Искандер Мунши Тюркман. Tarix-i al?mara-yi Abbasi (Аббасова мироукрашающая история). Том 1

Подождите немного. Документ загружается.

din elmi ilə Ģahlıq və səltənət iddiasında olduğunu xalqa xəbər verdi. Ġradət

sahibləri hər tərəfdən onun mübarək astanasına üz qoydular. [Cüneydin] dini

rəhbərliyinin əsas qayəsi iradət sahiblərini azğın kafirlərlə dini müharibələr və

cihad etməyə ruhlandırmaq idi. [Sultan Cüneydin] gündən-günə calalı artırdı, onun

tərəfdarlarının və müridlərinin sayı çoxalırdı. O zamanın padĢahı, Ġraqeyn

167

və

Azərbaycan hökmdarı olan Mirzə CahanĢah Türkman

168

, Sultan Cüneydin

müridlərinin çoxalmasından, onun var-dövlət və cah-calalının artmasından xəbər

tutaraq, o həzrət barədə pis fikrə düĢdü və öz mülkünün və dövlətinin

dağılacağından qorxdu. Lakin buna baxmayaraq, [CahanĢah] mənfi Ģöhrət

qazanmaqdan ehtiyat edərək, o həzrətlə müharibə etməyi münasib görmürdü.

[CahanĢah] o həzrətin yanına dəfələrlə adam göndərdi, üstüörtülü və açıq Ģəkildə

ona anlatdı ki, dövlət mərkəzindən hər hansı tərəfə getməyə Ģərəfli meyili varsa,

oraya səfər etsin.

O həzrət (Cüneyd) o vaxt Diyarbəkrə getməyi məsləhət bilib, o tərəfə

yönəldi. Səfəviyyə sülaləsinin tərəfdarlarından və səmimi sufilərdən böyük bir

dəstə onunla bərabər gedərək, oııun xoĢbəxtlik doğuran bayrağı altında toplandılar.

Nəticədə, [Cüneyd] sonsuz calal və təntənə ilə Həsən-keyfə çatdı

169

. O zaman

Diyarbəkrin yarısının hökmdarı (valisi) böyük əmir, qalibiyyət sahibi («əbun-

nəsr») Həsən bəy Ağqoyunlu idi

170

. O, Mirzə CahanĢaha itaət etmirdi. Onların

arasında düĢmənçilik və tərslik qapıları açılmıĢ və gediĢ-gəliĢ yolları bağlanmıĢdı.

[Həsən bəy] Sultan Cüneydin səadətli məiyyətinin varid olmasından sonsuz razılıq

və Ģənlik nümayiĢ etdirərək, çox hörmət və izzətlə o həzrəti qarĢıladı, sufilərin əmir

və əyanlarının hər birinə münasib vəzifə müəyyən etdi, onun mübarək gəliĢini

dövlət və səadət niĢanəsi hesab etdi. Onların arasında tam ünsiyyət və birlik

yarandı. Axırda bu yaxınlıq və dostluq qohumluğa çevrildi. [Həsən bəy] öz doğma

bacısı Xədicə bəyimi o həzrətə (Cüneydə) verdi və bu qohumluqla öz dövlət

təbilinin səsini yüksəltdi.

167

Ġraqeyn (ərəbcə «iki Ġraq») dedikdə mərkəzi Bağdad Ģəhəri olan Ərəb Ġraqı (Ġraqi-Ərəb) və mərkəzi

Ġsfahan olan Əcəm Ġraqı (Ġraqi-Əcəm) nəzərdə tutulur.

168

Mirzə CahanĢah Türkman - 1435-1467-ci illərdə hakimiyyətdə olmuĢ Qaraqoyunlu hökmdarı

CahanĢah nəzərdə tutulur. Türkman adı altında Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu tayfaları baĢa düĢülür. XV

əsrdə Azərbaycanda dövlət qurmuĢ bu tayfalar xalqımızm tarixində mühüm rol oynamıĢlar. Səfəvilər

dövləti qurulduqdan sonra onların bir qismi Səfəvilərin xidmətinə keçmiĢdi.

169

Sultan Cüneyd 1447-1460-cı illərdə Ģeyxlik etmiĢdir. O, Qaraqoyunlu CahanĢahın təzyiqi ilə

Ərdəbili tərk edib, Anadoluya getməyə məcbur olmuĢ, 1449- 1556-cı illər arasında Anadoluda və

ġimali Suriyada müxtəlif hərbi-siyasi macəralar yaĢadıqdan sonra Ağqoyunlu Uzun Həsənin o zamankı

paytaxtı olan Diyarbəkrə sığınmıĢdı (bax: H.M.Yınanç. Cüneyd ibn Ġbrahim // Ġslam Ansiklopedisi, III.

cilt, Ġstanbul, 1988, s.242-245; W.Hinz. Uzun Hasan ve ġeyh Cüneyd. Ankara, 1992, s. 15-22, 26-27;

О.А.Эфендиев. Образование азербайджанского государство Сефевидов, с.70-71). Həsən-keyf

(Hısın-keyfa) –Türkiyədə, Diyarbəkrdən Ģərq tərəfdə yerləĢən yaĢayıĢ məntəqəsi.

170

Uzun Həsən 1453-cü ildə mərkəzi Diyarbəkr olan Ağqoyunlu bəyliyinin rəhbəri olmuĢ, 1468-ci ildə

Qaraqoyunlu dövlətinə son qoyaraq, Azərbaycanda Ağqoyunlu dövlətini yaratmıĢ və 1478-ci ildə vəfat

etmiĢdir.

