Искандер Мунши Тюркман. Tarix-i al?mara-yi Abbasi (Аббасова мироукрашающая история). Том 1

Подождите немного. Документ загружается.

ayrılaraq, bir çox fitnəkarları öz baĢına toplayıb, Urfa hakimi

285

Aca sultan Qacarın

üzərinə getdi. [Aca sultan] səkkiz yüz nəfərlə [Murada qarĢı] döyüĢə girib, onun

səkkiz min adamı üzərində qələbə çaldı. Sultan Murad mərəkədə öldürüldü. Aca

sultan onun baĢı ilə üzüyünü niĢanə kimi aləmin pənahı olan dərgaha göndərdi və

QudurmuĢ sultan

286

ləqəbi aldı. [Muradın] öldürülməsi ilə Ağqoyunlu sultanlarının

dövləti də aradan getdi.

Bu hadisələr Ġraqi-Ərəbin fəth edilməsindən sonra baĢ verdiyinə

baxmayaraq, [mən] onların [yuxarıda qeyd olunmuĢ hadisələrlə] əlaqəsini nəzərə

alıb, [burada] yazdım.

MÜBARƏK MƏĠYYƏTĠN ĠRAQĠ-ƏRƏB TƏRƏFƏ HƏRƏKƏT

ETMƏSĠ, O VĠLAYƏTĠN FƏTH EDĠLĠB ALINMASI VƏ

BU ZAMAN BAġ VERMĠġ HADĠSƏLƏR HAQQINDA

O vilayətin fəth edilməsinin gerçəyi budur ki, Ġraqi-Ərəb məmləkətinin

əyanları Sultan Muradın halının sarsılmasından xəbər alandan sonra türkman

əmirlərindən Barik adlı birisi o ölkəni ələ keçirdi və onu [əlində] saxlamağa

çalıĢdı. ġahın nurlu ürəyində o vilayəti almaq istəyi möhkəmləndi. Öncə Barikə

zərlə toxunmuĢ [qızılbaĢ] tacı, xüsusi kəmər və xələt göndərərək, onu itaətə və

sədaqətə dəvət etdi. Barik iĢin əvvəlində Ģahın xələtini qəbul edib, türkman

taqiyəsini baĢından götürdü, Ģahın tac və xələtini geyməklə fəxr edib öyündü,

sidrəyə bərabər [ali] sarayın xadimlərinə layiq peĢkəĢlər göndərdi və xahiĢ etdi ki,

o ölkənin valiliyi ona verilsin. Amma Ģah bunu qəbul etmək fikrində deyildi. O,

Barikə xəbər göndərdi ki, «Ətabati-aliyatı

287

ziyarət etmək niyyəti qəlbimizdə

qətiləĢibdir, onu ləğv etmək olmaz. Əgər onun (Barikin) sözlərindən sadaqət və

səmimiyyət qoxusu gəlirsə, durmadan aləmin pənahı olan dərgaha gəlsin, baĢqa

əmirlərin sırasına girsin, yoxsa, məkr və hiylə ilə bu dərgaha yol tapmaq olmaz».

Barik bir neçə gün [Ģahın] dövlətinə tərəfdar olduğunu nümayiĢ etdirdi.

Lakin Ģahın o tərəfə gələcəyi aydın olduqda qalaya azuqə və döyüĢ sursatı yığmağa

baĢladı, açıq-aydın müqavimət təbili döyərək, [Ģahın ona göndərdiyi] zərli tacı

baĢından atdı. Buna görə də Ģahın o tərəfə getməsi qərara alındı. [ġah Ġsmayıl]

Hüseyn bəy Lələni mənqəlay

288

[təyin] edərək, onu qabaqca yola saldı. Hüseyn bəy

Bağdadın iki mənzilliyinə çatdıqda Barik özünü itirdi və o vilayətin əyanlarının

əksəriyyətinin Ģah sarayının xadimlərinə itaət etmək meyilini görəndə özündə

müqavimət və qalanı saxlamaq qüvvəti olmadığını bildi. Bir gecə o, Dəcləni gizli

keçərək, sərsəm halda, Sultan Muradla bərabər, sonsuz əziyyətlə Hələb tərəfə

285

S-129, v.30b; S-297, v.18a.

286

Tehran çapında (s.33) «MiĢ sultan» yazılmıĢdır.

287

Ətəbati-aliyat – hərfi mənası «uca astanalar» deməkdir. Bu ad altında Ģiə imamlarının Ġraqdakı

məqbərələri nəzərdə tutulur.

288

Mənqəlay - ordunun avanqard hissəsi.

qaçdı, oradan da, yuxarıda yazıldığı kimi, zülqədər [tayfasının] arasına getdi. Ertəsi

gün Ģəhərin əhalisi və əyanları Nəcəf seyidlərinin böyüklərindən və o vilayətin

ixtiyar sahiblərindən olan və Ģahın Ģərəfli dövlətinə tərəfdar olması Ģübhəsi ilə

Barik tərəfindən tutulub qaranlıq quyuda həbs edilən Seyid [Məhəmməd] bəy

Kəmunəni quyudan çıxarıb, öz Ģahısevənliklərini

289

izhar etdirdilər. Seyid

Məhəmməd Kəmunə cümə günü came məscidinə gedib, Ģahın ləqəbləri ilə on iki

imam («isna-əĢəri») xütbəsini oxudu. Hüseyn bəy [Lələni] qarĢılayaraq, Mirzə

Pirbudaq bağında yerbəyer etdilər.

