczywą obronę przez Finów drugiej pozycji, dowództwo Fron

tu Karelskiego przygotowało wcześniej wraz z dowództwem Floty Bałtyckiej ope-

rację desantową. Okręty Flotylli Ładoskiej kontradm. Wiktora Czerokowa (dowód

cy polskiej marynarki wojennej na początku lat pięćdziesiątych) miały desantować

w międzyrzeczu Widlicy i Tułoksy 70 BM płk. A. Błąka (3661 marynarzy). Mimo iż

miejsce desantu było położone bliżej Widlicy, operację nazwano „tułoksińską" (dla

odróżnienia od podobnej operacji z 1919 r, zwanej „widlicką").

372

Tułoksińską operacja desantowa, rozpoczęta 23 czerwca o piątej rano z udzia-

łem okolo 20 okrętów Flotylli Ładoskiej pod dowództwem kmdr. N. Mieszczer-

skiego, osłanianych przez 200 samolotów, zaskoczyła fińskie dowództwo. Ra-

dziecki desant przełamał słaby opór fińskiej straży granicznej i natknął się na

wycofujące się na Pitkarantę kolumny artylerii 11 DP, zdobywając część jej dział.

Okręty fińskiej flotylli nie odważyły się opuścić swych baz w Sortavali, Lah-

denpohii i Kakisalmi, a zacięte kontrataki oddziałów 15 BP nie przyniosły powo-

dzenia. Desantowanie 24 czerwca następnej, 3 BM, przesądziło ostatecznie o

losach boju o Ołoniec. Dowództwo fińskie nakazało swym wojskom odwrót na

Pitkarantę i Loimolę. Wojska 7 Armii zdobyły 25 czerwca Ołoniec, a 26 czerwca

wyszły nad rzekę Tułoksa i następnego dnia połączyły się z oddziałami desanto-

wymi- Fińskie związki taktyczne wycofały się na zachodni brzeg Widlicy (5 DP

i 15 BP) oraz na linię Porosoziero-Viedloziero (8 DP). Ich odwrót przebiegał

dość sprawnie, mimo iż w wyniku przecięcia dróg musiały przebijać się przez

leśne bezdroża. Pościg wojsk radzieckich był hamowany w leśnych ostępach za-

wałami, polami minowymi, uszkadzaniem dróg i zrywaniem mostów.

Prawoskrzydłowe związki 7 Armii: 386 DP, 69 BP i jednostki 150 RU nacierały

na Szełtoziero, wzdłuż murmańskiej linii kolejowej, wiodącej do Pietrozawodzka.

Na stolicę Karelofińskiej Republiki Radzieckiej nacierały też ze strony Miedwieże-

gorska związki 32 Armii. Rozpoczęły one natarcie 20 czerwca rozpoznaniem wal-

ką. Po stwierdzeniu, iż oddziały fińskiego II KA rozpoczęły odwrót (w składzie II

KA po wycofaniu 6 DP na Przesmyk Karelski pozostały 1 DP i 21 BP), gen. Gorie-

lenko wydał rozkaz do ogólnego natarcia. W nocy z 20 na 21 czerwca oddziały 313

DP sforsowały Kanał Białomorsko-Bałtycki i zdobyły Powieniec. Jednocześnie 176

i 289 DP, po krótkim przygotowaniu artyleryjskim, przerwały fińską obronę na po-

łudnie od Maaselki. 289 DP i 313 DP 23 czerwca zaatakowały i zdobyły Miedwie-

żegorsk. 176 i 189 DP kontynuowały natarcie w kierunku na Porosoziero-Kuoli-

smę, a 31 DP płk. N. Cygankowa w kierunku południowo-zachodnim, na miasta

Spasska Guba-Suojarvi. Jeden jej pułk - 1070 ppłk. J. Piliszczykowa - wraz z 9 bez