Sultan Cüneyd bir müddət o diyarda qaldıqdan sonra «vətən sevgisi

imandandır» [hədisi] onun ürəyində alovlandı. [Sultan Cüneyd] Əmir Həsən

bəydən [Ərdəbilə getmək üçün] izacə aldı. Qısa müddətdən sonra darülirĢad

Ərdəbil onun mübarək gəliĢi sayəsində «sütunlar sahibi olan və Ģəhərlər içərisində

misli olmayan Ġrəm Ģəhərinin»

171

həsrət çəkdiyi yerə çevrildi və tamaĢa edənlərin

gözü onun dünyanı bəzəyən camalını görməkdən nurlandı. Mirzə CahanĢahın

ürəyindəki paxıllıq və kin odu bir daha alovlandı və onda olan vahimə [Cüneydin]

Əmir Həsən bəylə qohumluq və bağlılıq etməsinə görə daha da artdı. [O], Sultan

Cüneydin iĢinə aid bitib-tükənməyən fikirlər edirdi. Nəhayət, o həzrət (Cüneyd)

onun (CahanĢahın) hiylə və kinindən xəbərdar olub, iradət sahiblərini çağırmaq

üçün səba küləyi

172

kimi [tez] gedən qasidlər göndərdi, səltənət xəyalı ilə dövlət

bayrağını qaldırdı və dini müharibə və cihad etmək savabına çatmaq istəyərək, sufi

qazilərindən on min nəfərlə çərkəz[lərə qarĢı] hərb [etmək] məqsədilə ġirvan

173

tərəfə yollandı. «Fütuhat-i Əmini» kitabında yazılmıĢdır ki, [Cüneyd] ĢirvanĢahla

müharibə etmək və ġirvan mülkünü zəbt etmək məqsədi ilə o tərəfə yola

düĢmüĢdü.

Necə olursa-olsun, hər halda, ġirvan vilayətinin valisi Sultan Xəlil

174

Təbərsəran

175

tüğyançılarının təhriki ilə Sultan Cüneydə qarĢı düĢmənçilik təbili

çaldırdı, onun Çərkəzə tərəf getməsinə mane oldu. O, döyüĢ təcrübəsinə malik bir

qoĢun toplayıb, onunla (Cüneydlə) üzləĢməyə və vuruĢmağa çıxaraq, zəfərli

ordunun qarĢısında səf çəkib, savaĢa və döyüĢə girdi. Bu tərəfdən mürĢidi kamil

176

[Cüneydin] yolunda canlarından keçməyi sədaqətin ən aĢağı pilləsi hesab edən sufi

qaziləri mübarək ordu sıralarında döyüĢə hazırlaĢdılar. Hər iki tərəfdən döyüĢ odu

alovlandı, Yəmən («yəməni») qılıncları iĢə düĢüb, sürətlə uçan qartallar (hərbçilər)

bir-birinin canına qəsd etmək üçün uçuĢmağa baĢladılar. Öz canlarından keçən

qazilər həqiqətən din [yolundan] azmıĢların yaramazlığını dəf etməyi lazım bilib,

bacardıqları qədər çalıĢırdılar. Sultan Cüneyd bu mərəkədə Ģəxsən döyüĢə girdi.

Beyt

171

«Qurani-Kərim», «Fəcr» surəsi, 7 və 8-ci ayələr. Ġrəm Ģəhəri - ġərq rəvayətlərinə görə, qədim

zamanlarda Yəməndə mövcud olmuĢ son dərəcə gözəl və zəngin bir Ģəhər idi.

172

Səba küləyi - yüngül və lətif meh.

173

ġirvan - Azərbaycanın Ģimal-Ģərq hissəsini təĢkil edən, Kür çayı ilə Dərbənd səddi arasında yerləĢən

tarixi vilayət. VI əsrdən 1538-ci ilə qədər burada çox vaxt yarımmüstəqil fəaliyyət göstərən

ġirvanĢahlar dövləti mövcud olmuĢdur. Çərkəz və çərkəzlər - farsdilli mənbələr Çərkəz (Çərkəs) adı

altında Dərbənddən Ģimalda yerləĢən əraziləri, çərkəzlər dedikdə isə orada yaĢayan xalqları nəzərdə

tuturdular.

174

Sultan Xəlil (ġirvanĢah I Xəlilulla) 1417-1465-ci illərdə hökmranlıq etmiĢdir (daha ətraflı bax:

S.B.AĢurbəyli. ġirvanĢahlar dövləti. Bakı, 1997, s.291-300).

175

Təbərsəran (Tabasaran) - Dağıstanın cənub-Ģərqində, Rubas çayı vadisində tarixi vilayət.

176

Səfəviyyə Ģeyxləri «mürĢidi-kamil» («kamil mürĢid», «mükəmməl dini rəhbər») titulu daĢıyırdılar.

Sonralar bu tituldan Səfəvi Ģahları mənəvi hakimiyyət rəmzi olaraq istifadə edirdilər.

«Düldülü minən sultanın qaydasınca

177

Hər həmlədə o azğınların qoĢunundan,

Almaz kimi parlayan qılıncın Ģöləsi ilə,

Bir dəstəni bu qara torpaq üzərinə tökdün».

O həzrətin (Cüneydin) Ģəhid olması qəzavü-qədər lövhəsində yazıldığına

görə ĢirvanĢah qoĢunları o həzrəti on dörd gecəlik ay kimi ortalığa alaraq, onun

dünyanı gəzən atını yerə yıxdılar. O həzrət (Cüneyd) döyüĢün qızğın vaxtında

hadisə saqisi əlindən Ģəhidlik Ģərbəti içdi. O həzrətin adamlarından bir hissəsi

döyüĢə davam edib, Ģəhidlik qanı ilə üzlərini qızartdılar, bəzisi isə «taqət

gətirmədiyin Ģeydən qaçmaq lazımdır» [hədisinə] müvafiq surətdə qaçmaq yoluna

düĢdülər. «Fütuhat-i Əmini»də yazılmıĢdır ki, Səfəviyyə xanədanının sufiləri o

həzrətin (Cüneydin) hörmətli cəsədini darülirĢad Ərdəbilə gətirib, müqəddəs

bağçada (rövzədə) dəfn etdilər. Bu həqirə (Ġsgəndər bəy MünĢiyə) məlum olduğuna

görə isə, həmiĢə bu ali sülalənin tərəfdarı olan Təbərsəran əhalisindən bir kəslər o