Hüseyn bəy Bağdadın fəth edilməsi həqiqətini xilafət məkanlı taxtın

kölgəsinə çatdırdı. [ġahın] cahangir məiyyəti ov edə-edə, yavaĢ-yavaĢ yol gedərək,

müzəffər və xoĢbəxt bir Ģəkildə darüs-səlam

290

[Bağdada] yetiĢdi. Camaat böyük

sevinc və Ģadlıqla [Ģahı] qarĢılayaraq, [ona] xeyir-dua verdi. Süleyman Ģanlı xaqan

darüssəlam [Bağdadın] fəthi münasibətilə Allaha Ģükür edərək, 914-cü ilin

cəmadiüs-sani ayının 20-də (16 oktyabr 1508) darüssəlam [Bağdada] gəldi. Seyid

Məhəmməd, Ģahın hörmət və izzətinə layiq görüldü. O vilayətin valiliyi Xadim

bəyə verildi və orada o, Əbülmənsur («qaliblik sahibi») və Xəlifətül-xüləfa

(«xəlifələr xəlifəsi») ləqəbini aldı. [ġah] oradan məhəbbət və səmimiyyətlə

Kərbəlanın

291

pak torpağına gedərək, Əbi-Abdulla əl-Hüseynin və Kərbəla çölü

Ģəhidlərinin nurlu məzarlarının ziyarəti Ģərəfinə nail oldu. [ġah Ġsmayıl] behiĢt

ehtiramına layiq olan o rövzənin bəzəkləndirilməsinə və zinətləndirilməsinə, onun

xidmətçilərinin mükafatlandırılmasına sonsuz diqqət göstərdi. Oradan [Ģah] «sizin

dostunuz ancaq Allahdır» [ayəsinin]

292

nurunun zahir olduğu yer olan vilayətpənah

Ģahın (Həzrət Əlinin) cənnətə bərabər rövzəsini ziyarət etmək məqsədi ilə

Hillədən

293

Nəcəfi-ƏĢrəfə getdi. O böyük səadətə çatdıqda [ġah Ġsmayıl] o sidrə

niĢanlı [ulu] astananın xidmətçilərinə ehsan vermək üçün dərya kimi səxavətli əlini

açdı. Nəcəfi-ƏĢrəfin valiliyi Ġraqi-Ərəbin bəzi mahalları ilə birlikdə Seyid

Məhəmməd Kəmunəyə bağıĢlandı. [O], bu iĢlə məĢğul oldu. [ġah Ġsmayıl]

darüssəlam [Bağdada] qayıdaraq, ali nəsəbli imamlar Əbi-Ġbrahim Musa əl-

Kazimin və Məhəmməd Təqi əl-Cavadın - hər ikisinə salam olsun - mübarək

289

ġahısevən - bir sıra mənbələrdə, o cümlədən də «Tarix-i aləmara-yi Abbasi»də ilk Səfəvilər

zamanından bəhs edən hadisələr Ģərh olunarkən bu söz, sadəcə olaraq, «Ģaha sədaqətli olmaq»

mənasında iĢlədilir. Həmin hadisələrdə iĢlədilən bu sözü sonralar formalaĢmıĢ Ģahsevən tayfası ilə

eyniləĢdirmək düzgün deyildir (daha ətraflı bax. R.Tapper. Shahsevan in Safavid Persia // BSOAS, vol.

37, part 2, London, 1974, p.322-354).

290

Darüssəlam - «sülh məkanı» deməkdir. Bu epitet Bağdad Ģəhərinə aid olunurdu.

291

Kərbəla - indiki Ġraq Respublikasının mərkəzi ərazisində, Fərat çayının sağsahil hissəsində, əl-Milh

gölündən Ģərq tərəfdə, Bağdaddan 100 km. cənub-qərbdə yerləĢən Ģəhər. ġiələrin üçüncü imamı Ġmam

Hüseyn Kərbəlada Ģəhid olmuĢ və orada dəfn edilmiĢdir. Bu səbəbdən Kərbəla müsəlman dünyasının ən

müqəddəs Ģəhərlərindən və ziyarətgahlarından biri hesab edilir.

292

«Qurani-Kərim», «Maidə» surəsi, 55-ci ayə.

293

Hillə - Ġraqda, Kərbəladan cənub-Ģərqdə, Fərat çayının solsahil hissəsində, qədim Babil Ģəhərinin

xarabalıqları yaxınlığında yerləĢən Ģəhər.

qəbirlərini ziyarət etmək Ģərəfinə çatdı

294

. Oradan Samirəyə

295

gedib, həmin

müqəddəs yerlərdə dua [oxuyub] ziyarət edərək, ehsan və ənam verdilər.

Ġraqi-Ərəbin iĢlərini nizama salıb, mübarək astanaların [xidmətçilərinin]

maaĢlarını müəyyən edərək, o məqbərələrə rəvac və rövnəq verdikdən sonra [Ģah]

Xuzistanı almaq məqsədi ilə bayraq qaldırıb, o tərəfə getdi. [ġah Ġsmayıl]

Luristan

296

hüdudunda Hüseyn bəy Lələni və Bayram bəy Qaramanlunu qələbə

niĢanlı əsgərlərdən on min nəfərlə Luristan hakimi Məlik Rüstəmin üzərinə

göndərdi və Ģahın məiyyəti isə Hüveyzəyə tərəf hərəkət etdi. O vilayətdə yaĢayan

MüĢəĢə

297

ərəbləri o zaman alçaqlıq çölünə düĢərək, vilayətpənah Ģahı (Həzrət

Əlini) Allah hesab edirdilər.

Qəribə əhvalatlardan [biri] odur ki, xalq arasında belə yayılmıĢdı ki, o tayfa

ibadət edərkən bıçaq və qılınc onlarda heç bir iz buraxmır. [Onlar] qılıncın tiyəsini

qarınlarına dayayıb, «Əli Allahdır» və baĢqa boĢ-boĢ sözlər deyirlər, qılınc kaman

kimi əyilir, onların bədəninə heç bir zərər dəymir. O tayfanın hakimi həmiĢə

seyidlərdən biri olur. Bu zaman Sultan Möhsünün oğlu Sultan Fəyyaz atasının

yerinə keçərək, hakim olmuĢdu. O tayfanın arasında Ģəriət qaydaları yoxa çıxmıĢdı.

Onlar yolunu azmıĢların çölündə daha irəli gedərək o vaxt Fəyyazı Allah hesab

edirdilər. [ġahın] əzəmətli bayraqları Hüveyzə hüduduna çatdıqda, «Həbi-büs-

siyər» müəllifinin dediyinə görə, Sultan Fəyyaz, MüĢəĢə tayfası ilə birlikdə Ģahın

məiyyəti qarĢısında ordu cərgələrini düzərək, vuruĢa və döyüĢə hazırlaĢdı.