nacierał na Kondopogę-Pietrozawodzk, nie trafiając prawie na opór. Stukilometro-

wą odległość pułk pokonał w ciągu 5 dni, dotarł do Kondopogi i po dwugodzinnej

walce ją zdobył. Następnego dnia, 29 czerwca, pułk dotarł do północnych przed-

mieść Pietrozawodzka. Od strony południowej do miasta podeszła też 368 DP

gen. mjr. W. Sopienki, a okręty Flotylli Oneskiej wysadziły w zatoce Ujska 31 bpm

kpt- J. Mołczanowa. Wszystkie te oddziały wkroczyły do miasta niemal jedno-

cześnie. Wojska fińskie nie broniły Pietrozawodzka. Po zajęciu miasta cała mur-

mańska linia kolejowa znalazła się w rękach radzieckich.

373

Zdobycie Ołońca, Widlicy, Miedwieżegorska, Kondopogi i Pietrozawodzka

zakończyło operację, zwaną swirsko-pietrozawodzką. Wznowione 2 lipca natar

cie 7 Armii z rubieży rzeki Widlica przyniosło częściowy sukces 37 KP. Jego

wojska po sforsowaniu Tułomajoki zostały zatrzymane pod Janisjarvi i 11 lipca

przeszły do obrony. Również wojska 4 KP, wsparte 127 LKP i 7 BPanc z trudem

przebijały sobie drogę na Salmi i Pitkiirantę, zdobytą 11 lipca. Front ustabilizo

wał się na linii Pitkaranta-Loimola, to jest na rubieży, którą wojska radzieckie

zajmowały 12 marca 1940 r. przed zawarciem pokoju z Finlandią. Od granicy z

1940 r. wojska 7 Armii dzieliła odległos'ć około 80 km. Dowództwo Frontu oce-

niało, iż przerwanie fińskiej rubieży obronnej na tym odcinku wymaga bardziej

starannego przygotowania niż forsowanie Swiru. Wskazywały na to nieudane

natarcia podjęte 15 i 25 lipca. W związku z tym 7 Armia otrzymała 4 sierpnia

rozkaz przejścia do obrony. Kwatera Główna wycofała z jej składu 37 KPGw

(94 KP wycofano już po zakończeniu operacji swirsko-pietrozawodzkiej) oraz

7 DArt, 29 BPanc, Gward. BMoźdz i 13 BSap. Dowództwo Frontu przekazało

natomiast ze składu 7 Armii 368 DP - 32 Armii, która po zajęciu Pietrozawodzka

kontynuowała natarcie na Suojarvi i Korpiselkę oraz na Porosoziero (Porajarvi)

- Kuolismę. 27 DP, działająca samodzielnie na kierunku Rugoziero-Reboły, nę-

kała wycofujące się oddziały fińskiej 14 DP.

Dowódca fińskiego II KA gen. Einar Miikinen wycofał na linię Porajarvi-Ilo-

mantsi 21 BP, a na Suojarvi i Tolvajarvi 1 DP. Front ustabilizował się tu od Kuolismy

i Ilomantsi przez Tolvajarvi i Loimolę do Pitkaranty. Jego linię po stronie fińskiej

obsadzały od północy oddziały 14 DP, Brygady Kawalerii, 21 BP, 20 BP, 1 DP

Brygady Oneskiej Straży Granicznej, 7 i 8 DP, 15 BP oraz 5 DP. W sumie wiec

broniły się tu: 5 dywizji i 3 brygady piechoty, brygada straży granicznej oraz bryga-

da kawalerii. Przełamanie wcześniej przygotowanej umocnionej fińskiej obrony, ob-

sadzonej przez tak znaczne siły, przekraczało możliwości osłabionych 7 i 32 Armii

więc ta ostatnia 10 sierpnia również otrzymała rozkaz przejścia do obrony'