həzrətin mübarək cəsədini hərb meydanından çıxararaq, Quba Qülhan mahalına aid

olan Quryan kəndində

178

münasib bir yerdə dəfn etmiĢdilər. Ġndi isə o Ģərəfli

məkan feyz və rəhmət nurunun məskən tutduğu yerdir və o vilayətin xalqının

ziyarətgahıdır. «Həbibüs-siyər» [əsərinin] müəllifi o həzrətin dəfn yerini qeyd

etməyibdir. Yəqin ki, o, zamanın tələbinə uyğun olaraq və düĢmənlərin onun

məzarına zərər vuracağından qorxaraq, bu məsələnin gizli qalmasına çalıĢmıĢ və o

həzrətin dəfn yerini o vaxt məxfi saxlamıĢdır

179

. Xülasə, Sultan Cüneydin [ölüm]

hadisəsindən sonra onun sevimli doğma oğlu, «vilayət» kürsüsünün sultanı, irĢad

sarayında oturan və böyük əmir Əbunnəsr Həsən bəyin bacısı oğlu olan Sultan

Heydər - Allah onun sələflərinin ruhunu Ģad, xələflərinin ömrünü uzun etsin - uca

rütbəli atasının yerinə keçdi.

177

Düldül - Həzrət Əlinin atının adıdır. Bu Ģeirdə «Düldülü minən sultan» dedikdə Həzrət Əli nəzərdə

tutulur və Cüneyd ona bənzədilir.

178

S-129, v.l5b; S-297, v.8a. Cüneyd Samur çayının sol sahilindəki Qıpçaq kəndi yaxınlığında baĢ

vermiĢ döyüĢdə öldürülmüĢ və müridləri onun cəsədini Samurun sağ sahilinə keçirərək, Qubanın

Qülhan kəndində (indiki Qusar rayonunun Həzrə kəndində) basdırmıĢdılar. Sonradan ġah Təhmasib ulu

babasının Ģərəfinə bu məzar üzərində türbə tikdirmiĢdi А. Бакиханов. Гюлистани-и Ирам. Редакция,

комментарии, примечания и указатели З.М. Буниятова. Баку, 1991, c.92). H. 951-ci ilin

(25.03.1544 - 14.03.1545) axırlarına aid olan bu türbə haqqında bax: M.Nemət. Azərbaycanda pirlər,

s.54.

179

S-129, v.15b; S-297, v.8a-b. «Həbibüs-siyər» (tam adı: «Həbibüs-siyər II əxbar əfradül-bəĢər», yəni

«BəĢər fərdlərinə dair xəbərlər haqqında tərcümeyi-hal dostu») - Xandəmir ləqəbi ilə tanınan xorasanlı

tarixçi Qiyasədin ibn Hümaməddin Məhəmmədin (1475/76-1535/36) 1524-cü ildə yazdığı və ümumi

tarixə həsr etdiyi əsərdir. Əsərdə Səfəvi Ģeyxlərinin və I ġah Ġsmayılın tarixinə xüsusi diqqət

yetirilmiĢdir (Ч.А.Стори. Персидская литература, т. I, c.383-393; О.А.Эфендиев. Образование

азербайджанского государство Сефевидов, с 15).

«Tarix-i cahanara»da

180

Sultan Cüneydin Ģəhidliyinin 860-cı ildən (11.XII.

1455-28.XI.1456) sonrakı iki ildən birində baĢ verdiyi yazılmıĢdır

181

Sultan Heydər - «vilayət» bürcündən parlamıĢ bir günəĢ, səltənət dənizi

sədəfindən çıxmıĢ bir dürr idi. Onun gözəl davranıĢının [məqsədi] ata-babalarının

ənənələrini davam etdirmək və möhtərəm ürəyinin istədiyi Ģəhərlərə və məxluqa

hökmdarlıq etmək idi. Taleyin gücü ilə Mirzə CahanĢahı məhv etmiĢ və

hökmranlıq taxtında oturmuĢ mərhum hökmdar Həsən padĢah bu sülalə ilə

bağlılığını yenidən möhkəmləndirmək istədi, AləmĢah bəyim adıyla məĢhur olan

öz əziz qızı Həlimə bəyim ağanı ona (Heydərə) verdi və o namus bürcünün

Zöhrəsini səadət səmasının MüĢtərisi ilə yaxın etdi

182

. O həzrət (Heydər) gündən-

günə dövlət və rəislik dərəcələrinə yüksəldi, [onun] mübarək astanası say-seçmə

adamların və sadə camaatın yığıncaq yeri oldu. [Sultan Heydər] bir gecə yuxuda

(röyada) gördü ki, qeyb aləminin xəbərçiləri ona əmr etdilər ki, qıpqırmızı

[parçadan] on iki imama inanma əlaməti olan on iki yarıqlı bir tac düzəldib, özünə

tabe olanların baĢlarını o tacla bəzəsin. Sultan bu yuxunu görəndə baĢına Ģənlik

papağı qoyub, o zamankı adət üzrə iĢlənən türkman taqiyəsini

183

Ģadlıq gətirən on

iki yarıqlı Heydəri tacı ilə əvəz etdi. [Onun] yaxın adamları o həzrətin etdiyini

təkrar etdilər. Bu xanədana bağlı olan bütün [adamlar] bu Ģərəfli tac vasitəsilə

baĢqa camaatdan seçildilər. Buna görə də o yüksək Ģanlı təbəqə «qızılbaĢ» adı ilə

məĢhur oldu

184

Xülasə, o həzrətin (Heydərin) cah-calalı gündən-günə artırdı, fələyə bərabər

olan dərgahına iradət sahiblərinin axını daima güclənir və bütün camaat onun

fəzilət süfrəsindən get-gedə daha artıq faydalanırdı. Nəhayət, [Heydər] zahiri və

mənəvi səltənəti birləĢdirərək, batində Allaha itaət edənlərin və Ģeyxlərin göstəriĢi

ilə gedib, zahirdə isə sultanlar kimi ağalıq taxtında otururdu. Böyük əmir Həsən

padĢah hər sahədə Heydərin səadət astanasının xidmətçiləri ilə sonsuz dərəcədə

dostluq və mehribanlıqla rəftar edirdi, öz bacı oğlu və kürəkəninin könlünün meyil

180

«Nüsəx-i cahanara» («Dünyanı bəzəyən nüsxələr») və ya «Tarix-i cahanara» («Dünyanı bəzəyən

tarix») əsəri - Səfəvi dövrünün tarixçisi Qazı Əhməd ibn Məhəmməd ibn Nəcməddin Əbdülqəffar əl-

Cəfəri əl-Qəffari əl-Qəzvini (1515- 1567/68) tərəfindən h. 972 / m. 1564-65-ci ildə qələmə alınmıĢdır.