Hüveyzə yaxınlığında böyük bir hərb oldu. Hüveyzə torpağı MüĢəĢə qanından nar

kimi [qırmızı] lələ

298

dönmüĢdü. Bədxah Fəyyaz azmıĢların bir çoxu ilə bərabər

müzəffər qazilərin iti qılıncı sayəsində yoxluq yoluna tələsdi (öldürüldü).

ġeir

«MüĢəĢə qanından o açıq çöldə,

Deyəsən, torpaq və zaman laləyə döndü.

O çöldə o qədər qan töküldü ki,

294

Əbi-Ġbrahim Musa əl-Kazim - Ģiələrin yeddinci imamı. Məhəmməd Təqi əl-Cavad - Ģiələrin

doqquzuncu imamı. Onlar Bağdadın Kazimeyn adlı yerində dəfn edilmiĢlər.

295

Samirə - Ġraqda, Bağdaddan Ģimalda, Dəclə çayı sahilində Ģəhər. ġiələrin onuncu imamı Əli Nəqi və

on birinci imamı Həsən Əskəri burada dəfn olunmuĢlar.

296

Luristan - Ġranın qərbində tarixi vilayət. Paytaxtı Xürrəmabad Ģəhəri idi. Əhalisi irandilli lur

xalqından ibarətdir.

297

MüĢəĢə (ərəbcə «parlaq» deməkdir) - Seyid Məhəmməd MüĢəĢə (ölümü: 1465/66) tərəfindən əsası

qoyulmuĢ və Əliallahiliyə əsaslanan bidətçi dini hərəkat. Seyid Məhəmməd 1440-41-ci illərdə Ġraqın

cənubunda ərəb tayfalarının Qaraqoyunlular əleyhinə üsyanına baĢçılıq etmiĢ, lakin onun üsyanı 1442-

ci ildə yatırılmıĢdı. 1457-58-ci illərdə o, Ġranın Xuzistan vilayətində öz dövlətini yaratmağa nail oldu və

ölümündən sonra onun nəsli o vilayətdə hökmranlıq etdi. 1508-ci ildə Xuzistan ġah Ġsmayıl tərəfindən

ələ keçirildikdən sonra MüĢəĢəyilər Ģiə əqidəsini qəbul etdilər və Səfəvilərdən vassal asılılığına

düĢdülər.

298

Ləl - yaqut növündən olan al qırmızı rəngli qiymətli daĢ.

Fələk belinədək qan içində oturdu.

O qədər cəsəd üst-üstə yığıldı ki,

Küləyin yolu o çöldə bağlandı.»

Luristana getmiĢ böyük əmirlər Məlik Rüstəmi özləri ilə bərabər uca taxtın

ayağına gətirdilər. Bu hadisə belə olmuĢdu ki, əvvəlcə Məlik Rüstəm onların

qabağından qaçaraq, çətin yolları olan bir dağa sığınmıĢdı. Bəhram

299

kimi

intiqamçı əsgərlər o dağın ətrafını tutaraq, onu sıxıĢdırmıĢ, o isə aman və əhdü-

peyman [istəyərək], əmirlərin yanına gəlmiĢdi. [Məlik Rüstəm, Ģahın] hüzurunda

lur dilində

300

Ģirin sözlər danıĢıb, rəğbət qazandı. Onun uzun saqqallı olduğundan

Süleyman Ģanlı xaqan onun saqqalını inci və ləl ilə bəzətdirmiĢdi. Bir müddət

həmin halda Ģahın ordusunda qaldı, [sonra] Luristan hakimi təyin edilib, istədiyi

kimi öz diyarına getdi.

Xülasə, [ġah Ġsmayıl] MüĢəĢə [tayfasını] fəth etdikdən sonra Hüveyzə

hakimliyini böyük əmirlərindən birinə verib, ġüĢtər və Dizfula doğru yönəldi.

Oranın hakimi itaət yolu ilə gedərək, uca taxtın ayağına gəldi, Ģəhər və qalanın

açarlarını [Ģaha] təqdim etdi. O məmləkət Səlasil qalası

301

ilə birlikdə dərya [kimi

geniĢ] qəlbli Ģahın əlinə keçdi. Süleyman Ģanlı xaqan o asimana ucalan qalanı

etibarlı adamlarından birinə tapĢırdı. Daha sonra müzəffər bayraqlar Fars vilayətinə

öz kölgəsini saldı. [ġah Ġsmayıl] ov edə-edə darül-mülk ġiraza yönəlib, daha bir

dəfə Müzəffərilər

302

[sülaləsinin] darülmülkündə xoĢbəxtlik və rəiyyətpərvərlik

taxtına qədəm qoydu. Lar və Hörmüz

303

valilərinin elçiləri xilafət məkanlı taxtın

ayağına gəlib, layiqli peĢkəĢlər gətirdilər. O ölkələrdə Ģahın adı və ləqəbi ilə xütbə

və sikkələri bəzədilər. [ġah Ġsmayıl] qıĢı ġirazda Ģənliklə keçirdi, baharda isə

Həmədan yaylağında oldu. Bir müddət Əlvənd dağının ətəyində qaldı. Daha sonra

Ġran hökmdarının Ģərəfli gəliĢindən darüssəltənə Təbrizin [havası] gözəl ətirlə

doldu.

299

Bəhram - qan kimi qırmızı göründüyü üçün klassik ġərq ədəbiyyatında müharibə rəmzi sayılan

Mərrix ulduzu (Mars planeti) həm də Bəhram adını daĢıyırdı. Burada və əsərin bəzi baĢqa yerlərində

«intiqamçı Bəhram», «qaniçən Bəhram» qeyd olunduğu zaman müharibə rəmzi olan Mərrix nəzərdə

tutulur.

300

Farsca mətndə «be zəban-e lori» yazılmıĢdır. Bunu həm «lur dilində», həm də «loru dildə» (yəni

sadə dildə) kimi tərcümə etmək mümkündür.

