Konecki Tadeusz. Skandynawia w drugiej wojnie ?wiatowej

Подождите немного. Документ загружается.

minach zatonęły 54 statki (192 717 BRT), ich sukcesy na morzach arktycznych były

nikłe: zatopiły zaledwie 99 statków o tonażu 430 318 BRT. Kriegsmarine poniosła

zarazem znaczne straty; na morzach arktycznych zatopionych zostało 38 U-bootów,

1 okręt liniowy, 3 niszczyciele i strącono wiele niemieckich samolotów

Murmańskie konwoje jako główna droga zaopatrzeniowa Związku Radziec-

kiego w pierwszym okresie wojny odegrały ogromną rolę w wykuwaniu zwycię-

stwa nad Trzecią Rzeszą. Minimalizowanie alianckiej pomocy w dawnym ZSRR

do zaledwie 4 proc. radzieckiej produkcji wojskowej było zamazywaniem jej

istotnego ciężaru gatunkowego. Bez 328 tys. t aluminium dostarczanego w cza-

sie wojny do ZSRR nie udałoby się bowiem wyprodukować silników lotniczych

i czołgowych oraz samych samolotów (o połowę więcej od Niemców, mimo iż

ZSRR dysponował dwukrotnie mniejszą produkcją aluminium). Bez amerykan

skich dostaw benzyny wysokooktoanowej, przekraczających o połowę jej pro-

dukcję w ZSRR, radzieckie lotnictwo byłoby po prostu uziemione. Bez ponad

400 tys. amerykańskich samochodów Armia Czerwona byłaby armią pieszą-jak

w początkowym okresie wojny. Nie wolno też było bagatelizować dostaw prawie

2 tys. lokomotyw i 11 tys. wagonów czy wreszcie ogromnych ilości ton konserw,

tłuszczów, butów itd. Wszystko to miało ogromny wpływ na ostateczny wynik

wojny.

4. Walka z niemiecką żeglugą kabotażową

Podstawowym zadaniem Kriegsmarine w pierwszej fazie działań wojennych prze-

ciw Związkowi Radzieckiemu na Dalekiej Północy było - jak wspominano -

zapewnienie ciągłos'ci dostaw dla Armii „Norwegia", zwłaszcza dla działającego

w strefie przybrzeżnej Korpusu Górskiego.

W grę wchodziły 3 szlaki transportowe:

- droga morska przez Bałtyk i Zatokę Botnicką;

- droga lądowa przez północną Norwegię:

- droga morska wzdłuż wybrzeży północnej Norwegii.

Ze względu na brak kolei i słabą sieć dróg najdogodniejszy dla komunikacji

z północną Norwegią i Finlandią był szlak ostatni - narażony jednak na ataki

sojuszniczych sił morskich i lotniczych. Ponieważ jednak w latach 1940-1941

Brytyjczycy stracili w morzach Norweskim i Północnym 6 okrętów podwodnych.

nie osiągając większych efektów w blokadzie tego rejonu, siły Wielkiej Brytanii

322

przeniosły ciężar działań w strefie przybrzeżnej na rejon kanału La Manche, a

także duńskich wybrzeży Skagerraku i Oslofjordu, stawiając tam liczne zagrody

minowe.

Przed rozpoczęciem wojny ze Związkiem Radzieckim tonaż floty używanej

do zaopatrzenia wojsk niemieckich w Norwegii nie był duży. Na przykład w

styczniu 1941 r. użyto do tego celu zaledwie 9 statków (32 791 BRT). Jednak już

w drugiej połowie 1941 r. średnie miesięczne przewozy obustronne wzrosły d

()

350-400 tys. t. Do Norwegii przewożono zwłaszcza amunicję, paliwo, żywność

i odzież, a także uzupełnienia w sprzęcie, artylerii nadbrzeżnej itp., do Niemiec

zas' surowce strategiczne. Średnia przewozów do północnej Norwegii i Finlandii

gwałtownie wzrosła w 1942 r. Średniomiesięczny obrót przeładunkowy tylko w

fińskim porcie Liinahamari oraz norweskim Kirkenesie wynosił około 500 tys. (

Wzrost ten wynikał ze zwiększenia liczby wojsk lądowych, rozbudowy artylerii

nadbrzeżnej, systemu obrony wybrzeża, baz dla okrętów nawodnych i podwod-

nych, a także baz lotniczych, zaopatrzenia jednostek morskich i lotniczych w

paliwo, amunicję itp.

Oprócz zaopatrzenia materiałowego statkami przewożono żołnierzy, samocho-

dy i konie. Przykładowo w marcu 1942 r. 8 kolumn po 4 statki przewiozło 30 tys.

żołnierzy (głównie Korpusu Górskiego), 4218 samochodów i 7600 koni. Ogółem

w 1942 r. trasą wokół wybrzeży norweskich przewieziono z Niemiec 65 min t ła-

dunku, w tym przeszło 3 min t żywności i zaopatrzenia dla walczących wojsk.

Wywieziono zarazem z Norwegii 3 min t ładunku, w tym 333 tys. t rudy żelaza z

Kirkenesu, 60 tys. t niklu z Petsamo, 500 tys. t ryb. W transporcie w obydwie strony

użyto przeszło 6 tys. statków o łącznej wyporności 15,9 min BRT. W tym czasie

przez Morze Bałtyckie wywieziono z Niemiec do Finlandii około 6 min t ładunków,

w tym 4,3 min t zaopatrzenia dla wojsk. Z Finlandii do Niemiec przez porty

bałtyckie przywieziono 1,25 min t

W pierwszych miesiącach wojny strona niemiecka nie liczyła się ze zdecy-

dowanym przeciwdziałaniem na własnych przybrzeżnych liniach komunikacyj-

nych wzdłuż wybrzeży Norwegii, wobec czego konwoje formowano jedynie w

razie transportu szczególnie cennych ładunków. Na Bałtyku takie ładunki kon-

wojowały okręty szwedzkie. Szwedzka marynarka wojenna w 1941 r. zapewniła

ochronę 48 niemieckim transportowcom o ładowności około 650 tys. t zmierzają-

cym do Finlandii i z powrotem przez szwedzkie wody terytorialne. W 1942 r. po

blokadzie floty radzieckiej w Zatoce Fińskiej konwojowanie statków niemieckich

przez szwedzkie wody terytorialne stopniowo ograniczono, a wiosną 1943 r. zu-

pełnie go zaniechano

323

W miarę jak Brytyjczycy kierowali swą flotę podwodną do ochrony konwo-

jów na Morzu Śródziemnym, a działalność ich lotnictwa na niemieckich liniach

żeglugowych nie była zbyt efektywna, ciężar walki z przybrzeżną żeglugą

morzach północnej Norwegii wzięła na siebie Flota Północna. Jej operacyjna strefa

działań przeciw nieprzyjacielskim liniom komunikacyjnym obejmowała Morze

Barentsa i wschodnią częs'ć Morza Norweskiego, co stanowiło odcinek długości

310 mil, od Varangerfjordu do Wyspy Niedźwiedziej i Troms0.

Sztab Floty Północnej podzielił siły zgodnie z taktyczno-technicznymi dany-

mi okrętów i samolotów. W rejonie zachodnim operowały duże okręty podwodne

oraz działające samodzielnie samoloty lotnictwa torpedowo-minowego. W rejo.

nie centralnym działały średnie i małe okręty podwodne, samoloty torpedowe i

bombowe w grupach bojowych, a doraźnie również niszczyciele. W strefie

wschodniej operowały małe okręty podwodne, kutry torpedowe oraz wszystkie

typy samolotów. Dużą rolę odegrała tu również artyleria.

Najlepiej przygotowane do zwalczania nieprzyjacielskiej komunikacji morskiej

były okręty podwodne. Działalność brygady okrętów podwodnych Floty Północnej

faktycznie koncentrowała się na odcinku od Varangerfjordu do Nordkappu. Dalej

na zachód zapuszczały się jedynie oceaniczne okręty podwodne w celach zwiadow-

czych i minowania. Minowaniem odleglejszych rejonów obarczono też lotnictwo''".