Ümumi tarix səpkisində yazılan bu mənbədə Səfəvilərin tarixinə önəmli yer verilib və əsər I ġah

Təhmasibə ithaf olunub (Ч.А.Стори. Персидская литература, т. II, c.410-413).

181

S-129, v.15b; S-297, v.8b. ġeyx Cüneyd 4 mart 1460-cı ildə həlak olmuĢdur.

182

Zöhrə ulduzu - gözəllik rəmzi olan Venera planeti. MüĢtəri ulduzu - Yupiter planeti. Orta əsr

münəccimlərinin fikrincə, fəzada Zöhrə və MüĢtəri ulduzlarının bir bürcdə bir-birilərinə rast gəlmələri

xoĢbəxtlik rəmzi sayılırdı.

183

Taqiyə - araqçın tipli baĢ geyimi.

184

QızılbaĢlar - Səfəvi tərəfdarı olan türk tayfalarına verilən ümumi ad. Bu tayfalar ġah Ġsmayılın atası

ġeyx Heydər tərəfindən tərtib olunmuĢ 12 yarıqlı qırmızı tac qoyduqları ücün «qızılbaĢ» adlanmıĢlar.

QızılbaĢlar arasında ən məĢhur tayfalar Ģamlu, rumlu, ustaclu, təkəlü, qacar, əfĢar, zülqədər, varsaq və s.

idilər.

etmədiyi heç bir iĢə razı olmurdu. [Heydər] bir müddət könlü istədiyi kimi dövlət

və səadətlə yaĢadı və onun bəxt ağacı tuba ağacı

185

kimi kamal dərəcəsinə çatdı.

Türkman sultanlarının əhvalı [haqqında] tarixi [əsərin] müəllifi Mövlana

Əbu-Bəkr Tehraninin

186

təfsilatla yazdığı kimi, Əmir Həsən bəy səltənət taxtına

vida etdi. [Əvvəlcə] oğlu Sultan Xəlil, ondan sonra isə Sultan Yaqub hökmdarlıq

taxtına oturdular

187

. Sultan Heydərin təbiətində dini müharibələr edərək savab

qazanmaq meyli üstün olduğuna görə, öz xalası oğlu olan Sultan Yaqubun rəftarı o

həzrətin könlünə yatmırdı. [Buna görə də] o, sufilərin əmirləri və Səfəviyyə

sülaləsinin tərəfdarları ilə məsləhətləĢərək, özünün dünyanı bəzəyən rəyi əsasında,

sakinləri imandan xaric olan, cahillik və azğınlıq yolu ilə gedən Dağıstan tərəfə

yürüĢ etmək və çərkəz kafirləri ilə dini müharibə etmək qərarına gəldi və saf

sufilərin və təmiz etiqadlı mülazimlərin toplanması üçün ay kimi gəzən qasidlər

göndərdi. Səmimi mücahidlər dəstə-dəstə onun calal və izzət cadırı ətrafında

toplanaraq, böyük bir dəstə silah və yaraqla hazır oldu. O həzrət (Heydər) məqsədə

doğru irəliləmə bayrağını qaldırdı. Dəstələrin izdihamı və cəsur qoĢunun keçiĢ səs-

küyü Sultan Xəlilin oğlu olan ĢirvanĢahın

188

səltənət bünövrəsini silkələdi.

[ġirvanĢah] fikirləĢdi ki, Sultan Heydər atasının qanını almaq və ġirvanı tutmaq

istəyəcəkdir. O, «dostluq irsən keçir, kin də irsən keçir» kəlamında deyildiyi kimi,

o həzrətə (Heydərə) qarĢı kin və düĢmənçilik göstərdi. Lakin [Heydərin] qaniçən

qoĢununun qarĢısında müqavimət göstərmək ĢirvanĢahın qüvvət və qüdrət

dərəcəsinin xaricində olduğuna görə o, öz kürəkəni olan Sultan Yaqubun yanına

bir-birinin ardınca səba [küləyi kimi] gedən qasidlər göndərdi və xəbər verdi ki,

«Sultan Heydərin zahirən çərkəzlərə qarĢı qəzavata getdiyinə baxmayaraq,

mümkündür ki, Dərbənd və Təbərsəran hüduduna çatdıqda atının cilovunu ġirvan

tərəfə çevirib, bu ölkəni almaq [üçün] bayrağını qaldırsın. Ġndi ki heç bir məmləkət

[Sultan Heydərin] ixtiyarında olmadığı halda, o, müharibəyə can atan bir qoĢun

toplayıbdır, həmin vilayət (ġirvan) onun calal və Ģəninə tab gətirə bilməz. Əgər

[Sultan Heydər] belə bir ölkəyə sahib olarsa, belə kiçik bir sahəyə qane

olmayacaqdır və ölkə zəbt etmək qapıları onun arzusuna daha açıq olacaqdır».

Sultan Yaqub o sərvərlik səmasının günəĢinə (Heydərə) qarĢı kin və ədavət

bəslədiyindən, qohumluq tellərini qırmağı mümkün və münasib bilərək, öz kinli

ürəyində dünyada bədnam olmaq və axirətdə köməksiz qalmaq toxumu əkdi.

185

Tuba - dini rəvayətlərə görə, cənnətdə gözəl və hündür bir ağacdır.

186

Mövlana Əbu-Bəkr Tehrani - Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsənin saray tarixçisi və «Kitab-i

Diyarbəkriyyə» əsərinin müəllifidir (bax: О.А.Эфендиев. «Китаб-и Дийарбакрийс» Абу Бакра

Тихрани как исторический источник// Источниковедческие разыскания - 1982. Тбилиси, 1985,

с.112-118; Əbu-Bəkr Tehrani. Kitabi-Diyarbəkriyyə. Fars dilindən tərcümə edən, ön söz, Ģərhlər və

göstəricilərin müəllifi: R.ġükürova. Bakı, 1998).