301

Səlasil qalası - Ġranın ġüĢtər Ģəhəri yaxınlığında tarixi qala.

302

Müzəffərilər sülaləsinin banisi 1314-cü ildən etibarən Elxanilər (Hülakülər) dövlətinin Yəzddəki

caniĢini olan Mübarizəddin Məhəmməd ibn Müzəffərdir. O, Elxanilər dövlətinin zəifləməsindən istifadə

edərək, 1340-cı ildə Kirmanı, 1353-cü ildə Farsı, 1356-cı ildə isə Ġsfahanı ələ keçirmiĢ və müstəqil

Müzəffərilər dövlətini yaratmıĢdı. Bu dövlətin paytaxtı ġiraz Ģəhəri idi. Müzəffərilər dövləti 1393-cü

ildə Əmir Teymurun yürüĢü nəticəsində aradan qalxmıĢdır (СИЭ, т. IX, Москва, 1966, с. 550;

К.Э.Босворт. Мусульманские династии. Москва, 1971, с. 213-214).

303

Lar - Ġranın cənubunda, Bəndər-Abbasdan Ģimal-qərb tərəfdə yerləĢən Ģəhər. Hörmüz - Ġran körfəzi

ilə Oman körfəzi arasında, Bəndər-Abbas limanı yaxınlığında ada.

ġirvan tərəfdən xəbər gəldi ki, ġeyxĢah yenə də o vilayətdə ağalıq bayrağını

qaldırıb, bac

304

və xərac verməkdən boyun qaçırır. Bu, Ģahın qiyamət atəĢinə

bənzər qəzəb odunu alovlandırdı. ġiddətli qıĢda və Ģaxtada [ġah Ġsmayıl] ġirvana

tərəf yola düĢdü, Cavadda

305

bərə körpü salıb, [Kür çayını] maneəsiz keçdi.

ġirvanĢah dayana bilməyib, Biqurd

306

qalasına tərəf qaçdı. Cah-calallı bayraqlar

qələbə və səadətlə ġirvana gəldilər. [ġah Ġsmayıl] o vilayətin valiliyini Lələ bəyə

verdi. O, ġamaxı Ģəhərində qaldı. Bakı və ġabran

307

qalalarının mühafizəçiləri itaət

və tabeçilik göstərərək, darvazaların açarlarını təslim etdilər. Dərbənd əhalisi

qalanın mətinliyinə və [xəndəyin ətrafındakı] torpaq səddinin yüksəkliyinə

arxalanaraq, bir neçə gün var gücləri ilə müqavimət göstərdilər. Amma axırda

aman istəyərək, itaət etdilər. Süleyman Ģanlı xaqan həmin qıĢda ġirvandan çıxaraq,

Qarabağa təĢrif gətirdi. Baharın əvvəlində Sultaniyyəyə tərəf hərəkət edərək,

Xorasana yürüĢün tədarükünə baĢladı.

XORASANIN FƏTHĠ DASTANININ BAġLANĞICI

Rəvayət gülĢəninin oxuyan bülbülləri və hekayət cəmiyyətinin dastan

söyləyənləri Süleyman Ģanlı xaqanın atəĢli qılıncının parıltısı ilə ələ keçmiĢ

Xorasan fəthinin xoĢ xəbərlərini bu tərzlə nəql etmiĢlər ki, cahangir Ģahın təbilinin

göy gurultusuna bərabər səsi dünya meydanında ucaldıqda dünya sultanları o

padĢahın cahangirliyi qorxusundan, haqlı olaraq, o həzrətlə dostluq edərək, töhfələr

və hədiyyələr, elçilər və məktublar göndərməklə saziĢ və sədaqət yolu ilə

gedirdilər. Müzəffər xaqan Əbülqazi Sultan Hüseyn mirzə Bayqara Xorasan,

Mərvi-ġahican, Xarəzm, Toxarıstan, Zabilistan və Qəndəhardan tutmuĢ Kabilə və

BədəxĢan hüduduna qədər məmləkətlərə hökmdarlıq edirdi

308

. Onun hakimiyyət

müddəti neçə illər ərzində davam etmiĢdi. Onun ağıl-kamala çatmıĢ və kama

yetiĢmiĢ oğul və nəvələri çox idi. [Sultan Hüseyn Bayqara] o həzrətlə (ġah

Ġsmayılla) sədaqət və dost münasibətlərində olub, həmiĢə yaxınlıq və məhəbbət

304

Bac - ticarət yolları ilə yüklərin daĢınması üçün nəzərdə tutulan, Ģəhər darvazalarında və ya gəmi

keçidlərində alınan vergi növü. Bundan baĢqa, bac termini mənbələrdə bir çox hallarda xəracla yanaĢı,

onun sinonimin kimi də iĢlədilmiĢdir.

305

Cavad - Azərbaycanda, Kür və Araz çaylarının qovĢağında yerləĢən tarixi Ģəhər.

306

Biqurd qalası (Qəleyi-Biqurd) - ġamaxı Ģəhərindən Ģimal-qərbdə, indiki ġamaxı rayonunun

Qalaybuğurd kəndi yaxınlığında yerləĢmiĢ orta əsr qalası.

307

ġabran-Azərbaycanda orta əsr Ģəhəri. Xarabalığı Dəvəçi rayonunun ġahnəzərli kəndi yaxınlığındadır.

308

Mərvi-ġahican (Mərv) - müasir Türkmənistan Respublikasının cənub-Ģərqində, Bayraməli və Marı

(Mərv) Ģəhərləri yaxınlığında tarixi Ģəhər-qala. Xarəzm - Orta Asiyada, Amudərya çayının aĢağı

axarlarında tarixi vilayət. Hal-hazırda bir hissəsi Özbəkistana, bir hissəsi isə Türkmənistana daxildir

Toxarıstan - indiki Özbəkistanın və Tacikistanın cənubunu və Əfqanıstanın Ģimalını əhatə edən tarixi

vilayət. Zabilistan (Zabulistan) - tarixi Sistan vilayətinin bir hissəsi olub, Zabul Ģəhərini və onun

ətrafını, əhatə edir, müasir Ġran - Əiqanıstan sərhədində, Hilmənd çayının mənbəyində yerləĢir.