Uwzględniając charakter teatru działań i typ przewozów, dowództwo Floty Pół-

nocnej wytyczyło wzdłuż północnych wybrzeży Norwegii 6 pozycji, umożliwiają

cych kontrolowanie ruchu statków nieprzyjacielskich na trasie ich rejsów. Rozmiesz-

czone one były w pobliżu portów lub wyjść z fiordów. Wielkości odcinków dozoru

były zróżnicowane, w zależności od geograficznych warunków rejonu.

Okręty będące na pozycjach prowadziły samodzielne poszukiwania nieprzy-

jaciela. W morzu przebywało jednocześnie przeciętnie 5-6 okrętów. Pozycje roz-

dzielone były szerokimi pasmami rozgraniczenia, których nie wolno było prze-

kraczać, co poważnie ograniczało inicjatywę dowódców. W trakcie dnia polarne-

go okręty podwodne w celu naładowania akumulatorów musiały odchodzić na

odległość 30-40 mil od nieprzyjacielskiego wybrzeża. W rezultacie pozycje wy-

znaczone dla dozoru pozostawały całą dobę niekontrolowane. Oprócz tego przej-

ścia na pozycje ładowania akumulatorów i z powrotem prowadziły do dużego

zużycia energii elektrycznej. Początek działań okrętów podwodnych przypadł na

22 czerwca, natomiast pierwsze zatopienia uzyskały średnie okręty „Szcz-401" i

„Szcz-402" 14 lipca

324

Na stosunkowo niską efektywność działań okrętów podwodnych w pierw-

szych tygodniach wojny złożyło się wiele przyczyn. Słabo rozpoznane były jesz-

cze porty nieprzyjacielskie, trasy przewozów, system bazowania i ochrony. Okręty

radzieckie nie posiadały radiolokacji, szwankowała też łączność radiowa (prze-

rwała się w momencie zanurzenia, a dla jej nawiązania trzeba było odchodzić

od nieprzyjacielskich szlaków na znaczną odległość). Okazało się też, że błędnie

ustawiona została głębokość zanurzenia torped, które zazwyczaj przechodziły

pod kilami atakowanych jednostek.

W pierwszych miesiącach operacji podwodnych rozpoznano system nieprzy-

jacielskiej komunikacji, wypracowano nowe zasady taktyczne, metody torpedo-

wania i użycia dział okrętów podwodnych. Jesienią 1941 r. wprowadzono nowy

układ dozorów, zezwalając na przekraczanie linii rozgraniczenia. W 1942 r. usta-

lono rejony najbardziej ożywionego mchu nieprzyjacielskich transportów i przed-

sięwzięć Kriegsmarine w zakresie obrony przed okrętami podwodnymi.

Zdobyte doświadczenie oraz zmiana taktyki działania przyniosły radzieckim

okrętom podwodnym na Północy widoczne efekty. Od połowy lipca do końca

1941 r. zatopiły 13 statków i 3 małe jednostki wojenne, nie ponosząc przy tym

żadnych strat. W 1942 r. okręty podwodne Floty Północnej zatopiły 22 statki i

okręty wojenne

, tracąc jednak aż 9 okrętów podwodnych, gdyż Niemcy rów-

nież doskonalili system ochrony swych linii komunikacyjnych. Dowództwo Grupy

„Nord" już od lipca 1941 r. wprowadziło system konwojowania statków oraz

samobieżnych barek i od zasady tej odstępowano jedynie w okresie nocy polar-

nej, i to w stosunku do przemykających się tuż przy brzegu jednostek o małym

tonażu

Na początku 1942 r. zespół okrętów Kriegsmarine w północnej Norwegii

został wzmocniony stawiaczem min. Podstawową formą wykorzystania min były

zapory minowe, stawiane na najdogodniejszych rubieżach w odległości 3-10 mil

od brzegu, w zasadzie wzdłuż izobary 150 m, w jednej lub w dwóch liniach. Do

końca marca 1942 r. w rejonie od Westfjordu do Varangerfjordu postawiono 2500

min i 200 zasłon minowych w 16 zaporach minowych (34 do 295 min w każdej).

W maju i czerwcu 1942 r. postawiono następne zasłony minowe w odległości 6-

8 mil od brzegu przy podejściach do Bartevegu oraz fiordu Varanger, zużywając

około 1200 min

O przeżyciach radzieckich podwodniaków po wybuchu miny niech świad-

czy epizod okrętu „Szcz-421" dowodzonego przez kpt. F. Widiajewa.

20 marca „Szcz-421" wyszedł w morze. Młodemu dowódcy, który dopiero

przejął okręt od kpt. II rangi (kmdr. por.) N. Łunina, towarzyszył dowódca dywi-

325

zjonu I. Kołyszkin. 28 marca w rejonie fiordu Laksa „Szcz-421" zatopi! niemiec-

ki statek, a okręty osłony bombardowały go 2,5 godziny. Wieczorem 9 kwietnia

załoga „Szcz-421", poszukując celu bardzo blisko brzegu, na głębokości 15 m

zahaczyła o minę głębinową. Jej wybuch uszkodził radziecką jednostkę. Załoga

zdołała jednak uszczelnić wyrwę w kadłubie i utrzymać okręt na wodzie. Nie mógł

on jednak zanurzać się ani poruszać. W tej sytuacji kpt Kołyszkin podjął decyzję o

wysłaniu meldunku do dowództwa floty. Wiceadm. Gołowko wysłał na pomoc oce

aniczny okręt „K-22", dowodzony przez kpt. II rangi W. Kotielnikowa. „Szcz-421

dryfował jednak ku brzegowi. By nie dopuścić do wykrycia go przez Niemców,

załoga wykonała z pokrowców żagiel i umocowała go na peryskopie. Okręt zaczął

wolno oddalać się od brzegu. Po podejściu „K-22" okazało się, że wszystkie próby

odholowania uszkodzonego okrętu zawodzą. Trzeba go było zatopić po uprzed-

niej ewakuacji załogi. 10 kwietnia „K-22" powrócił do bazy

W 1942 r. niemieckie akcje przeciw radzieckim okrętom podwodnym nasili

ly się - mimo że pasywnie broniły one szlaków komunikacyjnych, koncentrując

się na ochronie konwojów. W 1941 r. w tego typu zadania zaangażowanych było

43 proc. z ogólnej liczby radzieckich okrętów podwodnych, a w 1942 r. wskaź-

nik ten wzrósł do 57 proc.

Straty w okrętach podwodnych zmusiły dowództwo Floty Północnej do poszu-

kiwania środków zastępczych. Do ataków na niemieckie morskie linie komunika

cyjne zaczęto wykorzystywać przerzucane na Daleką Północ kutry torpedowe. Nę-

kały one nocą niewielkimi grupami nieprzyjacielskie konwoje w zatoce Varanger.

atakując od strony wybrzeża, urządzając zasadzki i stawiając zapory minowe (wraz

z kutrami strażniczymi „MCM"). Wyniki przeszły wszelkie oczekiwania i kutry tor-

pedowe od połowy 1942 r. stały się obok okrętów podwodnych, a później też obok

lotnictwa - najgroźniejszą bronią w walce z niemiecką komunikacją przybrzeżną

W blokadzie portu Petsamo (Liinahamari) znaczną rolę odegrała artyleria

nadbrzeżna z Półwyspu Średniego, zwłaszcza bateria armat 130 mm nr 221. W

obawie przed desantowaniem niemieckich wojsk na Półwyspie Rybackim w 1942 r.

zwiększono liczbę dział artylerii nadbrzeżnej kal. 100-152 mm na obydwu pół-

wyspach do 14; weszły one w skład utworzonego w marcu 1942 r. 113 sdart

nabrz. Dywizjonu artylerii polowej używano do walki przeciw nieprzyjacielskim

bateriom, odciążając działa artylerii nadbrzeżnej w czasie ostrzału okrętów. Mimo

iż Niemcy ustawili w Petsamo 3 baterie dział 150 mm i jedną 210 mm, a także w

1943 r. czterodziałowe baterie basztowe (381 i 150 mm), ogień dział radzieckiej

artylerii nadbrzeżnej był na tyle skuteczny, iż niemieckie statki i barki mogli

wpływać do tego portu tylko w wyjątkowo złych warunkach atmosferycznych

326

lub w czasie polarnej nocy. Nie dawały też rezultatu częste naloty niemieckiego

lotnictwa na radzieckie baterie artylerii na Półwyspie Średnim. Poniosły one pó-

---ne straty i były zmuszone do zmiany swych SO, lecz wejście do Liinahamari

stale było pod ich kontrolą

poważne straty brygady okrętów podwodnych Floty Północnej w znacznym

stopniu rekompensowała wzrastająca aktywność jej lotnictwa. W końcu 1942 r.