d) Dramatyczna droga do pokoju

Obydwie operacje frontów Leningradzkiego i Karelskiego postawiły Finlandię

przed koniecznością natychmiastowego podjęcia kroków w kierunku wycofania się

z wojny. Dowództwo fińskie zdawało sobie sprawę, iż następnego natarcia wojsk

radzieckich annia fińska nie będzie w stanie powstrzymać. Poniosła ona znaczne

straty, sięgające 44 tys. żołnierzy. Po zmobilizowaniu urlopowanych roczników

374

(1902-1904) uzyskano uzupełnienie sięgające 31 700 żołnierzy. Ostatnią rezerwę

stanowił rocznik 1926. Stan armii osiągnął najwyższy pułap 530 tys. żołnierzy

Klęski armii fińskiej na Przesmyku Karelskim oraz w Karelii Wschodniej

zmienily radykalnie sytuację polityczno-wojskową Finlandii. Jedynym człowie-

kiem, który w oczach realistycznie myślących polityków fińskich mógł wypro-

wadzić ich kraj z głębokiego kryzysu, byl marsz. Mannerheim. Odrzucał on jed-

nak możliwość zmiany rządu i wznowienia rozmów pokojowych przed powie-

rzeniem mu stanowiska prezydenta państwa. 1 sierpnia prezydent Ryti złożył re-

zygnację, a 4 sierpnia parlament - omijając postanowienia konstytucji o elekcji -

powołał na stanowisko prezydenta marsz. Mannerheima. 8 sierpnia utworzony

został nowy rząd z premierem Antim Hackzellem i ministrem spraw zagranicz-

nych Carlem Enckellem. Ministrem obrony pozostawał gen. Walden, a szefem

sztabu armii - Heinrichs

. Wykorzystując kontakty z poseł Kołlontaj, podjęte po-

nownie w końcu czerwca oraz 5 lipca, poseł fiński Alexis Gripenberg wręczył jej

22 sierpnia oświadczenie Enckella, zawierające prośbę o przyjęcie delegacji fińskiej

w Moskwie. W odpowiedzi rządu ZSRR z 29 sierpnia przekazane zostały następują-

ce wstępne warunki: Rząd fiński winien publicznie oświadczyć, że zrywa stosunki z

Niemcami, stawia Niemcom żądanie ewakuacji swych sił zbrojnych z Finlandii w

terminie 2 tygodni od daty przyjęcia przez rząd fiński tej propozycji, ale nie później

niż do 15 września, oraz rozbrojenia i przekazania sojusznikom w charakterze jeń-

ców wojennych żołnierzy tych jednostek, które nie zastosują się do powyższego

żądania. Pod tym warunkiem, uzgodnionym z rządami Wielkiej Brytanii i USA,

miała zostać przyjęta w Moskwie fińska delegacja pokojowa.

2 września Gripenberg przekazał poseł Kołlontaj pismo prezydenta Manner-

heima z propozycją, by Finlandia sama przeprowadziła dobrowolną ewakuację

lub internowanie niemieckich wojsk w południowej części kraju oraz przerwała

działania wojenne i wycofała w tym rejonie swe wojska na granicę z 1940 r.

Gripenberg oświadczył także, iż żądania radzieckie zostaną spełnione po otrzy-

maniu przez rząd fiński odpowiedzi na pismo prezydenta. Finowie deklarowali

również gotowość uczestniczenia w rozbrojeniu wojsk niemieckich w północnej

Finlandii, lecz chcieli uzgodnić w Moskwie zasady pomocy w tych działaniach

radzieckich sił zbrojnych".

Na to ostatnie fińskie oświadczenie rząd radziecki 3 września odpowiedział

w zasadzie pozytywnie. Tego dnia przemówienie radiowe wygłosił premier Hack-

zell, stwierdzając, iż problem rozejmu, którym rząd zajmował się nieprzerwanie

w ciągu ostatniego półrocza, został rozpatrzony na zamkniętym posiedzeniu par-

lamentu, który upoważnił fiński gabinet do przyjęcia wstępnych radzieckich wa-

375

runków rozejmowych. W związku z tym rząd zwrócił się do Niemiec z żądaniem

wycofania wojsk w ciągu 2 tygodni. Uzasadnił to znacznym pogorszeniem sie

międzynarodowej sytuacji Finlandii od kwietnia 1944 r. w wyniku klęsk na fron

cie. Stwierdził m.in.:

W ciągu trzech lat wiernie nieśliśmy brzemię braterstwa broni z Niemcami, gdyż

wspólna walka zbrojna odpowiadała do określonego momentu interesom obrony na-

szego kraju. Nasz układ z Niemcami w 1941 r. miał wyłącznie wojskowy charakter

Nowy prezydent Republiki, który przed miesiącem przystąpił do wykonywania

swych obowiązków kierowania państwem, odmówił uznania wojskowego porozumie-

nia zawartego w 1944 r. między Finlandią a Niemcami. Jak wiadomo, porozumienie

to, podpisane przez byłego prezydenta, nie zostało ratyfikowane przez parlament. W

związku z tym było ono tylko osobistym zobowiązaniem byłego prezydenta wobec

Niemiec. Dziś, gdy mamy nowego prezydenta i nowy rząd, porozumienie to przestało

obowiązywać, o czym został zawiadomiony rząd radziecki [...]

Podejmując decyzję o konieczności zawarcia rozejmu, parlament polecił rządówi

przystąpić do praktycznego rozwiązania tego problemu. Specjalna delegacja zapozna

la Niemców ze wszystkimi okolicznościami, zmuszającymi Finlandię do tego kroku.

Obydwie strony winny wyciągnąć z powyższego odpowiednie wnioski [...]

Wiem, iż znajdzie się u nas niemało ludzi, którzy jeszcze nie dojrzeli do pełnego

uświadomienia sobie wagi i konieczności podjętych przez rząd pokojowych kroków.

Jednocześnie będzie niemało takich, którzy w tej kwestii okażą zbytni optymizm.

Chciałbym uprzedzić jednych i drugich, iż na drodze do pokoju czeka nas jeszcze

wiele ogromnych trudności, lecz przy wspólnym dążeniu do przerwania wojny winny

być one pokonane

Naczelne Dowództwo armii fińskiej os'wiadczyło w nocy z 3 na 4 września, iż

4 wrzes'nia o godzinie ósmej na całym odcinku zajmowanym przez wojska fińskie

przerywa działania wojenne. Rząd radziecki nakazał przerwanie działań na tymże

odcinku 5 wrzes'nia o godzinie ósmej. 8 września przybyła do Moskwy drogą lotni-

czą przez Sztokholm fińska delegacja w składzie: przewodniczący - premier Hack

zell, członkowie - minister obrony gen. Rudolf Walden, szef Sztabu Generalnej

gen. Axel Heinrichs oraz gen. por. Oscar Paul Enckell wraz z ekspertami i sekreta

rzami. W związku z ciężką chorobą premiera 16 września przewodnictwo delegat

przejął minister spraw zagranicznych Carl Enckell. W wyniku rozmów przeprow a-

dzonych w dniach 14-19 września podpisano układ rozejmowy, zobowiązujący Fin

landię do wielu przedsięwzięć, m.in. natury wojskowej.

Ustalono terminy wycofania wojsk fińskich na odcinku Vuokinsalmi

Ruhimsaki (odcinek rebolski 14DP)-do 1 października; na odcinku Ruhimsaki

Koitajoki (naprzeciw radzieckiej Kuolismy) - do 3 października; na odcinku Ko

376

itajoki-Korpiselka - do 24 września; na odcinku Korpiselkii-jezioro Pyhajarvi -

do 28 września; na odcinku Pyhajarvi-Koitsanlahti (płn.-wsch. odcinek Prze-

smyku Karelskiego) - do 26 września; na odcinku Koitsanlahti-stacja Enso (środ-

-owy odcinek Przesmyku Karelskiego) - do 28 września i na odcinku stacja Enso-

Virolahti (płd.-zach. odcinek Przesmyku Karelskiego) - do 24 września.