Qəndəhar - müasir Əfqanıstanın cənubunda, Ərqəndab çayının sol sahilində yerləĢən Ģəhərdir və orta

əsrlərdə Ġrandan Hindistana gedən ticarət yolu üzərindəki mühüm bır məntəqə idi.

göstərirdi. Süleyman Ģanlı xaqan da o yüksək məqamlı padĢahla ata-oğul kimi

rəftar edirdi və Teymurilər sülaləsinə ehtiram göstərib, keçmiĢ və gələcək

münasibətləri nəzərə alırdı. [ġah Ġsmayıl] məmləkətləri almağa baĢlayanda o

müzəffər Ģahın əlində olan ölkələrə təcavüz etmədi. Ġki tərəf arasında həmiĢə

məktublaĢma və gediĢ-gəliĢ qapıları açıq idi. O uca rütbəli padĢahın vəfatından

sonra onun övladları arasında birlik olmadığına görə, onlardan iki-üç nəfər,

xüsusən Bədiüzzaman mirzə, Müzəffər Hüseyn mirzə və Köpək mirzə müstəqillik

iddiasında olduqlarından, «Həbibüs-siyər»də yazıldığı kimi, o sülalənin əhvalı

pozuldu.

Nəslinin mənĢəyi ġeyban ibn Cuci ibn Çingiz xana gedib çatan Məhəmməd

xan ġeybani ibn Budaq sultan ibn Əbülxeyr xan ibn DövlətĢeyx-oğlan,

Mavəraünnəhr

309

valisi Sultan Əhməd mirzə ibn Sultan Əbu-Səid Kürəkanın

nökərliyi rütbəsindən yüksək hökmdarlıq səviyyəsinə [qədər] ucalmıĢ və bu

məmləkətlərdə qüdrətli padĢaha çevrilmiĢdi

310

. [O], Teymuri sülaləsi

Ģahzadələrinin əhvalının pəriĢanlığı və onların bir-biri ilə yola getmədikləri barədə

eĢitdikdə Xorasan mülkünə tamah etdi və müzəffər xaqanın (Sultan Hüseyn

Bayqaranın) övladlarını məhv etmək fikrinə düĢdü. [Məhəmməd xan ġeybani] 913-

cü il aylarında (13.05.1507-01.05.1508) Xorasana qoĢun çəkdi, o tədbirsiz

Ģahzadələrlə müharibə edib, onlara qalib gəldi və onların həyatla əlaqələrini kəsdi.

Xülasə, tarixlərdə yazıldığı kimi, o, Bayqara xanədanına od vurdu və onların

məmləkətini özbəklərin əlinə və ixtiyarına verdi. Xalq arasında ġahibəy xan [adı]

ilə məĢhur olan Məhəmməd xan ġeybani uzaq Türküstandan

311

Ġraqadək

[torpaqları] ələ keçirib, dövlət, əzəmət və iqtidar bayraqlarını göyə çatdırıb, elə

lovğa və təkəbbürlü olmuĢdu ki, heç bir əzəmətli və qüdrətli padĢahı belə saymırdı,

[O], Ģahın fələyə bərabər sarayının xadimləri ilə düĢmənçiliyə baĢladı. [ġah

Ġsmayılın] ölkələr fəth edən bayrağı ikinci dəfə ġirvana getdiyi ildə o, öz

ordusunun bir qismini biyaban [çöl] yolu ilə Kirmana göndərib, o vilayətdə çoxlu

dağıntılara, qətl və qarətə səbəb oldu.

Buna baxmayaraq, Süleyman Ģanlı xaqan iki-üç dəfə yaxĢı danıĢan səfirləri,

o cümlədən dövranın məĢhur, istedadlı adamlarından olan ġeyxzadə Lahicini

elçiliyə göndərib, [ġeybani xanı] fitnə-fəsaddan əl çəkməyə çağırdı. [Lakin

ġeybani xan] öz qarabəxtliyi ucbatından [Ģahın] cavabında kobud sözlər yazıb,

309

Tehran çapında (s.36,50) DövlətĢeyx-oğlanın adı DövlətĢeyx-oğlu kimi yazılmıĢdır. Mavəraünnəhr -

Orta Asiyada Amudərya və Sırdərya çayları arasındakı ərazilər.

310

ġeybani xan - əsl adı Məhəmməd ġahbəxt xandır. Mənbələrdə onun adı ġeybək xan və ġahibəy xan

kimi də qeyd olunur. 1451-1510-cu illərdə yaĢamıĢ və 1500-cü ildə Orta Asiyada ġeybanilər dövlətinin

əsasını qoymuĢ özbək xanıdır. Onun nəsəbnaməsi monqol-tatar hökmdarı Çingiz xana qədər gedib çıxır:

ġeybək xan ibn Budaq sultan ibn Əbülxeyr xan ibn DövlətĢeyx ibn Ġbrahim-oğlan ibn Fulad-oğlan ibn

Məngu-Teymur ibn Badakul ibn Cucibuğa ibn Bahadır ibn ġeyban xan ibn Cuci xan ibn Çingiz xan

(bax: N.Fəlsəfi. Zendeqani-ye ġah Abbas-e əvvəl. Tehran, 1334, c. I, s.156-157).

311

Türküstan - müasir Qazaxıstanı, Orta Asiyanı, Əfqanıstanın bir hissəsini və Çinin Ģimal-qərbini əhatə

edən tarixi vilayət.

mənasız kəlmələr iĢlədib qeyd etmiĢdi ki, islam həccinə getmək arzusundadır,

görəsən, onun [ġah Ġsmayılla] görüĢ yeri Ġraq və Azərbaycanın harasında

312

olacaqdır? Süleyman Ģanlı xaqan da gözəl ibarələrlə cavab məktubunda yazmıĢdı

ki, biz də cinlərin və insanların imamının

313

mübarək məzarını ziyarət etmək

fikrindəyik, inĢallah, görüĢ yeri müqəddəs və ulu MəĢhəddə olacaqdır.