plota Północna posiadała około 300 samolotów (spośród których dwie trzecie to

bvły myśliwce). Tak znaczny wzrost liczby samolotów zmuszał do budowy no-

wych lotnisk, zwłaszcza że czasowo (w okresie operacji konwojowych) stacjo-

nowały na nich eskadry lotnictwa brytyjskiego

Blokada morska i kurczenie się źródeł surowcowych z jednej strony, a wzra-

stające potrzeby przemysłu zbrojeniowego z drugiej zmuszały hitlerowskie Niem-

cy do intensywniejszej eksploatacji bogactw naturalnych północnej Finlandii i

Norwegii. Szczególną rolę odgrywała fińska ruda niklu, pokrywająca 65-70 proc.

niemieckiego zapotrzebowania. W związku z tym, jak również w celu zaopatrze-

nia 20 AG, w latach 1943-1944 zintensyfikowano przewozy morskie wzdłuż

wybrzeży norweskich.

Napięty bilans środków transportowych zmuszał zarazem dowództwo Kriegs-

marine do szczególnej ich ochrony. O ile w 1942 r. wzdłuż wybrzeży północnej

Norwegii przechodziło miesięcznie około 20 niemieckich konwojów, o tyle w

1943 r. lotnictwo Floty Północnej wykryło 258 konwojów, liczących 1296 jedno-

stek transportowych oraz 2015 okrętów ochrony, jak również około 600 statków

płynących samodzielnie.

Liczba niemieckich okrętów ochrony systematycznie wzrastała. Do konwo-

jowania statków wydzielono 15 niszczycieli, 50 dozorowców i trałowców, 50

kutrów strażniczych i 30 barek desantowych. Konwoje często były także osłania-

ne przez okręty podwodne. Od lata 1943 r. w skład konwoju przeciętnie wcho-

dziły 3-4 statki, a eskorta składała się z 1-2 niszczycieli, 4—5 trałowców, 8-10

dozorowców oraz 6-7 kutrów strażniczych. Osłaniane były też przez grupę 6-10

myśliwców, którą w razie wykrycia radzieckiego lotnictwa znacznie wzmacnia-

no- Statki transportowe szły zazwyczaj kolumną w szyku kilwateru, a okręty eskor-

ty - w szyku ochrony okrężnej, wzmocnionym od strony morza. Na osi kursu

lotnictwo przeprowadzało rozpoznanie radzieckich okrętów podwodnych.

Oprócz bezpośredniej ochrony statków, osłony konwojów z powietrza, tra-

łowania farwaterów Niemcy wystawili od Bod0 do Kirkenesu dużo dozorów okrę-

327

towych oraz prowadzili systematyczne rozpoznanie za pomocą wszystkich ty-

pów swych jednostek. Wzrosła też liczba baterii nadbrzeżnych, punktów obser-

wacyjnych i stacji namiarowych. Na wybrzeżu od Nordkappu do Varangerfjordu

Niemcy ustawili w 1942 r. 160 baterii artylerii nadbrzeżnej i przeciwlotniczej

oraz około 70 posterunków służby obserwacyjno-meldunkowej. Newralgiczne

rejony szlaku komunikacyjnego osłaniali polami minowymi

W walce Floty Północnej z niemieckim transportem morskim w 1943 r. nadal

główną role odgrywały okręty podwodne. Duże straty poniesione w roku 1941

zrekompensowało 11 okrętów przydzielonych Flocie Północnej w 1943 r., w tym

5 z Floty Oceanu Spokojnego, a 6 - przerzuconych koleją oraz siecią rzek i kana

łów

. Okręty podwodne działały teraz efektywniej; zmieniając dotychczasowe

założenia taktyczne, wychodziły grupami, po 3-4 jednostki, obejmując szersze

niż dotąd sektory, z prawem przekraczania ich granic w wypadku s'cigania nie-

przyjacielskiego konwoju. Wypracowano też metodę wystrzeliwania torped z prze-

rwą czasową na 2 i więcej jednostek nieprzyjacielskich.

Zmiana taktyki, a także usprawnienia techniczne (zapalniki niekontaktowe w

torpedach, urządzenia hydroakustyczne nie tylko dla odnalezienia celu, lecz także

dla wykonania salwy) spowodowały, iż w 1943 r. okręty podwodne Floty Północnej

posłały na dno 18 transportowców i 5 okrętów wojennych oraz uszkodziły 4 statki.

W 1943 r. przeciw niemieckiej żegludze zaczęto systematycznie wykorzy-

stywać także kutry torpedowe, zaangażowane dotąd do ochrony wód wokół głów-

nej bazy Floty Północnej.

Do działań na niemieckich liniach żeglugowych radzieckie dowództwo w

1943 r. zaangażowało wszystkie rodzaje lotnictwa. Po sformowaniu 24 pułku

lotnictwa minowo-torpedowego, wyposażonego w samoloty typu Hampden, ak-

tywne działanie na nieprzyjacielskich liniach żeglugowych rozwinęło lotnictwo

torpedowe, które wkrótce stało się ważną bronią w walce z nieprzyjacielskimi

konwojami. Samoloty wychodziły do ataków na konwoje frontalnie pod kątem

70-90", zrzucając torpedy z wysokości 30 m na odległość 1000-1500 m od celu

Zrzucanie torped z wysokos'ci 2500-3000 m stosowano sporadycznie, w czasie

ataku na obiekty w portach.

Taktyczne grupy lotnictwa formowano także z bombowców, a począwszy od

czerwca 1943 r. - również z samolotów szturmowych. W skład grup uderzenio-

wych bombowców wchodziło 4-5 samolotów; sił osłony - przeciętnie 2-3 my-

śliwce na jeden samolot uderzeniowy.

Podstawowym rejonem działań bombowców był Varangertjord, zwłaszcza

zaś" porty Kirkenes i Petsamo. Bombowce leciały małymi grupami i bez osłony

328

myśliwców (głównie nocą). W akcjach tych oprócz bombowców Pe-2 uczestni-

czyły też „Bostony" i 11-4, używające bomb burzących o wadze do tysiąca kg.

W związku z sytuacją militarną na całym froncie oraz zamiarami Kwatery

Głównej w odniesieniu do Frontu Karelskiego siły morskie i powietrzne Floty Pół-

nocnej rozwinęły od wiosny 1944 r. na niespotykaną dotąd skalę operacje przeciw

nieprzyjacielskim morskim liniom komunikacyjnym, portom, bazom i lotniskom

polowym 5 Floty Powietrznej. Mimo iż strona niemiecka znacznie wzmocniła obro-

nę przeciw okrętom podwodnym (wykorzystując do niej m.in. własną flotę pod-

wodną) oraz obronę plot, radzieckie uderzenia niemal całkowicie sparaliżowały

cały przybrzeżny system żeglugowy na wodach północnej Norwegii.

Sprawniejsze działanie okrętów podwodnych wynikało z uzbrojenia ich w

torpedy mające 2 równoległe zapalniki - uderzeniowy i niekontaktowy - co umoż-

liwiało atak z większej odległości i ograniczało wykrywalność okrętów. Istotną

rolę odgrywało też ich wyposażenie w wysuwane anteny peryskopowe (CAN-P3),

umożliwiające łączność pod wodą z lotnictwem i posterunkami służby naprowa-

dzania.