187

Sultan Yaqub 1478-1490-cı illərdə hökmranlıq etmiĢdir.

188

Sultan Xəlilin (yəni ġirvanĢah I Xəlilullanın) oğlu olan ĢirvanĢahın adı Fərrux Yəsardır. O, 1465-

1500-cü illərdə hökmranlıq etmiĢdir.

[Sultan Yaqub] Süleyman Bicənoğlunu

189

dörd min atlıdan ibarət qaniçən türkman

qoĢunu ilə ĢirvanĢahın köməyinə göndərdi. ġirvanĢah, Sultan Yaqubun köməyinə

arxalandığına görə ġamaxı ətrafında türkman və ġirvan əsgərlərindən böyük bir

qoĢun toplandı. Amma Sultan Heydər cəsarətli dini müharibələr edən qazilərlə

ġirvanın Ģimal tərəfində olan ġəki yolu ilə o ərazilərə gəldi. Müzəffər qoĢun

keçərək, Dərbənd qalasının yanına çatdı. O (Dərbənd) dünyanın abad Ģəhərlərindən

biridir. Babül-əbvab adıyla məĢhurdur. Onun qalası Ġsgəndər səddi kimi asimana

çatan, öz möhkəmliyi ilə məĢhur olan divardır. Dillərdə, ağızlarda deyilir ki, onun

hər bürcü fələyin bürclərinə bərabər, gözətçisi isə yüksək səmada oturanlarla dilbir

və baĢ-baĢadır. Oranın əhalisi inadkarlıqla rəftar edərək, [qızılbaĢ] qoĢununa qarĢı

təcavüz əli uzatdılar. O iqbal sahibinin (Heydərin) öhdəsinə o azmıĢ camaatı

cəzalandırmaq vəzifəsi düĢdü. [O], qazilərə Ģəhəri və qalanı almağı əmr etdi.

RəĢadət sahibləri qalanı almağa çalıĢaraq, o möhkəm qalanın bünövrəsini

sarsıtdılar. Az qalmıĢdı onu ələ keçirsinlər ki, Heydəri sülaləsinin tərəfdarlarından

biri Qara Piri Qacar arxadan gəlib xəbər gətirdi ki, türkman ordusundan bir dəstə

sudan keçib, ĢirvanĢah da ġirvan əsgərləri ilə onlara qoĢulub, qalib qoĢunlarla hərb

etmək niyyətindədirlər. O kinli dəstənin yaxınlaĢması xəbəri bir-birinin ardınca

yetiĢdi. Dinpərvər sultan (Heydər) qalanın mühasirəsindən əl çəkib, o çirkin

camaatla döyüĢə hazırlaĢdı. Sözün qısası, Təbərsəran hüdudunda o iki qaniçən

qoĢun bir-birilərinə yetiĢdilər, qoĢun hazırlığına baĢlayaraq, vuruĢma üçün səf

çəkdilər. Müharibə odu elə alovlandı ki, dost və düĢməndən bir çoxunun həyat

xırmanını yandırdı.

Beyt

«O qorxulu, əzablı çöldə torpaq

Ġki qoĢunun qanına bulandı.

Qılıncın kəsəri vulkan alovu kimi idi,

Nizələrin baĢından pəhləvanların qanı axırdı».

Bu tərəfdən isə sufilər təbəqəsi Ģirin canından əl çəkib, qılınc və nizə

alovundan üz çevirmirdi. Bir sözlə, elə bir döyüĢ baĢ verdi ki, keçmiĢdə onun

bərabəri az olmuĢdur. VuruĢmanın qızğın dəmində Süleyman Bicənoğlu hərb

meydanı döyüĢçülərindən bir neçəsi ilə birlikdə o Ģərəfli sultanla (Heydərlə)

vuruĢmağa atılaraq, o sərvərə hücum etdi. Sultan Heydər öz mübarək vücudu ilə o

pis taleli Ģəxslə döyüĢə girib, nizəsinin ucu ilə o murdar xislətlini atın üstündən

salaraq, qara torpaqla bərabər etdi. [Lakin] onu tanıdıqdan sonra bununla

kifayətlənib, onun qətlindən vaz keçdi. O, (yəni Süleyman) təzədən ata mindi.

189

Tehran çapında (s.20) Süleyman Biçioğlu kimi yazılmıĢdır.

[Heydərin] müqəddəs üzəngisinin yanında olan mülazimlər bu mehribanlığın və

can bağıĢlamağın səbəbini soruĢdular. [O] buyurdu:

- Hələ onun əcəli çatmamıĢdır. Mənim isə ömrümün günəĢi batmaq üzrədir

və bu döyüĢdə mən Ģəhidlik Ģərbəti içəcəyəm. Əcəl gününün qismətinə və Allahın

təqdirinə çarə yoxdur.

Sözün qısası, bu sülalənin dövlət günəĢinin parlamasına [Allahdan]

müəyyən bir zaman ayrıldığına görə müharibə və döyüĢ vaxtında can alan bir ox

qəzavü-qədər barmağından çıxaraq, hərb meydanında ən qüdrətli süvari [olan

Heydərin] vücuduna dəyib, onu öldürdü. Bu hadisə nəticəsində iĢ qazilərin əlindən

çıxdı və qazilərin əli iĢdən üzüldü. O təbəqənin sonsuz yüksəkliyə qalxmıĢ dövlət

bayrağı yerə endi. Bu ali rütbəli sülalənin candan keçən sufilərinin bir çoxu o

dinpərvərlik səmasının on dörd gecəlik ayı ətrafında əcəl saqisinin əlindən

xoĢagəlməz ölüm badəsi içdilər və ixtiyarsız halda torpağa yatdılar. «Fütuhat-i

Əmini»də yazılıb ki, [həmin əsərin müəllifi] bu xəbərlərin gerçəkliyini Süleyman

Ģanlı xaqanın buyuruğuna əsasən, Hüseyn bəy Lələ

190

, Fərrux ağa kimi Ģəxslərdən

və o hərb meydanında hazır olan bəzi digər qazilərdən eĢitmiĢ və onların dediyi

əsasında yazmıĢdır. Sözün qısası, Səfəviyyə xanədanının sufiləri o XeyrülbəĢər

(Məhəmməd peyğəmbər) övladının mübarək cəsədini Təbərsəranda dəfn etdilər.