[ġah Ġsmayıl] 916-cı il aylarında (10.04.1510 - 30.03.1511) Xərrəqan

314

yaylağında qələbə niĢanlı əsgərlərin hazır olmasını əmr edərək, möhkəm ürək və

zəfər arzusu ilə Xorasan tərəfə yönəldi. O, Simnandan

315

keçib, cəsarətlə Xorasan

vilayətinə qədəm qoyduqda Xorasan vilayətinin özbək hakimləri dayanmağa tab

gətirməyib, hər biri öz iqamətgahını boĢ qoyaraq, Heratda toplandılar. Həzarə

316

yürüĢündən qayıtmıĢ ġahibəy xan Heratda idi. O, Süleyman Ģanlı xaqanın

cürətindən, igidliyindən və qorxusuz bir halda Xorasana gəliĢindən xoflanaraq,

fikir və narahatlıq dəryasına batdı. Onun ürəyində Süleyman Ģanlı xaqanın

vahiməsi və dəhĢəti gündən-günə artırdı. [O], müzəffər bayraqların müqəddəs

MəĢhədin ətrafına çatdığını eĢitdikdə o həzrətin qarĢısına çıxmaq və döyüĢmək

qərarına gələ bilmədi və öz qohumu Canvəfa mirzəni Herat qalasında qoyub, özü

Mərvi-ġahicana tərəf hərəkət etdi. Canvəfa mirzə də dayana bilməyib, onun

ardınca Mərvə getdi. Süleyman Ģanlı xaqan sevinc və Ģadlıqla, ürəyi asudə və

könlü qorxudan uzaq Ģəkildə müqəddəs və ulu MəĢhədə gəlib, Xorasan sultanının

(Ġmam Rzanın) məlaikələr oturan astanasına gedərək, dua və ziyarət etdi. [ġah

Ġsmayıl] o Kəbəyə bərabər astananın seyid və xidmətçilərinə xüsusi mehribanlıq

göstərdi. Sonra [o], həmin «vilayət» və imamət taxtının sultanının (Ġmam Rzanın)

ruhundan imdad diləyərək, ġahibəy xanı təqib etmək üçün Mərvə tərəf getdi.

Müzəffər ordunun mənqəlayını təĢkil edən əzəmətli qazilər Mərvin döyüĢ

meydanına çatdıqda Canvəfa mirzə adlı-sanlı özbək bahadırlarından böyük bir

dəstə ilə onların qabağına çıxdı. Mərvin Tahirabad [adlı yerində] iki tərəf arasında

Ģiddətli vuruĢma baĢ verdi. QızılbaĢ qoĢununun baĢçısı Dana Məhəmmədin bu

mərəkədə Ģəhid olmasına baxmayaraq, Canvəfa mirzə böyük məğlubiyyətə

uğrayaraq, qaçmağa üz qoydu. QızılbaĢ qoĢunu özbəkləri qalanın ətəyinədək

qovaraq, onlardan bir çoxunu həlak torpağına saldı.

Bu arada misilsiz xaqanın mübarək çətirinin kölgəsi Mərvin yanına çatdı,

qala ətrafında ay və günəĢ bərabərində alaçıqlar və düĢərgə quruldu. ġahibəy xan

daha da vahiməyə düĢərək, Mərv qalasında möhkəmləndi. ġəhəri və qalanı

saxlamaq üçün son dərəcə tədbir gördü, Mavəraünnəhrə adamlar göndərərək,

312

S-129, v.33b; S-297, v.20a. «Ġraq və Azərbaycanın harasında» sözlərinin əvəzində Tehran çapında

(s.37) sadəcə olaraq «hansı yerdə» yazılmıĢdır.

313

Ġnsanların və cinlərin imamı – Ģiələrin səkkizinci imamı Ġmam Rza nəzərdə tutulur. Onun məzarı

Xorasanın MəĢhəd Ģəhərindədir.

314

Xərrəqan yaylağı – Həmədandan və Dərcəzindən Ģimalda yerləĢir.

315

Simnan - Ġranın Ģimalında, Tehrandan Ģərq tərəfdə, Elburz dağ silsiləsi ilə DəĢti-Kəvir səhrası

arasında yerləĢən Ģəhər.

316

Həzarə - Kabillə Herat arasında, Əfqanıstanın mərkəzi dağlıq hissəsində yerləĢən tarixi vilayət.

özbək tayfaları sultanlarının hazır olmasını əmr etdi. Hər gün qala ətəyində tərəflər

arasında toqquĢmalar baĢ verir, hər iki tərəfdən bir çox adam öldürülürdü. Bir neçə

gün belə keçdi və qələbə əldə edilmədi. Süleyman Ģanlı xaqan həmiĢə səf çəkməyi

və düĢmənlə üzbəüz döyüĢməyi qala müharibəsindən üstün tutduğu üçün istəyirdi

ki, aslandan qorxan tülkü kimi deĢikdə gizlənmiĢ ġahibəy xanı incə tədbirlə

qaladan [bayıra] çıxarsın. [Buna görə də] köç təbili çaldırıb, qala ətəyindən çəkildi.

[ġah Ġsmayıl] Məhəmməd [ġeybani] xana məktub yazıb göndərdi: «Sən bizlə

Azərbaycan və Ġraqda görüĢməyə söz vermiĢdin, [amma] sözünə vəfasız çıxdın.

Biz isə sözümüzə (vədimizə) əməl edərək, Xorasana gəldik. Buna baxmayaraq,

burada da qarĢımıza gəlmədin. Ġndi isə Azərbaycanda bəzi hadisələr baĢ verdiyinə

görə bizim oraya qayıtmağımız lazım olub. Ona görə də köçüb gedirik. Haçan

döyüĢə hazır olsanız və Allah təqdir edərsə, görüĢümüz baĢ tutar».