Pierwszą z tego cyklu operacją RW-1 (15 stycznia-5 lutego) dowodził wice-

adm. A. Gołowko. Przyniosła ona zatopienie przez okręt S-56 zbiornikowca Hen-

rietta Schulte (5056 BRT). 14 lutego lotnictwo Floty Północnej dokonało nalotu

na Hammerfest i zatopiło 2 średnie jednostki. Po miernych sukcesach dwóch

kolejnych operacji (RW-2 - 2 lutego-3 marca; RW-3 - 10-13 kwietnia), przepro-

wadzonych w wyjątkowo niekorzystnych warunkach atmosferycznych, lepsze

efekty uzyskano w maju i czerwcu. W końcu czerwca przeprowadzono naloty na

port i wojskowe obiekty w Kirkenesie. Kombinowane operacje przeciwko nie-

przyjacielskim liniom i obiektom organizowano do września włącznie

Na przełomie września i października Flota Północna rozpoczęła przygoto-

wania do operacji desantowych i współdziałania z wojskami Frontu Karelskiego.

Od listopada 1944 r., tzn. od momentu zdobycia przez wojska radzieckie portów

Petsamo i Kirkenes, Flota Północna przerwała operacje na niemieckich liniach

komunikacyjnych.

29 marca 1945 r. podjęto decyzję o przekazaniu części jednostek Floty Pół-

nocnej Flocie Bałtyckiej. 15 kwietnia rozformowano Flotyllę Biatomorską, a na

jej miejsce powołano Białomorski Rejon Obrony.

ROZDZIAŁ ÓSMY

Niedoszła agresja

1. Kolaboracja i ruch oporu w Norwegii i Danii

rzeciwstawienie się niemieckiej agresji i odrzucenie żądań zawartych w nie-

mieckim memorandum z 9 kwietnia 1940 r. przyspieszyło zaostrzenie nie-

mieckiego reżimu okupacyjnego wobec Norwegii. Już w sierpniu 1940 r. po po-

wołaniu Rady Administracyjnej Hitler odwołał pełnomocnika Rzeszy dr. Brauera,

a na jego miejsce mianował komisarzem Rzeszy Josepha Terbovena, bliskiego

przyjaciela przemysłowca Kruppa i marszałka Rzeszy Góringa, a także Himmle-

ra. Terboven po przybyciu do Oslo ogłosił w całej Norwegii stan wojenny.

Liczył on na pomoc Rady Administracyjnej w rządzeniu w Norwegii i nie

zawiódł się. Rada aktywnie włączyła się w działania mające na celu pobudzenie

gospodarki oraz podjęcie na dużą skalę prac fortyfikacyjnych na wybrzeżu. Wspie-

rały ją koła i grupy kolaboranckie z Partii Konserwatywnej i Partii Pracy - najsil-

niejszej w Stortingu.

W sierpniu i wrześniu 1940 r. Terboven prowadził rokowania z parlamentem

zgodnie z instrukcją Hitlera dla dwóch cywilnych komisarzy Rzeszy - Arthura

Seyssa-Inąuarta w Holandii i Terbovena w Norwegii. Rokowania zostały jednak

16 września przerwane, a 25 września Terboven w przemówieniu radiowym

oświadczył, że ani król, ani rząd nigdy nie powrócą, Rada Administracyjna zo-

staje rozwiązana, a władza przechodzi w ręce tzw. Komisarycznych Radców Pań-

stwowych (Kommissarische Staatsrate).

Zdelegalizowane zostały też wszystkie partie polityczne z wyjątkiem quislin-

gowskiej Nasjonal Samling. Następnie rozwiązano zarządy municypalne, a wła-

dze lokalne przeszły w ręce partii Quislinga, którego ogłoszono „kierownikiem

norweskiego narodu".

330

Inaczej wyglądała kwestia okupacji w Danii. W lipcu 1940 r. zmienił się, za

zgodą króla, rząd, do którego nie wszedł jednak żaden polityk z partii narodowoso-

cjalistycznej. 22 października Berlin odrzucił propozycję przekazania jej władzy,

wystosowaną przez Rente-Finka - pełnomocnika Rzeszy w Danii. Rząd Stauninga

odrzucił z kolei żądania Rente-Finka dotyczące dymisji ministra handlu - M0llera,

który 8 grudnia otwarcie skrytykował okupantów. W odpowiedzi Rente-Fink zagro-

ził rozwiązaniem gabinetu i zażądał od króla utworzenia rządu bezpartyjnego, w

którego skład wchodziłyby osoby przychylnie nastawione do Niemiec.

W ślad za tym 15 stycznia 1941 r. Niemcy zażądali przekazania im 12 duń-

skich kutrów torpedowych, a rząd po burzliwej dyskusji zdecydował się na przeka-

zanie tylko 6 kutrów, i to bez uzbrojenia. Krok ten zapoczątkował poprawę „współ-

pracy" duńsko-niemieckiej - jak to ujął w rocznym sprawozdaniu Rente-Fink.

Tak więc przekazanie władzy partii narodowosocjalistycznej zostało odłożone na

jakiś czas.

W okresie rozpoczęcia niemieckiej agresji na ZSRR rząd duński spełnił żą-

dania okupantów, aresztując 496 członków partii komunistycznej. 26 czerwca

1941 r. wyraził też oficjalne uznanie „dla wyprawy krzyżowej" przeciw bolsze-

wizmowi, zobowiązując się do udzielenia pomocy armii niemieckiej w Finlandii.

Dzień wcześniej zerwał stosunki dyplomatyczne ze Związkiem Radzieckim.

Minister oświaty Gunnar Largen, wspierany przez ministra spraw zagranicz-

nych Erika Scaveniusa, wystąpił z inicjatywą utworzenia ochotniczego korpusu,

który wsparłby Finlandię. Projektowi temu stanowczo sprzeciwi! się minister spraw

wewnętrznych Kund Kristiensen, doprowadzając do kryzysu rządowego. Dlatego

też zrezygnowano z tworzenia ochotniczego korpusu, lecz za sprawą duńskich nazi-

stów rozpoczęto werbunek do ochotniczego korpusu „Dania", który miał być skie-

rowany na front wschodni. Był to już drugi taki korpus, gdyż przy niemieckim Waf-

fen-SS utworzono już w 1940 r. pułk SS-Standarte „Nordland", w którym mieli

służyć Norwegowie i Duńczycy. W końcu lipca 1941 r. do Waffen-SS zgłosiło się

około 500 Duńczyków, którzy rozpoczęli szkolenie wojskowe w Niemczech. Kilka

dni później zaczęto szkolić legionistów norweskich kpt. Jorgena Bakkego, dowódcy

„Freiwillingen Legion Norwegen" (Ochotniczy Legion Norweski).

Dalsze losy tych formacji można streścić następująco: Freikorps „Danemark"

przekształcił się w „Panzer-Grenadier-Regiment Danemark". W jednostkę o po-

dobnej nazwie przekształcił się też „Legion Norwegen". Z 3 pułków „Nordland"

powstała „Division SS-Wiking". W Norwegii, na którą Niemcy szczególnie li-

czyli przy tworzeniu zagranicznych formacji Waffen-SS, zwerbowano zaledwie

6 tys. ochotników

331

Kolejnym krokiem na drodze „współpracy" rządu duńskiego z niemieckim

okupantem było przyjęcie żądania Rente-Finka o przystąpieniu Danii do paktu

antykominternowskiego. Ceremonia jego podpisania przez Danię odbyła się

25 listopada 1941 r.