Finlandia zobowiązała się przenieść swą armię na etat pokojowy po rozbro-

jeniu wojsk niemieckich w ciągu dwóch i pół miesiąca od daty podpisania układu

rozęjmowego. Do zakończenia wojny z Niemcami fińskie okręty, statki i samolo-

ty nie mogły opuszczać swych baz bez zgody sojuszniczego (radzieckiego) do-

wództwa. Aż do zakończenia operacji przeciw wojskom niemieckim miały w

Finlandii obowiązywać ostre ograniczenia w zakresie łączności. Niektóre bazy i

lotniska fińskie miały być czasowo przekazane do dyspozycji wojsk sojuszni-

czych (radzieckich). Dowództwo fińskie zobowiązane też było do przekazania

dowództwu radzieckiemu wszystkich informacji o armii niemieckiej

Całość przedsięwzięcia nadzorowała Sojusznicza Komisja Kontroli pod prze-

wodnictwem A. Żdanowa, który przybył do Helsinek 5 października. Jak wyni-

kało z komunikatów komisji, Finlandia wykonywała swe zobowiązania na ogół

sumiennie i dokładnie. Niezadowalająco przebiegał jedynie proces rozbrajania

wojsk niemieckich w północnej części kraju.

3. Wymuszony odwrót

a) Dojrzewanie ostatecznej decyzji

Hitlerowskie Niemcy usiłowały przeszkodzić wszelkimi dostępnymi środkami pod-

pisaniu przez Finlandię układu rozęjmowego z ZSRR. Przez pewien czas utrzymy-

wały w tajemnicy śmierć gen. płk. E. Dietla, a jego następca gen. płk Lothar Rendu-

lic oczekiwał - zgodnie ze wskazówkami Hitlera - kilka dni w Królewcu na odlot do

Helsinek w obawie przed negatywnym wpływem tej wieści na przebieg sesji parla-

mentu poświęconej możliwościom kontynuowania wojny przez Finlandię

Sztab Dowodzenia Wehrmachtu na polecenie Hitlera z 26 czerwca opraco-

wywał w najgłębszej tajemnicy „Studium Finnland". Wychodząc z założenia, iż

przyjęcie przez rząd fiński radzieckich warunków rozejmowych spotka się z me-

zadowoleniem części armii i społeczeństwa, rozważano możliwość dokonania

przewrotu wojskowego i utworzenia proniemieckiego rządu, a w ostateczności -

377

funkcji komisarza Rzeszy. Wiele zależało od ewentualnego pozyskania dla prze

wrotu marsz. Mannerheima; alternatywnym wyjs'ciem było skaptowanie które

gos' z wyższych dowódców

Znajdujące się w południowej Finlandii niemieckie związki taktyczne (122 DP

393 i 303 brygady artylerii pancernej oraz mniejsze oddziały i pododdziały) mia

ły wejs'ć w skład niemieckiego VI KA, którego sztab miał być dyslokowany z

frontu wschodniego. Dowództwo V KA miało podporządkować sobie również

fińskie dywizje (orientacyjnie w licznie 4-5) i uchwycić porty oraz bazy na wy-

brzeżu Zatoki Fińskiej. W działaniu tym wojska korpusu miały wesprzeć jed-

nostki Luftwaffe (po uprzednim opanowaniu lotnisk i środków OPL oraz Kriegs-

marine. Stawiające opór fińskie jednostki lądowe i morskie miały być zniszczone

lub internowane

Realizacja tego przedsięwzięcia, wzorowanego na analogicznych operacjach

przeprowadzonych we Włoszech i na Węgrzech, miała rozpocząć się w wypadku

wznowienia przez Finlandię rozmów pokojowych z ZSRR. W wyniku misji Rib-

bentropa w Helsinkach oraz stopniowej pozornej stabilizacji wojskowo-politycz

nej w Finlandii plan ten został odłożony. Niepomyślny dla Niemiec przebieg

działań na głównych frontach wojny zmusił wkrótce OKW do wycofania swych

jednostek z południowej Finlandii. Założenia „Studium Finnland" okazały się

nierealne.