ġahibəy xan Süleyman Ģanlı xaqanın qayıtmasını acizlik və zəiflik hesab

edərək, qızılbaĢ ordusunun hücumu qarĢısından qaçıb qalada gizlənmək

rüsvayçılığından bir qədər xilas olmaq üçün [ġah Ġsmayılı] təqib etmək qərarına

gəldi. [ġahibəy xan] otuz min nəfər özbək qoĢunu və yanında olan adlı-sanlı əmir

və sərdarlarla Ģəhərdən [bayıra] çıxdı. [ġah Ġsmayılın] qəzavü-qədər kimi cərəyan

edən fərmanına uyğun olaraq, üç yüz nəfərlə ordunun arxasında duran Əmir xan

Mosullu özbək qoĢununun yaxınlaĢmasını müĢahidə edərək, Ģahın iĢarəsinə əsasən,

qaçıb müzəffər orduya qoĢuldu. Məhəmməd [ġeybani] xan bu hadisəni qızılbaĢ

ordusunun vahiməyə qapıldığının [əlaməti] hesab edərək, onu təqib etməkdə daha

da cürətləndi. Süleyman Ģanlı xaqan onun gəlməsi xəbərini aldıqda Ģəhərin üç

fərsəxliyində onun çayı keçməsinə qədər gözlədi. [Sonra] o çayın körpüsünü

dağıtmağı bir dəstəyə tapĢırdı. [ġah Ġsmayıl] geri dönərək, müzəffər üzəngisinin

həndəvərində olan on yeddi min nəfərlə Mərvin Mahmudabad [adlı yerində]

317

özbək qoĢunları qarĢısında ordusunu nizama saldı. ġahibəy xan naçar vuruĢmaya

hazırlaĢıb, döyüĢ meydanına üz çevirdi. Ġki tərəfdən özbək bahadırları və qızılbaĢ

ordusunun igidləri [bir-birlərinə] qarıĢdılar. Elə bir vuruĢma baĢ verdi ki, qaniçən

Bəhramın da ürəyi bu mərəkədə öldürülənlərə yandı.

ġeir

«Cahan Ģahının səadətinin gücü ilə

Özbəklərin bayrağı yerə sərildi.

Ġgidlərin qanı ilə yer boyandı,

Fələk aĢkar zəfər ayələri oxudu.»

Canvəfa mirzə, Qənbər bəy və özbək əmirlərinin əksəriyyəti o vuruĢmada

öldürüldülər. ġahibəy xan bir dəstə qaçan özbək qoĢunu ilə caĢqın halda atla çıxıĢı

317

Mərv Mahmudabadı - indiki Türkmənistan Respublikasının Mərv vilayətində Talxatanbaba adlı

yaĢayıĢ məntəqəsidir.

olmayan bir yerə atıldı. Orada [onlar] bataqlıqda bir-birinin üstünə düĢərək, yüz

əzab və əziyyətlə can verdilər. Qazilərdən Adi Bahadır ləqəbi ilə tanınan Bozcalu

Əziz ağa adlı birisi ġahibəy xanın cəsədini ölülərin altından çıxarıb, onun lovğalıq

ucbatından heç bir Ģahı taca layiq görməyən baĢını bədənindən ayıraraq, [onu]

əjdaha görkəmli bayrağın kölgəsində durmuĢ [ġah Ġsmayılın] dünyanı gəzən atının

ayağı altına atdı

318

. Süleyman Ģanlı xaqan Allaha səcdə qılıb, Ģükürlər etdi.

[ġahibəy xanın] bədəninin hər üzvünü bir vilayətə göndərdilər. Onun baĢının

dərisini soyub, samanla dolduraraq, Sultan Məhəmməd Qazinin oğlu olan Rum

padĢahı Sultan Bayəzidə

319

göndərdilər, qafa tasını isə qızıla tutaraq, «Əhsənüt-

təvarix» müəllifinin dediyinə görə, kef məclisi yoldaĢlarının eyĢ-iĢrət məclisində

qədəh kimi əldən-ələ gəzdirirdilər. Bu beyt onun halına uyğundur:

Beyt

«Dövran gərdiĢindən qafam çevrilibdir piyaləyə,

Bu xaraba zaman məni döndərdi lap avarəyə».

MəĢhur Xoca Kəmaləddin Mahmud Sağərçi, ġahibəy xanın vəziri

320

idi.

XoĢbəxt padĢah (ġah Ġsmayıl) o qızıla tutulmuĢ qafa tasını əlində tutub, ondan

Ģənlik məclisində badə içəndə, [Xoca Kəmaləddin] Mərv qalasından gəlmiĢ və o

səadət səmasının günəĢinin (ġah Ġsmayılın) qarĢısında əsir tutulanların sırasında

durmuĢdu. Süleyman Ģanlı xaqan ona xitab edib dedi:

- Xoca, bu qafa tasını tanıyırsanmı? Sənin padĢahının baĢıdır.

[Xoca Kəmaləddin] dedi:

- Sübhanallah!

321

[Gör] o, nə qədər səadət sahibi olmuĢ ki, indi də

xoĢbəxtliyini saxlamıĢdır. [Ona görə ki], yenə də sənin kimi səadət sahibinin

əlindədir və sən ondan dəmbədəm Ģadlıq badəsi içirsən.

Bu söz əĢrəfın könlünün sevincinə səbəb oldu. O, Xocaya hüsn-rəğbətlə

nəzər saldı, onu Xorasan vəziri

322

təyin etməklə mərhəmət göstərdi və ucaltdı.

Mazandaran padşahı Ağa Rüstəmin vəfatı. Mazandaran vilayətini zorla ələ

keçirmiĢ Ağa Rüstəm Ruzəfzun, Ģahm xoĢbəxt sarayının mülazimləri ilə

düĢmənçilik edərək həmiĢə deyirdi ki, mənim əlim ġahibəy xanın ətəyindədir. Bu

zaman Süleyman Ģanlı xaqan onun (ġahibəy xanın) bir əlini kəsib, Bəhram kimi

318

Mərv döyüĢü adı ilə tanınan bu vuruĢma 1 dekabr 1510-cu ildə baĢ vermiĢdir (О.А.Эфендиев.