Gdy 1 lutego 1942 r. Quisling został premierem rządu norweskiego, duńscy

nazis'ci wznowili zabiegi zmierzające do przejęcia władzy. Ich partia liczyła wów-

czas już 16 tys. członków. Społeczeństwo duńskie stawało się jednak coraz bar

dziej antynazistowskie. Świadczyły o tym afronty wobec urlopujących w kwiet

niu 1942 r. członków Freikorpsu „Danemark". Zresztą Hitler - inaczej niż w

przypadku Norwegii - nie widział celowos'ci przekazania władzy duńskim nazi

stom. Gdy więc w maju 1942 r. niespodziewanie zmarł premier Stauning, jego

następcą jednogłośnie wybrano ministra finansów Wilhelma Buhla

W tym czasie zbiegł do Wielkiej Brytanii minister handlu Kristmas Muller i

został tam szefem organizacji „Wolni Duńczycy". 14 maja wystąpił po raz pierwszy

w BBC, wywołując burzliwą reakcję. Partia Konserwatywna, której był członkiem,

oficjalnie go potępiła, a Ministerstwo Sprawiedliwości oddało jego sprawę do sądu

Po kolejnym kryzysie w stosunkach z władzami okupacyjnymi Rente-Fink orny

naczelny dowódca wojsk okupacyjnych w Danii gen. Liidtke zostali odwołani do

Berlina, a na ich miejsce pełnomocnikiem Rzeszy mianowano Wernera Besta, nato-

miast naczelnym dowódcą gen. Heinricha von Hanneckena. Jednocześnie misji utwo-

rzenia nowego rządu, złożonego z najbardziej zdecydowanych kolaborantów, pod-

jął się minister spraw zagranicznych Erik Scavenius. Po zaprzysiężeniu rządu 10

listopada 1942 r. Riksdag uchwalił ustawę, która przewidywała podejmowanie nad-

zwyczajnych środków zapobiegających antyniemieckim rozruchom.

Ruch oporu w Danii był jednak wciąż w powijakach. Wprawdzie SOE już w

październiku 1940 r. utworzyło swój duński oddział, a duńskie służby wywia-

dowcze zobowiązały się dostarczać przez ambasadę brytyjską w Sztokholmie

materiały informacyjne o wojskach okupacyjnych, lecz dopiero we wrześniu 1941 r.

SOE przekazało Duńczykom pierwszą partię materiałów wybuchowych.

Wiosną 1942 r. stosunki duńskich służb wywiadowczych z SOE uległy ochło-

dzeniu w związku z krytycznymi wobec rządu w Kopenhadze audycjami BBC

Dopiero przybycie do Danii wiosną 1943 r. kilku grup „cichociemnych" zinten-

syfikowało działalność SOE.

23 marca 1943 r. odbyły się w Danii wybory do Folketingu - drugiej izby

parlamentu. Wzięło w nich udział 89,5 proc. wyborców. 93 proc. głosów zdobyły

partie ugodowe, a tylko 7 proc. naziści. Najwięcej głosów i 66 mandatów (na

149) uzyskali socjaldemokraci

332

Dowództwo Armii „Norwegia" oraz hitlerowska administracja wiele uwagi

poświęcały problemom walki z rosnącym w siłę norweskim ruchem oporu. Ponow-

ne objęcie władzy w lutym 1942 r. przez Quislinga w charakterze premiera nie wpły-

nęło bowiem na osłabienie oporu norweskiego społeczeństwa. Quisling miał opar-

cie jedynie w swej partii, której liczebność wzrosła z 23 755 w grudniu 1940 r. do

43 tys. w listopadzie 1943 r. Z jej członków utworzono kilkutysięczną norweską

policję

- Ponieważ w restrykcjach wobec narodu norweskiego Terboven nie liczył

się zupełnie ze zdaniem Quislinga, ten ostatni szukał oparcia w nieprzychylnych

komisarzowi Rzeszy dowództwach Armii „Norwegia" oraz marynarki wojennej*.

Quisling okazał się kolaborantem niedopasowanym ideologicznie do ruchu

hitlerowskiego, gdyż chciał walczyć nie tylko z bolszewizmem, Anglią i Żydami,

ale też z kapitalizmem oraz z Kościołem protestanckim. Po klęsce stalingradzkiej

ogłosił w kraju żałobę, a gestapo rozpętało terror ze wzmożoną siłą. Wykorzystu-

jąc zniszczenie 27 września 1942 r. przez angielskich i norweskich komandosów

ważnych urządzeń elektrowni w Glomfjordzie i zastrzelenie 7 października nie-

mieckiego wartownika, ogłoszono przez norweskie radio obwieszczenie nastę-

pującej treści: „W przyszłości członkowie wszystkich oddziałów terrorystów i

sabotażystów brytyjskich oraz ich pomocników, którzy nie zachowują się jak żoł-

nierze, lecz jak bandyci, będą traktowani przez wojska niemieckie jako tacy i wszę-

dzie, gdzie się pojawią, będą bezwzględnie zwalczani". Na podstawie tego rozkazu

7 uczestników akcji na elektrownię zostało rozstrzelanych. Pozostałych 5 prze-

dostało się do Szwecji

Terror władz okupacyjnych nie wpłynął jednak na osłabienie ruchu oporu,

zasilanego przez rząd emigracyjny oraz jego siły zbrojne kadrami i uzbrojeniem.

Całkowitą kontrolę nad nim usiłowała przejąć krajowa konserwatywna organiza-

cja polityczna Kretsen. Dążyła zwłaszcza do podporządkowania sobie wojsko-

wej organizacji Milorg i izolowania jej od wpływów partii komunistycznej (czę-

ścią grup Milorg - najbardziej aktywnych - dowodzili jednak nadal komuniści).

Kretsen sprzeciwiała się organizowaniu ruchu partyzanckiego oraz aktom dy-

wersyjnym SOE, kierowanym przez dowództwo angielskie. W wyniku kilku kon-

ferencji, które odbyły się w końcu 1941 r. w Londynie oraz w końcu 1942 r. w

Sztokholmie, udało się przywódcom Kretsen wymusić zgodę rządu emigracyjne-

go na częściowe podporządkowanie jej organizacji Milorg. Również Anglicy

musieli ograniczyć akcje SOE. Jedynie oddziały podporządkowane partii komu-

nistycznej nie osłabiały aktywności.

333

Taktyka „stania z bronią u nogi" w oczekiwaniu na wielkie operacje aliac

kie skazała w zasadzie na bezczynnos'ć trzydziestotysicczną organizację Milorg i

odbiła się ujemnie na rozwoju całego ruchu oporu w Norwegii. Również niektó

rzy przedstawiciele partii komunistycznej popierali tylko pasywne formy walki

przyczyniając się do ograniczenia oddziaływania na norweskie społeczeństwo*

Nasilenie akcji sabotażowo-dywersyjnych organizacji Milorg oraz podziemnych

grup sabotażowych norweskich komunistów datuje się od 1943 r. Brali w nich ak-

tywny udział Polacy i Rosjanie, uciekinierzy z niemieckich obozów jenieckich i

obozów pracy przymusowej. Komunis'ci utworzyli kilka oddziałów partyzanckich

bazujących w trudno dostępnym terenie górzystym oraz na zachodnim wybrzeżu

Ich operacje skierowane były przeciwko transportowi kolejowemu i wodnemu oraz

ważnym obiektom wojskowym. Zmuszało to dowództwo Armii „Norwegia" do

wzmacniania ochrony lotnisk, linii kolejowych, baz marynarki wojennej itp. Naj-

większy oddźwięk wywołałajednak akcja SOE przeciwko zakładom ciężkiej wody

„Norsk Hydro" pod Rjukan w prowincji Telemark, przeprowadzona 28 lutego

przez jedenastoosobową grupę dywersyjną, kierowaną przez por. Ronnebeiga.

Rok później, 20 lutego 1944 r., zastępca Ronneberga por. Hanekild, który pozo-

stał w Norwegii dla siedzenia reakcji Niemców i przygotowania informacji nie-

zbędnych do przeprowadzenia nalotów 140 amerykańskich bombowców (16 li-

stopada 1943 r.) na zakłady „Norsk Hydro", przeprowadził akcję wysadzenia promu

z ładunkiem „ciężkiej wody" dla niemieckich laboratoriów. Operację w Rjukan gen.

Falkenhorst ocenił jako najlepiej przeprowadzoną akcję sabotażową. Również adm.

Boehm stwierdził, że przyniosła ona duże efekty

Dalszy rozwój norweskiego ruchu oporu był następstwem zdradzieckiej po-

lityki Quislinga, który 16 sierpnia 1943 r. - a więc w okresie, gdy zarysował się

zasadniczy przełom w wojnie na niekorzys'ć Niemiec - ogłosił stan wojny ze

Związkiem Radzieckim i rozpoczął werbowanie norweskiej młodzieży na front

wschodni pod hasłem „wniesienia wkładu w walkę z bolszewizmem". Inicjatywę

Quislinga Hitler przyjął z zadowoleniem. We wrzes'niu 1943 r. zwrócił się z ape-

lem do norweskiego narodu, nazywając Norwegię swoim sojusznikiem i obiecu-

jąc zajęcie przez nią poczesnego miejsca w Europie „nowego ładu". Rząd Quislinga

zamierzał powołać pod broń w pierwszej kolejności pięć roczników (od 18 do 23

lat) w liczbie około 75 tys. i włączyć je do Waffen-SS. Młodzież z prowincji

północnych zamierzano skierować do 20 AG'".