Hitler interpretował zobowiązania prezydenta Rytiego jako odejs'cie rządu fiń-

skiego od zasady, iż Finlandia prowadzi wojnę „równoległą, ale nie wspólną". Wy-

dawało mu się, iż wskutek nacisku ekonomicznego oraz politycznego osiągnął za

mierzony cel i związał ostatecznie Finlandię z Trzecią Rzeszą. Wrażenie takie od-

niosły też państwa życzliwie ustosunkowane do Finlandii, przede wszystkim Szwe-

cja i Stany Zjednoczone. Szwecja, która odmówiła Finlandii dostaw broni po rozpo-

częciu ofensywy radzieckiej na Przesmyku Karelskim (w związku z embargiem nie-

mieckim), w czerwcu-lipcu 1944 r., to jest do zmiany fińskiego kierownictwa poli-

tycznego, wyraźnie usztywniła swe stanowisko. Stany Zjednoczone 30 czerwca zde-

cydowały się ostatecznie zerwać stosunki dyplomatyczne z Finlandią. Wszystko to

pozornie pogarszało sytuację polityczno-strategiczną Finlandii, lecz w istocie przy-

spieszyło pozytywne przemiany w postawie fińskich parlamentarzystów.

W tym przełomowym momencie realistyczną postawę zajął też marsz. Man-

nerheim, cieszący się w armii oraz w znacznej częs'ci społeczeństwa fińskiego

nadal dużym zaufaniem i autorytetem. Stanowisko prezydenta przyjął dopiero pp

ustabilizowaniu się sytuacji na froncie i przez pewien czas nie ujawniał swych

zamiarów. Dzięki temu Niemcy nie mogli się zorientować w istocie przeobrażeń

378

fińskiej polityki, sądząc, że oznaczają one umocnienie pozycji armii, która jest

przeciwna przyjęciu radzieckich warunków rozejmowych. Meldunek gen. Erfur-

tha do OKW z 4 sierpnia brzmiał optymistycznie. Utworzony 8 sierpnia nowy

gabinet premiera Hackzella, w którego skład weszło 5 socjaldemokratów, 4 agra-

riuszy, 3 posłów bezpartyjnych oraz 3 reprezentantów pozostałych partii, gen.

Erfurth określał jako „gabinet zaufania" marsz. Mannerheima. Większy pesy-

mizm przebijał z meldunków niemieckiego attache wojskowego, który nie wy-

kluczał przyjęcia przez nowy gabinet ciężkich warunków rozejmowych ZSRR

Pewien niepokój w OKW wywołała nota werbalna Mannerheima do Keitla z

14 sierpnia, w której fiński prezydent zapowiedział, że nie czuje się w obowiązku

honorować deklaracji pisemnej poprzednika z 25 czerwca w sprawie niepodejmo-

wania przez Finlandię odrębnych rozmów pokojowych. Pogląd ten powtórzył oso-

biście Keitlowi (który przybył do Helsinek pod pretekstem odznaczenia marszałka

wysokim odznaczeniem bojowym - Żelaznym Krzyżem z liśćmi dębowymi), wyja-

śniając, iż Finlandia musi mieć pełną swobodę decydowania o swych sprawach.

Jednak ani Keitel, ani Erfurth, ani wreszcie poseł Bllicher nie zdołali uzyskać żad-

nych konkretnych informacji dotyczących fińskich zamierzeń ani od marsz. Man-

nerheima i gen. Heinrichsa, ani od zdymisjonowanych polityków - Rytiego i Ram-

saya. Finowie wyjaśniali niemieckim rozmówcom, że zmiana prezydenta miała

głównie na celu skoncentrowanie w trudnej sytuacji władzy państwowej i woj-

skowej w jednym ręku. Wyjaśnienie to stronie niemieckiej wydawało się uzasad-

nione, tym bardziej że dowództwo armii fińskiej energicznie odtwarzało goto-

wość bojową związków taktycznych osłabionych walkami obronnymi. Do 20 sierp-

nia uzupełniono w zasadzie poniesione w ostatnich walkach straty, które były

bardzo wysokie i wynosiły 38,5 tys. zabitych i ciężko rannych (wojska radzieckie

straciły 96 375 żołnierzy, w tym bezpowrotnie 23 674). W związku z tym OKW

wstrzymało transport do Finlandii 2 nowych brygad dział pancernych, a także kilku

mniejszych pancernych pododdziałów oraz zdecydowało się wycofać w końcu lip-

ca 122 DP, pozostawiając jedynie 303 BAPanc i inne mniejsze jednostki.