Süleyman Ģanlı xaqan, ġeyxĢahı cəzalandırmaqdan ötrü ġirvana ikinci dəfə yürüĢ

etdikdə Sultan Heydərin Ģəhidlik hadisəsindən iyirmi iki il keçmiĢdi

191

. O, həmin

mübarək cəsədi o məkandan çıxarıb, darülirĢad Ərdəbilə köçürdü və onu hörmətli

əcdadlarının mübarək qəbirləri yanında dəfn etdirdi.

Bu hadisə (Heydərin öldürülməsi) 893-cü ilin aylarında (1488) baĢ

vermiĢdir

192

. Ona, bütün möminlərə və irĢad yolunun mücahidlərinə Allah rəhmət

eləsin! «Həbibüs-siyər» və «Tarix-i cahanara»nın müəllitlərinin sözlərinə görə, o

kiĢilik bağının sərvindən (Heydərdən) və Həsən padĢahın qızı olan möhtərəm

xanımdan üç xoĢbəxt Ģahzadə həyata gəlmiĢdir. Onların hər biri «vilayət» bağında

bitmiĢ bir fidan və xilafət səmasında parlamıĢ bir ulduz idi: xalq arasında Sultan

190

Lələ - Ģahzadələrin qəyyumu, tərbiyəçisi ilə adlanırdı. AzyaĢlı Ģahzadələrdən hər birinə görkəmli

əmirlərdən biri lələ təyin edilir, həmin əmir Ģahzadənin təhlükəsizliyi, təlim-tərbiyəsi, bir dövlət xadimi

və Ģəxsiyyət olaraq yetiĢdirilməsi kimi məsələlərə cavabdeh olurdu. ġamlu tayfasının baĢçılarından olan

Hüseyn bəy, I ġah Ġsmayılın lələsi olduğu üçün Hüseyn bəy Lələ və yaxud Lələ bəy kimi tanınırdı.

191

ġah Ġsmayılın Fərrux Yəsarın oğlu ġirvanĢah II Ġbrahim ġeyxĢahı cəzalandırmaq üçün ġirvana ikinci

dəfə qoĢun çəkməsi h. 915 / m. 1509-10-cu ilin qıĢında baĢ vermiĢdir.

192

ġeyx Heydər 9 iyul 1488-ci ildə Təbərsəranda, ġahdağın ətəklərində baĢ vermiĢ döyüĢdə

öldürülmüĢdür (Фазлуллах ибн-Рузбихан Хунджи. Тарих-и алам ара-йи Амини. Под редакцией

З.М.Буниятова и О.А.Эфендиева. Баку, 1987, c.92-95; О.А.Эфендиев. Образование

азербайджанского государства Сефевидов, с.76). Onun ilkin məzarı indiki Xızı rayonunun Tıxlı

kəndi yaxınlığında olmuĢ (M.Nemət. Azərbaycanda pirlər, s.56), lakin oğlu ġah Ġsmayıl özünün ġirvana

ikinci yürüĢü zamanı onun cəsədini Ərdəbil yaxınlığındakı Xiyav (MeĢkin) Ģəhərinə köçürmüĢdür (ġeyx

Heydərin Xiyavdakı türbəsi haqqında bax: S.N.Xiyavi. Xiyav - qomĢode-ye tarix. Tehran, 1380, s.45-

57).

Əli padĢah adı ilə məĢhur olan Sultan Əli mirzə, Ġsmayıl mirzə və Sultan Ġbrahim

mirzə, «Əhsənüt-təvarix» kitabının müəllifi tarixçi («müvərrix») Həsən bəyin

193

sözlərinə görə, Süleyman Ģanlı xaqanın Seyid Mahmud mirzə, Seyid Süleyman

mirzə və Seyid Davud mirzə adlı qardaĢları da olmuĢdur. Lakin o, Seyid Ġbrahim

mirzənin adını çəkməmiĢdir. [Tarixçi Həsən bəy Rumlu] Süleyman Ģanlı xaqan

həzrətləri Gilan tərəfə gedərkən bu əziz qardaĢlarının da onunla bərabər olduqlarını

qeyd etsə də, onların hər birinin həyatı haqqında ətraflı yazmamıĢdır. Amma bu

həqir adama (Ġsgəndər bəy MünĢiyə) məlum olduğu qədərincə, Seyid Mahmud

mirzə Sultan Heydərin əzəmətli övladlarının ġirazın Ġstəxr qalasına aparıldıqları

ildə vəfat etmiĢ və ġirazın Ovcan adlı yerində dəfn olunmuĢdur. Ġndi onun

basdırıldığı yer «Sultan Seyid Əhməd Səfəvi məzarı» adı ilə məĢhurdur. Seyid

Süleyman mirzə isə Süleyman Ģanlı xaqan Xorasana yürüĢ etdiyi ildə Təbrizə

gedib fitnə-fəsad törətməyə baĢlamıĢ və Xorasandan gələn yalançı xəbərlərə inanan

bir dəstə iğtiĢaĢçı onun baĢına toplaĢmıĢdı. Lakin Təbriz əhlifədakar sufilərlə

ittifaq edərək, Ģəhərin ortasında onunla savaĢmıĢ və o qiyamçı dəstəni darmadağın

edərək, onu qətlə yetirmiĢdilər. Sultan Əli padĢahdan savayı, [Sultan Heydərin]

digər oğullarının taleyi bu əsərin müəllifinə (Ġsgəndər bəy MünĢiyə) məlum

deyildir

194

Sözün qısası, Süleyman Bicənoğlu qələbə çaldıqdan sonra Təbrizə döndü.

[Beləliklə], Sultan Yaqubun Sultan Heydərin qiyam etməsindən və baĢ

qaldırmasından olan qorxusu ortadan qalxdı.