W takiej sytuacji Kretsen musiała przeciwstawić się planom Hitlera i Quislinga

oraz wezwać do bojkotu poboru. Wiosną i latem 1944 r. walka o norweską młodzież

weszła w stadium kulminacyjne. W jej wyniku do punktów mobilizacyjnych zgłosi-

334

ło się zaledwie około 300 quislingowców. Częs'ć młodzieży podlegającej mobiliza-

cji ukryła się i zasiliła szeregi partyzanckie. Około 14 tys. poborowych przerzucono

do Szwecji, gdzie tworzono norweskie formacje policyjno-wojskowe, które miały

być użyte do przejęcia władzy w kraju przez rząd królewski. Problemowi temu rząd

norweski poświęcał w 1944 r. szczególną uwagę, opracowując plan przejęcia wła-

dzy w kraju w końcowej fazie wojny oraz tworząc system podziemnej administracji. W

różnych częściach kraju zorganizowano 5 tajnych baz z zapasami broni, żywności i

umundurowania. W 1944 i 1945 r. miały też miejsce największe zrzuty broni z Anglii.

Przygotowując się do przejęcia władzy w momencie wyzwalania kraju, rząd

norweski zabiegał o prawne uznanie swej administracji przez mocarstwa sojusz-

nicze. Kwestię tę traktował jako szczególnie ważną, a po informacji udzielonej w

lutym 1944 r. posłowi Norwegii w Moskwie R. Andvordowi przez W. Mołotowa,

iż Związek Radziecki pragnie zbrojnie dopomóc Norwegii w wyzwoleniu -jako

pilną. Umowa o cywilnej administracji na terytorium Norwegii podpisana zosta-

ła między rządami trzech mocarstw a Norwegią w Londynie 16 maja 1944 r. Nie

zrealizowano natomiast planów rządu norweskiego dotyczących utworzenia na

terytorium ZSRR jednostki wojskowej z rezerwistów przebywających w Szwe-

cji. Zamierzano jej użyć w wyzwalaniu północnej Norwegii".

W roku 1943 zaktywizował się też ruch oporu w Danii, formalnie wciąż rzą-

dzonej przez króla i rząd Erika Scaveniusa, a faktycznie przez hitlerowskiego

namiestnika Besta, wysokiego oficera SS i zaufanego człowieka Himmlera, oraz

przez dowódcę wojsk okupacyjnych gen. mjr. Hanneckena. Wobec stałego wzro-

stu liczby sabotaży i dywersji w fabrykach oraz na szlakach komunikacyjnych

okupanci, powołując się na 42-56 artykuły konwencji haskiej, zarządzili 29 sierp-

nia 1943 r. (po odrzuceniu przez rząd duński ultimatum z żądaniem wprowadze-

nia stanu wyjątkowego i kary śmierci) w całym kraju stan wyjątkowy oraz inter-

nowali resztki królewskiej armii, liczącej około 6 tys. żołnierzy. Wśród ujętych

znalazł się naczelny dowódca gen. F. Górtz. W tej sytuacji parlament i rząd za-

wiesiły działalność. Dla duńskich patriotów 29 sierpnia 1943 r. stał się dniem

dumy narodowej i zmazania hańby 9 kwietnia 1940 r. Od tego dnia datuje się

przejście Danii na stronę koalicji antyhitlerowskiej, choć formalnie stanu wojny

i zerwania z neutralnością nie obwieścili ani Duńczycy, ani Niemcy.

Po zawieszeniu działalności rządu funkcje poszczególnych ministerstw peł-

niły (podobnie jak w Holandii) odpowiednie departamenty. Dlatego system ten

nazwano „departamentalnym". Kontakty z władzami okupacyjnymi utrzymywał

dyrektor departamentu MSZ. W Berlinie i pozostałych stolicach państw bloku

faszystowskiego nadal działały duńskie misje dyplomatyczne.

335

Wypadki sierpniowe były impulsem do utworzenia 16 wrzes'nia kierowniczego

os'rodka ruchu oporu - Rady Wolnos'ci - w której składzie wśród przedstawicieli

większych organizacji podziemnych znaleźli się dwaj komuniści oraz przybyły nie-

legalnie do Danii w marcu 1943 r. przedstawiciel SOE. Rada Wolnos'ci uznana zo-

stała przez mocarstwa koalicji antyhitlerowskiej oraz londyńską Radę Duńską za

faktyczny organ władzy w kraju. W związku jednak z brakiem formalnego zerwania

przez Kopenhagę stosunków z Niemcami i wypowiedzenia im wojny przyznano

Danii w listopadzie 1943 r. status „państwa, które przyłączyło się do krajów so-

juszniczych", a nie członka zjednoczonych narodów. Na tej podstawie w połowie

1944 r. utworzono w Londynie duńską misję wojskową przy dowództwie Sił Eks-

pedycyjnych w Europie oraz nawiązano kontakty między Radą Wolnos'ci a ZSRR

Przedstawiciel Rady T. Dessing przybył do Moskwy 2 sieipnia 1944 r. Wcześniej, w

marcu 1944 r., stosunki z ZSRR nawiązała Islandia, która 25 lutego 1944 r. po upły

wie dwudziestopięcioletniego terminu unii z Danią, postanowiła jej nie przedłużać

(mimo prośby króla duńskiego o przełożenie decyzji w tej kwestii na okres powo-

jenny). Islandia również nie wypowiedziała wojny państwom Osi, zabiegając o przy

znanie jej statusu „państwa, które przyłączyło się do zjednoczonych narodów".

Punkt kulminacyjny akcji sabotażowo-dywersyjnych, prowadzonych przez

duński ruch oporu, przypadł na przełom lat 1944/1945. Spośród 1810 akcji dy-

wersyjnych na kolei - 1301 przeprowadzono w 1945 r., a 2671 akcji przeciwko

Wehrmachtowi i 1148 przeciw zdrajcom narodu - w ostatnich miesiącach wojny.

W końcowej fazie wojny na rozkazy sojuszniczego dowództwa czekała czter-

dziestopięciotysięczna podziemna armia, a duńska brygada w Szwecji liczyła prze

szło 5 tys. żołnierzy. Niemcy zmuszeni zostali w 1945 r. do znacznego zwiększenia

liczebności swych garnizonów. W połowie stycznia 1945 r. łączna liczba żołnierzy.

policjantów, urzędników wojskowych i zatrudnionych w oddziałach pracy w Danii

wynosiła 187 700. W wojskach lądowych, podporządkowanych gen. płk. G. Linde-

mannowi (styczeń-maj 1945 r.), było 122 tys. żołnierzy, z tej liczby 94 800 zdol-

nych do walki, wśród nich jednak 39 800 rekrutów

2. Alarm w Sztokholmie

Dla hitlerowskiej strategii w północnej Europie szczególnie ważne znaczenie miała

postawa Szwecji. Od chwili najazdu na Związek Radziecki, gdy zarysowało się

prawdopodobieństwo alianckiego desantu w Norwegii, niemieckie dowództwo

336

oceniało możliwy rozwój wydarzeń przez pryzmat zachowania się rządu szwedz-

kiego.Już we wspomnianym raporcie z 25 grudnia 1941 r. gen. Falkenhorst stwier-

dzał,iż postawa Szwecji w razie angielskiej inwazji na Norwegię będzie w naj-

lepszym wypadku niepewna. Dlatego - mimo iż w 1941 r. Szwecja porzuciła

faktycznie politykę neutralności, udostępniając hitlerowskim siłom zbrojnym lą-

dowe, morskie i powietrzne szlaki tranzytowe, a gospodarce Trzeciej Rzeszy su-

rowce i wyroby przemysłu zbrojeniowego - nazistowscy przywódcy skrycie przy-

gotowywali okupację tego kraju. Problem ten po dziś dzień nie został jednak w

nełni naukowo wyjaśniony i spotkać się tu można z wieloma niejasnymi i sprzecz-

nymi opiniami.