Sytuacja polityczna i zamiary nowego rządu fińskiego żywotnie interesowa-

ły dowództwo 20 AG. Ponieważ gen. Rendulic nie mógł uzyskać żadnych rze-

czowych informacji od przedstawiciela fińskiej Kwatery Głównej w Rovaniemi

płk. Vilaamo, udał się do Helsinek. Ambasador Bliicher poinformował go 1 wrze-

śnia, że Finlandia wznowiła rokowania ze Związkiem Radzieckim. Ich termin

przypadł więc na okres, w którym Hitler i OKW zajęci byli ważkimi wydarzenia-

mi na innych teatrach wojny: 25 sierpnia Rumunia wypowiedziała wojnę Niem-

--m, a Bułgaria zerwała z nimi sojusz; 26 sierpnia Hitler zmuszony był wydać

379

rozkaz o wycofaniu się z Grecji Grupy Armii „E"; 29 sierpnia wybuchło powst-

nie w Słowacji. Wojska radzieckie odnosiły w tym czasie sukcesy nad Wisłą i na

Łotwie, zajmując południowe wybrzeże Zatoki Ryskiej. Do przodu parły też woj

ska inwazyjne aliantów, zdobywając Paryż, Tulon i Marsylię. Na Półwyspie Ape-

nińskim alianci zdobyli Florencję.

Gen. Rendulic poprosił marsz. Mannerheima o audiencję i uzyskał ją 2 wrze-

śnia. Marszałek przyjął dowódcę 20 AG nie jak poprzednio w Mikkeli, lecz w

letnim pałacu prezydenckim w Tamminiemi koło Helsinek. Rendulic otwarcie

zapytał, czy Finlandia podejmie działania bojowe przeciw dotychczasowym sprzy-

mierzeńcom. Marszałek odpowiedział pytaniem, dlaczego w tak ciężkiej dla Nie

mieć sytuacji wojennej 20 AG wciąż pozostaje w Laponii. Stanowisko Manno

heima rozwiało wszelkie wątpliwości Rendulica. W tym samym dniu fiński parła

ment 113 głosami przeciwko 46 zaaprobował radzieckie warunki rozejmowe. Mini

ster Enckell poinformował o tym o godzinie dwudziestej drugiej posła Bluchera.

os'wiadczając, iż rząd fiński zrywa stosunki dyplomatyczne z Niemcami i domaga

się wycofania wojsk niemieckich z Finlandii w terminie do 15 września. We wrę

czonym Rendulicowi liście do Hitlera marsz. Mannerheim uzasadniał ten krok nie-

możnością prowadzenia wojny przez samą Finlandię bez nadziei na skuteczną po-

moc Niemiec. Jednocześnie fińskie MSZ poinformowało placówki dyplomatyczne

akredytowane w Helsinkach o dalszych zamiarach rządu

Plan wycofania się 20 AG do północnej Finlandii, opracowany zgodnie z

dyrektywą nr 50, otrzymał kryptonim „Birke" („Brzoza"). Miał być wprowadzo-

ny w życie w razie zmiany sytuacji strategicznej Niemiec na Półwyspie Skandy

nawskim, zwłaszcza w Finlandii. Na wypadek ewentualnego wycofania się Fin-

landii z wojny opracowano też plany zajęcia Wysp Alandzkich oraz ważnej we-

dług OKW dla pozycji strategicznej Niemiec wyspy Suursaari (Hogland). Pierw-

szy plan otrzymał kryptonim „Tanne West", a drugi „Tanne Ost".