Образование азербайджанского государства Сефевидов, с. 110; R.Ə.Ağayev. Azərbaycan və

Mərkəzi Asiya dövlətlərinin qarĢılıqlı münasibətləri /XV-XVI əsrləri. Bakı, 2004, s.103)

319

Osmanlı hökmdarı Sultan II Bayəzid (1481-1512) Sultan II Məhəmməd Fatehin (1444-1446; 1451-

1481) oğludur.

320

Vəzir - mülki bürokratiyanın baĢçısı.

321

Sübhanallah - hərfi mənası «Allaha eĢq olsun!» deməkdir. Təəccüb və heyrət yerində də iĢlədilir.

322

Səfəvilərin mərkəzi dövlət aparatında olduğu kimi, əyalət idarəçiliyində də vəzir, sədr, qorçubaĢı

kimi vəzifələr var idi (О.А.Эфендиев. Aзербайджанское государства Сефевидов в XVI веке, с. 110;

cəsarətli yasavullardan

323

birinə verərək göndərdi ki, həmin [kəsilmiĢ əli]

Mazandarana aparıb, Ağa Rüstəmin ətəyinə atsın və desin ki, sənin əlin onun

ətəyinə çatmadı, indi isə budur, onun əli sənin ətəyinə dəydi.

Ağa Rüstəm Təbəristanın

324

sərdarları ilə ali bir məclisdə olduğu zaman

həmin yasavul o məclisə girərək, [heç kəsdən] qorxub çəkinmədən, ona tapĢırılmıĢ

iĢi görüb, dərhal geri döndü. Heç kəs səsini çıxarmağa [belə] macal tapmadı.

BaĢdan-baĢa hədə-qorxu olan o sifariĢdən Ağa Rüstəmin ürəyi qısıldı, vahimə və

dəhĢətdən [halı] pisləĢdi, günbəgün bədəni zəiflədi və axırda o biri dünyaya tələsdi.

Xülasə, bu gözəl qələbədən sonra ətraf və qonĢu məmləkətlərə fəthnamələr

göndərdilər. Bütün Xorasan vilayətində xütbə və sikkələr on iki imamın - onlara

Allahın salavatı olsun - mübarək ləqəbləri və Ģahın Ģöhrətli adı ilə bəzəndi. Ceyhun

kənarınadək [ərazi] qızılbaĢ əmirlərinin əlinə keçdi. Doğru yola çağıran imamiyyə

məzhəbi Xorasanın bütün Ģəhərlərində yayıldı. Müzəffər bayraqlar Herata tərəf

yönəldi. ġərəfli xaqanın (Sultan Hüseyn Bayqaranın) paytaxtı o taxt-taca layiq

vücudun (ġah Ġsmayılın) təntənəsi sayəsində səma yüksəkliyini qazandı. Bu qəribə

hadisənin tarixi [əbcəd hesabı ilə] «fəth-i Ģah-i dinpənah»dır

325

(«dinin pənahı olan

Ģahın qələbəsi»). O qıĢda gözəl Herat Ģəhəri kamil xasiyyətli [ġah Ġsmayılın] qıĢlaq

və düĢərgəsi oldu. Ətrafdakı vali və hakimlər səadətli astanaya tələsərək,

Xorasanın fəthi münasibətilə onu təbrik edib, «mübarək olsun!» dedilər. O

cümlədən, Sultan Əbu-Səid Kürəkanın oğlu Sultan Mahmud mirzənin oğlu Xan-

Mirzə adı ilə məĢhur olan Sultan Üveys mirzə BədəxĢandan səltənət taxtının

ayağına gələrək, xüsusi ehtiramla qarĢılandı və [Ģaha] yaxın adamların məclisinə

daxil edildi. O, Hisari-ġadman

326

və BədəxĢan əyalətlərinin idarəçiliyini alıb,

razılıqla geri döndü. Həmçinin Sultan Əbu-Səid Kürəkanın oğlu ÖmərĢeyx

mirzənin oğlu Məhəmməd Babur mirzə Kabildən mahir elçilər göndərərək,

sədaqətini göstərdi.

Baharın əvvəlində cahangir bayraqlar Mavəraünnəhri almaq məqsədi ilə

Heratdan çıxdı. [ġah Ġsmayıl] Meymənə və Fəryaba

327

çatdıqda özbək sultanları -

atası [ġeybani xan] öldürüldükdən sonra Səmərqəddə səltənət bayrağı qaldıran

323

Yasavul - «yasa» (qayda, qanun) sözündən alınmıĢdır. Yasavullar Ģahın olduğu yerdə qayda-qanun

yaradırdılar. «Söhbət yasavulları» adlanan yasavullar yalnız hörmətli əmirlərin oğullarından ibarət ola

bilərdilər və Səfəvilərin erkən zamanlarında onların sayı səkkiz-doqquz nəfərdən çox olmazdı. ġahın

xüsusi məclislərində onlar eĢikağasılarla birlikdə xidmət göstərər, ictimai yığıncaqlarda isə onlar Ģahın

bərabərində durardılar, məclisə isə eĢikağasılar qulluq göstərərdilər. Həm yasavullar, həm də

eĢikağasılar ali divanın eĢikağası baĢısına tabe idilər (Mirza Səmia. Təzkirətül-müluk. Be kuĢeĢ-e

S.M.Dəbirseyaqi. Tehran, 1368, s.27; V.F.Minorsky. «Tadhkirat al-muluk», s.133; (О.А.Эфендиев.

Aзербацджанскоe государства Сефевидов в XVI веке, с.268).

324

Təbəristan - Ġranın Mazandaran vilayətinin köhnə adı.

325

«Fəth-i Ģah-i din-pənah» əbcəd hesabı ilə h. 916-cı (m. 1510) ilə müvafiqdir.

326

Hisari-ġadman - müasir Tacikistan Respublikası ərazisində, Kafirnihan çayının yuxarı axarları

yaxınlığında Ģəhər.

327

Meymənə - müasir Əfqanıstanda, Heratla Bəlx arasında yerləĢən Ģəhər. Fəryab - Əfqanıstanda,

Meymənə Ģəhərindən Ģimaldakı Dövlətabad Ģəhərinin ərazisində yerləĢmiĢ orta əsr qalası.