Dotyczą one zwłaszcza okresów, w których Niemcy hitlerowskie zamierzały

zbrojnie zająć Szwecję. Według źródeł szwedzkich największe niebezpieczeń-

stwo zaatakowania kraju przez Wehrmacht istniało na początku 1942 r. Jednak z

udostępnionych w 1969 r. przez szwedzką policję akt, dotyczących przygotowań

do hitlerowskiej napaści, wynika, iż podjęto je jeszcze przed atakiem Niemiec na

Związek Radziecki. Do ujawnienia i pokrzyżowania tych planów przyczynił się

pracownik polskiego wywiadu płk Michał Rybikowski, który wspólnie z pol-

skim attache w Sztokholmie płk. Feliksem Brzeskwińskim i szefem wywiadu

angielskiego w Szwecji, attache morskim Wielkiej Brytanii, opublikował w libe-

ralnej gazecie „Dagens Nyheter" szczegółowe informacje o planowanej agresji.

O przygotowywaniu przez hitlerowskie Niemcy napaści na Szwecję w 1941 r.

brak jednak konkretnych, sprawdzonych danych

Ciekawą informację dotyczącą reakcji Szwecji podejrzewającej Niemcy o przy-

gotowywanie agresji w końcu 1941 r. zamieścili autorzy Wielkiej strategii - Butler i

Gwyer. Twierdzą, że w połowie września 1941 r. Szwedzi zaczęli podejrzewać, że

Niemcy jako pretekstu do najazdu na ich kraj użyją sporu między oboma państwami

o prawo do tych norweskich statków, które w momencie okupacji znalazły się w

szwedzkich portach, a do których pretensje rościły zarówno Trzecia Rzesza, jak i

Wielka Brytania przez emigracyjny rząd norweski. W związku z tym rząd Szwecji

zwrócił się przez ambasadora Wielkiej Brytanii z pytaniem, jak zareaguje brytyjski

gabinet na taką agresję. Natomiast szwedzki Sztab Generalny opracował plan opa-

nowania Trondheimu we wspólnej operacji brytyjsko-szwedzkiej

Z taktycznego punktu widzenia taka operacja była możliwa i mogła zakoń-

czyć się sukcesem. W Londynie liczono, że Szwedzi przypuszczalnie użyją 2 dywi-

zji piechoty, uderzając na północ i na południe od Trondheimu, by odciąć go od

niemieckich posiłków. Operację miało wspierać lotnictwo dalekiego zasięgu z

lotnisk w Óstersundzie. W trakcie tej operacji wzmocniona brygada brytyjska,

337

wspierana przez lotnictwo z lotniskowców, powinna szturmem od strony mo~

opanować port Namsos (ok. 135 km na północ od Tromdheimu). Po zdobyciu

Namsos miała tam się desantować druga brytyjska brygada, po czym obie miały

się połączyć z prawym skrzydłem nacierających wojsk szwedzkich. Trondheim

miał zostać ostatecznie zdobyty po 2 tygodniach od rozpoczęcia operacji, ale

liczono się ze zniszczeniami, których usunięcie wymagać będzie czasu.

Brak politycznej współpracy oraz uzależnienie przez Szwedów zgody na reali-

zację planu od postawy Niemców zmuszały Brytyjczyków do ostrożności. Liczenie

wyłącznie na własne siły nie rokowało natomiast sukcesu. Sprawa więc się odwle-

kała, a już w październiku Niemcy - zapewne ze względu na piętrzące się trudności

na froncie wschodnim - osłabiły nacisk na Szwecję. Spór o norweskie statki został

przekazany do instancji sądowych. Gdy w marcu 1942 r. szwedzki Sąd Najwyższy

wydał orzeczenie niekorzystne dla Niemiec, te nie zareagowały.

Szwecja w okresie flirtu z Niemcami została gęsto oplatana pajęczą siecią

hitlerowskiej piątej kolumny. Mimo to była też miejscem spotkań przeciwników

Hitlera. Na przykład w maju 1942 r. w miasteczku Sigtuna spotkali się: Anglik.

biskup Chichester, George Bell oraz dwaj Niemcy - pastor Dietrich Bonhoeffer,

wybitny teolog i pedagog, oraz dyrektor do spraw naukowych w Światowej Ra-

dzie Kos'ciołów w Genewie Hans Schónfeld. Chodziło im o pozyskanie poparcia

i pomocy rządu brytyjskiego dla obalenia Hitlera, czego zresztą nie udało się

uzyskać. Jesienią 1943 r. w tej samej sprawie udał się do Szwecji inny spiskowiec

niemiecki Adam von Trott

Alarm wojenny w Szwecji wszczęto w lutym 1942 r., gdy szwedzki attache

wojskowy w Berlinie ppłk Juhlin-Dannfelt zasygnalizował fakt rozpatrywania

przez OKW problemu uderzenia na Szwecję. Informacje te miał otrzymać od

szefa Abwehry Wilhelma Canarisa lub wybitnego prawicowego działacza opo-

zycji antyhitlerowskiej Carla Goerdelera. W niemieckich portach bałtyckich za-

uważono też koncentrację wojsk. Zaniepokojony król Gustaw V pospiesznie za-

pewnił Ribbentropa, iż w razie angielskiego desantu w Norwegii Szwecja będzie

bronić swych granic. Dowództwo szwedzkie przeprowadziło na początku marca

„próbną" mobilizację.

Przedsięwzięcia mobilizacyjne, mimo że szwedzkiej armii brakowało nowo-

czesnego uzbrojenia i wyposażenia, dały pożądany efekt. Naczelne Dowództwo

Wehrmachtu zrozumiało, że nie może już liczyć na czynnik zaskoczenia. Poza

tym wiosną 1942 r. nie było ono w stanie zebrać sił niezbędnych do przeprowa-

338

dzenia inwazji na Szwecję. Wojska lądowe niezbędne były do uzupełnienia ogrom-

nych strat poniesionych na froncie wschodnim, na którym przygotowywano ofen-

sywę w kierunku Kaukazu i Stalingradu, a główne siły morskie skoncentrowano

w portach północnej Norwegii do walki z murmańskimi konwojami i ewentualną

inwazyjną flotą aliancką. Już więc w połowie marca Ribbentrop stanowczo zde-

mentował pogłoski o pogorszeniu się stosunków ze Szwecją i obłudnie wyraził

zadowolenie ze szwedzkich przedsięwzięć w obronie swej neutralnos'ci, zagro-

żonej rzekomo przez brytyjską inwazję. Atmosfera napięcia w Sztokholmie po-

woli zaczęła opadać.

Groźba hitlerowskiej agresji wiosną 1942 r. nie znalazła wprawdzie potwier-

dzenia w archiwalnych dokumentach Trzeciej Rzeszy, lecz skądinąd wiadomo,

że dla zachowania najgłębszej tajemnicy przygotowywano ją w wąskim kręgu

generalskiej elity, jedynie na ustne rozkazy Hitlera. O realnos'ci zagrożenia świad-