SULTAN HEYDƏR OĞLU SULTAN ƏLĠ PADġAHIN

SƏADƏTLĠ ƏHVALATI VƏ ULU YARADANIN

TƏQDĠRĠ ĠLƏ O HƏZRƏTĠN ġƏHĠD OLMASI

Bu xanədanın sədaqət və səmimiyyət mülkünün fatehləri olan səadət niĢanlı

sufiləri o dinpərvər və ədalətli sultanın ali nəsilli övladlarının həyatda qalıb ömür

193

Tarixçi Həsən bəy - bu ad altında XVI əsrin məĢhur azərbaycanlı salnaməçisi Həsən bəy Rumlu

nəzərdə tutulur. O, ümumi tarixə həsr olunmuĢ «Əhsənüt-təvarix» («Tarixlərin ən yaxĢısı») əsərinin

müəllifidir. Əsərin ilkin variantı on cilddən ibarət olsa da, dövrümüzə qədər onun yalnız son iki cildi

gəlib çatmıĢdır. Həmin cildlər müvafiq surətdə h. 807-899 (m. 1405-1494) və h. 900-985-ci (m. 1494-

1578) illərin hadisələrini əhatə edirlər (bu əsər haqqında daha ətraflı bax: ġ.F.Fərzəliyev. Azərbaycan

XV-XVI əsrlərdə /Həsən bəy Rumlunun «Əhsənüt-təvarix» əsəri üzrə/. Bakı, 1983).

194

S-297, v.10 a; S-129. v.18a-b. Həsən bəy Rumlunun məlumatını incələyən T.M.Musəvi belə nəticəyə

gəlir ki, ġeyx Heydərin AləmĢah bəyimdən 3 oğlu olmaqla yanaĢı, digər bir arvaddan daha 4 oğlu

olmuĢdur və onların adları aĢağıdakı kimidir: Seyid Həsən mirzə, Seyid Süleyman mirzə, Seyid Davud

mirzə və Seyid Mahmud mirzə (T.M.Musəvi. Orta əsr Azərbaycan tarixinə dair farsdilli sənədlər /XVI-

XVIII əsrlər/. Bakı, 1977, s.53-54). Süleyman mirzə, ġah Ġsmayıl ikinci dəfə Xorasana yürüĢ edən vaxt,

h. 919 / m. 1513-cü ildə qiyam qaldırmıĢ və öldürülmüĢdür (G.Sarwar. History of Shah Ismail Safawi.

Aligarh, 1939, p.71).

sürməsini eĢitdikdə səmimi addımlarla arzu-dilək yolunda irəliləyərək, uğurlu

bəxtin köməyi ilə gündən-günə Ərdəbil vilayətinə toplanıb, yaĢı etibarilə irĢad və

səltənət taxtına [çıxmaq] ləyaqətinə çatmıĢ Sultan Əli padĢah həzrətlərinə tabe

olaraq, ona sədaqət izhar etdilər. Onlar müharibə və qoĢun çəkmək üçün

hazırlaĢmağa baĢladılar. ĠĢarə və xəbərçilik edənlər Sultan Yaquba xəbər verdilər

ki, Sultan Heydərin böyük oğlu səadət meyvəsi vermiĢ atasının yerində oturmuĢdur

və tezliklə onun dövlət bayrağı çox yuxarı qalxacaqdır. Sultan Yaqub haqq yolunu,

aradakı qohumluğu və abır-həyanı nəzərə alıb, yüksək rütbəli Ģahzadələrin hörmətli

anası olan və AləmĢah bəyim adlanan böyük bacısı Həlimə bəyimdən utanaraq,

Sultan Heydərin oğullarını öldürmədi. Lakin o, cah-calallı əmirlərdən birini

türkmanların böyük bir dəstəsi ilə Ərdəbilə göndərdi ki, o səadət dənizinin

dürlərini ələ keçirərək, Fars vilayətindəki Ġstəxr qalasına

195

aparsın, o diyarın

hakimi Mənsur bəy Pornaka tapĢırsın ki, o qalada ömür keçirsinlər. Belə ki,

bundan sonra iradət sahiblərinin və hörmətli sufiyyə təbəqəsinin əli onların dövlət

atının yəhər bağına çatmasın. Amma o, bu mətləbdən xəbərsiz idi ki, yaradanın

iradə və təqdiri yaranmıĢların qüdrət və tədbirindən yüksəkdir və qeyb aləminin

xəzinəsində olan [Ģeylər] zühur etməlidir. «Ey mülkün sahibi olan Allahım, sən

mülkü dilədiyin Ģəxsə verirsən, dilədiyindən çəkib alırsan, dilədiyini ucaldırsan,

dilədiyini alçaldırsan»

196

. Allah-taala məmləkəti kimə istəsə verər. Həqiqətən,

Sultan Yaqubun bu iĢi çox xoĢagəlməz olub, onun dövlətinin üzərində bir ləkəyə

çevrildi.

Sözün qısası, o tayfa Ərdəbilə çatdıqdan sonra Sultan Əli padĢah vaxtın

məsləhətini onda gördü ki, bir müddət ayağını salamatlıq ətəyinə çəksin və zəmanə

ilə uyğunlaĢsın. Nəhayət, o, böyüklü-kiçikli hər Ģeyi yaradana təvəkkül edərək,

[Sultan Yaqubun göndərdiyi] həmin çoxsaylı dəstənin müĢayiəti ilə, hörmətli anası

və əziz qardaĢları ilə birlikdə Ġstəxrə tərəf yola düĢdü, Siddiq (Yusif peyğəmbər)

kimi qorxulu zindanda sakit oturdu və zəmanənin cəfa və möhnətinə qatlaĢdı.

ġeir

«KiĢi zindana düĢməklə Ģərəf qazanır,

Ona görə də Yusif zindanda oturdu.»