Podstawowym założeniem planu „Birke" była obrona północnej Finlandii

wraz z zagłębiem niklowym oraz norweskiej prowincji Finnmark z Kirkenesem i

kopalniami rudy żelaza. W związku z tym przewidziano w razie konieczności

opuszczenie zajmowanych dotychczas pozycji, obsadzenie przez XVIII KG po-

zycji „Sturmbockstellung", osłaniającej przesmyk norweskiego terytorium mię-

dzy granicą fińską a fiordem Lyngen, którego zajęcie przez jednostki radzieckie

lub fińskie odcięłoby wojska 20 AG w prowincji Finnmark. Pozycja ta przebie

gała od granicy szwedzkiej (na północny zachód od Karesuando) przez łańcuch

380

wzgórz na zachód od rzeki Lataseno ze skrzydłowym ubezpieczeniem rejonu

Kautokeino (Norwegia). Budowę jej rozpoczęto 1 sierpnia 1944 r., zatrudniając

1800 robotników

Pozycję obronną w północnej Finlandii - „Schutzwallstellung" - której budo-

wę rozpoczęto 1 lipca 1944 r. przy pomocy 3300 robotników, miały obsadzić woj-

ska XXXVI KG. Przebiegała ona od miasta Vuotso do miasta Ivalo, na południe od

jeziora Inari, a jej zadaniem była osłona - wspólnie z XIX KG, broniącym się na

dotychczasowych pozycjach - zagłębia Kolosjoki oraz ważnego rozwidlenia dróg

(na Kirkenes i Petsamo oraz Lakselv). Odwód armii miała stanowić 6 DG SS (na

kierunku Skibotten) oraz sformowana z batalionów km zmotoryzowana Narciarska

Brygada KM „Finlandia" (na kierunku Lakselv). Przewidywano też, że w wypadku

jednoczesnego zaatakowania pozycji korpusów XXXVI i XIX wysunięta zostanie

W rejon Jiiniskoski-Nyrud jedna z dywizji bezpieczeństwa. Marynarka wojenna miała

zapewnić komunikację morską dla odciążenia „Reichstrasse 50", a floty powietrzne

1 i 5 - osłonę ewakuacji wojsk i sprzętu

Plan ten, opracowany w głównych zarysach przez sztab 20 AG pod kierow-

nictwem gen. Dietla, był modyfikowany w zależności od zmiany sytuacji militar-

no-politycznej. W przededniu wznowienia przez Finlandię rokowań pokojowych,

31 sierpnia 1944 r.. Sztab Dowodzenia Wehrmachtu zaproponował 3 warianty

realizacji planu.

Każdy wariant zakładał ubezpieczenie wycofujących się wojsk na dotych-

czasowej linii rozgraniczenia z armią fińską oraz ich osłonę od południa na kolej-

nych rubieżach. Zadanie to miały wykonać związki XVIII KG, którymi po śmier-

ci gen. por. Eglseera dowodził gen. por. Hockbaum. W tym celu przeformowaną

Grupę Dywizyjną Krautlera zamierzano skierować do osłony portów w Zatoce

Botnickiej, natomiast oddziały 7 DG miały osłaniać wschodni odcinek linii roz-

graniczenia, zwłaszcza drogę na Rovaniemi od Pudasjarvi do Suomussalmi. W

ten sposób powstała koncepcja podziału wojsk osłonowych na 2 grupy - „West"

i „Ost". Zakładano też, iż na stronę niemiecką mogą przejść fińskie jednostki

(tzw. ochotników), nierespektujące układu rozejmowego.

Istotnym elementem planu „Birke" była ewakuacja zgromadzonych zapasów, a

także ciężkiego sprzętu. Ten ostatni początkowo planowano przetransportować przez

Szwecję, lecz jesienią 1944 r. okazało się to już niemożliwe. Również ewakuacja

kilkumiesięcznych zapasów żywności, paszy, umundurowania, broni, amunicji i

paliwa sprawiała duże trudności ze względu na słabą sieć drogową oraz niewystar-

czające środki transportu. W konkretnych warunkach realizacji planu „Birke" niere-

alne okazały się również pierwotne koncepcje zakładające wykorzystanie w więk-

381