czy wypowiedź takiego sceptyka jak minister Giinther, który uznał, że włas'nie w

lutym 1942 r. było ono największe. Lutowy alarm w Sztokholmie miał też daleko

idące następstwa: Szwedzi uwierzyli w odstraszającą moc swego oręża. W rezul-

tacie żądań generalicji rząd wniósł w kwietniu na forum Riksdagu projekt ustawy

o pięcioletnim planie rozwoju sił zbrojnych. Został on przyjęty w czerwcu 1942

r. Tylko w roku budżetowym 1941/1942 na rozwój sił zbrojnych wyasygnowano

ogromną sumę 2 mld koron, czyli 14 razy więcej niż w 1936 r. Latem 1942 r., jak

informowała prasa amerykańska, Szwecja była jedynym małym państwem, które

własnymi siłami podjęło produkcję samolotów, okrętów wojennych i czołgów

Lutowo-kwietniowy okres alarmu i pogotowia bojowego upewnił rząd w

Sztokholmie, że hitlerowskie Niemcy liczą się ze zdeterminowaną wolą zbrojnego

odparcia przez naród szwedzki agresji oraz ze znacznym już potencjałem obronnym

Szwecji. Dlatego też nie bacząc na to, że latem 1942 r. Wehrmacht zaczął znów

odnosić sukcesy w operacjach na południowym skrzydle frontu wschodniego i w

Afryce Północnej, Szwecja zaczęła stopniowo rozluźniać współpracę z Niemca-

mi. Przede wszystkim począwszy od lipca 1942 r. nasilono kontrolę tranzytu nie-

mieckich żołnierzy urlopowiczów, bacząc, by w obydwie strony przejeżdżała taka

sama ich liczba. Następny krok w kierunku obrony niezawisłości uczyniono na

morzu. W sierpniu zażądano, by dowództwo Kriegsmarine zakazało U-bootom

zbliżania się do szwedzkich konwojów nie tylko na terytorialnych wodach szwedz-

kich (Szwedzi ogłosili nimi czteromilowy pas wód, Niemcy zas' uznawały tylko

strefę trzymilową), lecz także na otwartym morzu. We wrześniu zredukowano

udział szwedzkich okrętów w konwojowaniu niemieckich statków na przybrzeż-

nych wodach szwedzkich pod pretekstem ograniczonych możliwości technicz-

339

nych floty. Wreszcie w październiku zaostrzono kontrolę przestrzeni powietrz

nej. Szwedzka obrona przeciwlotnicza otrzymała nowe instrukcje zawierając.

nakaz otwierania ognia bez uprzedzenia do obcych samolotów naruszających

przestrzeń powietrzną tego kraju.

Nadal zaostrzały się też stosunki z powodu antyniemieckich artykułów w

szwedzkiej prasie. Wprawdzie czcs'ć gazet latem 1942 r. znów zaczęła sławić

niemiecki oręż, lecz większość szwedzkiej prasy nie zaprzestała publikować kry-

tycznych artykułów o hitlerowskich zbrodniach w okupowanej Europie oraz po-

zytywnie się wypowiadać o koalicji antyhitlerowskiej. 5 września 1942 r. poseł

Wied po raz ostatni złożył w tej sprawie ostry protest, zapowiadając antyszwedz-

ką kampanię w prasie niemieckiej. Taka kampania w istocie wkrótce się rozpoczęła

i coraz bardziej przybierała na sile. W końcu 1942 r. stosunki szwedzko-niemieckie

zaostrzyły się do tego stopnia, że wymuszenie uległości Szwecji Hitler widział

już tylko w interwencji zbrojnej.

Od jesieni 1942 r. szwedzka prasa poddawała ostrej krytyce akty hitlerow-

skiego ludobójstwa w okupowanej Europie, a zwłaszcza ucisk Norwegów. Niemcy

protestowały przeciw przyjmowaniu zbiegłych Norwegów oraz umożliwianiu im

wojskowego szkolenia. W styczniu 1943 r. Niemcy ustanowiły blokadę szwedzkiej

żeglugi przez Goteborg. Była to jedyna droga zaopatrywania Szwecji w ropę nafto-

wą (zgodę na jej ponowne uruchomienie wyrażono dopiero w maju 1943 r.).

Usztywnienie stanowiska Szwecji wobec Niemiec uwidoczniło się też w grud-

niu 1942 r. w trakcie rokowań w sprawie zawarcia nowej umowy handlowej.

Szwecja wystąpiła pod adresem Niemiec z wieloma pretensjami i wymusiła nie-

zbyt dogodne dla Trzeciej Rzeszy warunki sprzedaży broni, węgla i koksu.

3. Plany Bamlera i Schella

Planowanie przez hitlerowskie Niemcy wiosną 1943 r. okupacji Szwecji nie zo-

stało dotychczas należycie zbadane. Było ono traktowane przez OKW jako ściśle

tajne i wiele poleceń oraz meldunków dotyczących tej kwestii nie znalazło odbi-

cia w dokumentach. Dlatego w literaturze przedmiotu istnieją spore rozbieżności

co do terminów oraz zasięgu zamierzonego przedsięwzięcia.

Po raz pierwszy problem planowanej agresji na Szwecję został przedstawio-

ny w prasie radzieckiej na podstawie zeznań byłego szefa sztabu AOK „Norwe-

gen" gen. por. Rudolfa Bamlera, który objął to stanowisko po gen. Buschenhage-

340

nie w maju 1942 r. Publikacje w „Krasnoj Zwiezdie" z 26 czerwca 1946 r. oraz w

Nowoje Wriemia" nr 46 z 1961 r. utrzymują, iż już w grudniu 1942 r. szef Szta-

powodzenia Wehrmachtu zlecił gen. Bamlerowi przygotowanie studium do-

tyczacego przeciwdziałania ewentualnemu przyłączeniu się Szwecji do spodzie-

wanego alianckiego desantu w Norwegii. Według zeznań Bamlera wynikało z

niego iż dla szybkiego zajęcia Szwecji niezbędne są siły liczące 17-18 dywizji,

tym 2 pancerne. W tym też czasie OKW miało rozpocząć konkretne przygoto-

wania do operacji zajęcia Szwecji, drukując szczegółowe mapy jej obszaru, bu-

dując w Norwegii drogi oraz wzmacniając stacjonujące tam wojska

Zeznania gen. Bamlera krytycznie oceniają redaktorzy KTB OKW, określając

je jako fantazję, zwłaszcza ze względu na fakt, iż Niemcy nie były w stanie w tym

okresie wydzielić dla działań w Skandynawii tak dużych sił, zwłaszcza korpusu

pancernego. W istocie jednak zamieszczone w KTB dokumenty potwierdzają przy-

gotowania Niemiec do przeprowadzenia takiej operacji, choć w późniejszym ter-

minie i na mniejszą skalę. Kwestię tę najpełniej przedstawia amerykański histo-

ryk E. Ziemke, który dotarł do dokumentów 20 AG, AOK „Norwegen", a zwłasz-

cza 25 DPanc. Według niego gen. Bamler podpisał 10 lutego 1943 r. 2 ściśle tajne

rozkazy: pierwszy, skierowany do korpusów armijnych - XXXIII i LXX - w spra-

wie wydzielenia niektórych ich związków taktycznych do odwodu armijnego, oraz

drugi - do dowódcy 25 DPanc gen. por. A. V. Schella, już o charakterze szkolenio-

wo-operacyjnym. 25 DPanc liczyła wówczas około 11 tys. żołnierzy i była wyposa-

żona jedynie w lekkie czołgi starszego typu (głównie Pz Kpfw - 7,5-9,5 t).

Podjęte przez gen. Bamlera wspólnie z ppłk. Lossbergiem studium działań prze-

ciw Szwecji natrafiło na wstępie na duże przeszkody. Pierwsza była następstwem

niepomyślnych dla Niemiec wydarzeń na przełomie lat 1942/1943 nie tylko na głów-

nych frontach wojny, lecz również w samej Norwegii. Podziemna norweska organi-

zacja wojskowa Milorg, licząca kilka tysięcy członków, znacznie ożywiła działal-

ność. Szczególnie niepokoiły Bamlera wiadomości o magazynowaniu przez Nor-

wegów broni pochodzącej ze zrzutów w środkowej Norwegii, między Trondheimem i

Bod0. Nietrudno się domyślić, o co chodziło Brytyjczykom: desant w tym właśnie

rejonie doprowadziłby do przecięcia Norwegii i wyjścia wojsk alianckich nad grani-

cę ze Szwecją. Abwehrze i gestapo udało się jednak zdekonspirować siatkę organi-

zacji Milorg i unieszkodliwić wielu jej członków. Służba bezpieczeństwa zdołała też

rozbić liczne grupy dywersyjne i rozpoznawcze kierowane przez brytyjskie służby

specjalne. W jej ręce wpadło kilka radiostacji spośród około 30 zlokalizowanych w

Przybrzeżnym pasie Norwegii. Oddział rozpoznawczy sztabu armii był jednak prze-

konany, że rozbito jedynie część norweskiego podziemia i brytyjskich agentur.

341