197

Bu hadisə 896-cı ilin aylarında (14.11.1490 - 03.11.1491) olmuĢdur

198

Xülasə, o hörmətli vücudun vasitəsilə o qalanın torpağı bir müddət mərifətli

195

Fars - Ġranda, mərkəzi ġiraz Ģəhəri olan tarixi vilayət. Ġstəxr - Ġranın Fars vilayətində. ġiraz

Ģəhərindən Ģimal-Ģərqdə yerləĢən qala.

196

«Qurani-Kərim», «Ali-Ġmran» surəsi, 26-cı ayə.

197

Dini mətnlərə görə, Yusif peyğəmbər yeddi il Misir fironunun zindanında yatmıĢdı.

198

Burada Ġsgəndər bəy səhvə yol verir. Əslində, ilk mənbələrin məlumatlarına əsasən, ġeyx Heydərin

övladları h. 896-cı ildə dcyil, onun öldürülməsindən bir qədər sonra, h. 893-cü ildə həbs olunmuĢdular.

Əsərin növbəti səhifələrindən aydın olacaq ki, Ġsgəndər bəy özü də ġeyx Heydər oğullarının dörd il

gözlərə sürmə oldu və o vilayətin sahəsi onların fəzilət ağacları vasitəsilə Xüldi-

bərinə (cənnətə) çevrildi. Nadir təsadüllərdəndir ki, «Xüldi-bərin» sözü [əbcəd

hesabı ilə] bu ibrətamiz hadisənin tarixidir. Bəli, neysan (aprel) buludunun damlası

calal səmasının yüksəkliyindən düĢməsə, sədəfin zülmət zindanında dustaq olmasa,

dünya padĢahlarının baĢındakı tacda dürr ola bilməz və heç bir gül bir tikanın

məzəmmətini çəkməsə, qüdrətli padĢahların çalmasının küncünə [sancılmağa]

yaramaz. Bu hekayətin mislinin sınaqdan çıxması və bu rəvayətin bənzəyiĢinin

həqiqət cəhrəsi almasının sübutu əbədiyyət sahibi («əbülbəqa») olan Süleyman

Ģanlı xaqan ġah Ġsmayıl Bahadır xan həzrətlərinin mübarək əhvalatıdır ki, cocuqluq

yaĢında və uĢaqlıq vaxtında Yusif kimi o əziyyətli zindanda qəm-qüssə çəkərək,

nəhayət, taxt-taca və «ona mülk verdik» [ayəsinin]

199

rütbəsinə çataraq, az bir

zamanda əzə-mət və səadət qapılan onun üzünə açıldı.

Sözün qısası, Mənsur bəy Pornak fərmanı icra edərək, o xilafət xanədanının

övladlarını qalada saxladı, lakin əqidə və sədaqət yolu ilə hərəkət edərək, o yüksək

məqamlı rohbərin balalanna xidmət etməyi özünə vacib bilib, hər bir iĢdə onların

Ģərəfli könüllərinin razılığını əldə edirdi. Ali nəsəbli Ģahzadələr parlaq dürlər kimi

qala sədəfinin içərisində gizlənərək, dövrandan və zamandan təcrübə götürür və

böyüyürdülər.

Bir müddət sonra Sultan Yaqubun həyat ağacı bu hörmətsizlik üzündən əcəl

küləyi vasitəsilə yıxıldı və o, Qarabağın Sultanbudunda varlıq paltarını axirət

mənzilinə apardı

200

. Tarix kitablarında yazıldığı kimi, Türkman əmirləri iki dəstəyə

ayrıldılar. Bəziləri onun qardaĢı Məsih mirzənin, digərləri onun oğlu Baysunqurun

padĢahlığını istədilər. Məsələ iki dəstə arasında müharibə ilə nəticələndi.

Baysunqur səltənət taxtına oturdu. [Məsih mirzənin] qətlindən sonra mərhum

padĢah Əmir Həsən bəyin oğlu Maqsud mirzənin oğlu Rüstəm mirzəni əmisi

[Məsih mirzənin] tərəfdarları ilə əməkdaĢlıq etdiyinə və Məsih mirzəyə tərəf

çıxanlara qoĢulduğuna görə tutaraq, Əlincəq qalasına

201

göndərib, qalanın

kutvalı

202

Seydi Əlinin dəstəsinə tapĢırdılar. Baysunqurun hakimiyyətindən bir

müddət keçdikdən sonra Aybə sultan

203

Əlincəq qalasının kənarına gedərək,

Seydinin dəstəsini incə hiylələrlə aldadıb, öz tərəfinə çəkdi. [Onlar] Rüstəm

mirzəni [qaladan] çıxarıb, özlərinə padĢah etdilər. Qarabağdakı vuruĢmada

204

yarım ərzində həbsdə qaldığını və h. 898-ci ildə azadlığa çıxdıqlarını qeyd edir. Beləliklə, müəllif özü

də Səfəvi Ģeyxzadələrinin h. 893-898-ci illər arasında həbsdə olduğunu təsdiq edir.

199

«Qurani-Kərim», «Nisa» surəsi, 54-cü ayə.

200

Sultanbud - indiki Beyləqan rayonu ərazisində təpəlik bir yerdir. Sultan Yaqub Ağqoyunlu 24 dekabr

1490-cı ildə vəfat etmiĢdir (Фазлуллах ибн-Рузбихан Хунджи. Тарих-и алам ара-йи Амини, c. 123).

201

Əlincəq (Əlincə) qalası - Naxçıvan Muxtar Respublikasının Culfa rayonu ərazisində, Əlincə çayının

sağ sahilində, sıldırım dağ zirvəsində qala (daha ətraflı bax: R.Məmmədov. Əlincəqalanın orta əsrlər

tarixi // Azərbaycan tarixinə dair materiallar, c. IX. Bakı, 1973).

202

Kutval - qalanın rəisi, komendantı.

203

Bu Ģəxsin əsl adı Ġbrahim idi. Mənbələrdə gah Aybə sultan, gah da Əbih sultan kimi xatırlanır.

204

Burada «Qarabağdakı vuruĢma» dedikdə Ağqoyunlu hökmdarı Sultan Yaqubun ölümündən sonra

onun oğlu Baysunqurla digər bir Ģahzadə, yəni Uzun Həsənin oğlu və Sultan Yaqubun qardaĢı Məsih