Искандер Мунши Тюркман. Tarix-i al?mara-yi Abbasi (Аббасова мироукрашающая история). Том 1
Подождите немного. Документ загружается.
71
Həmədana getdi, oradan da Bağdada yönəldi. Bəxt ondan üzünü çevirdiyindən,
Qasım bəy Pornak ona müxalif çıxdığına görə orada da qala bilmədi və Diyarbəkrə
getdi. Mardində
237
onunla Həsən padĢahın qardaĢı Cahangir mirzənin oğlu Qasım
bəy arasında müharibə baĢ verdi. Qalib gəlməsinə baxmayaraq, səadət o sülalədən
üz döndərdiyi üçün tez bir zamanda, 910-cu il aylarında (14.06.1504-03.06.1505) o
vilayətdə öz mövcudluq yükünü axirət sarayına çəkib apardı (öldü).
Xaqan həzrətlərinin (ġah Ġsmayılın) «Namurad» dediyi Yaqub padĢahın
oğlu Sultan Murad Fars, Ġraq, Kirman
238
və Xuzistan məmləkətlərinin hökmdarı
idi. O, haqqında bəhs etdiyimiz əhvalatlardan və xaqan həzrətlərinin istilalarından
agah olduqda öz məmləkətlərinin qoĢunlarını cəmləyib, istiqlaliyyət xəyalı ilə
hərəkətə keçdi. Sultan Muradın gəliĢi xəbəri Heydər soylu padĢahın qulağına
çatdıqda əvvəlcə o, Sultan Heydərin etibarlı qulamlarından olmuĢ, zəkah və ağrılı
bir kiĢi olan Qənbər ağa adlı yaxĢı nitqə malik elçisini onun yanına göndərib, onu
dostluğa, itaətə və tabeçiliyə dəvət etdi. Bunun cavabında Sultan Murad nalayiq
sözlər dilə gətirdi və o həzrətlə (ġah Ġsmayılla) döyüĢmək məqsədi ilə Delican
qəsəbəsindən
239
Həmədan yaxınlığına gəldi.
O, özü ilə yetmiĢ min nəfərə qədər türkman qoĢunu, üç yüz araba («ərradə»)
ilə toplar, zərbzənlər
240
və [digər] yaraqlar gətirmiĢdi. Bu tərəfdən Süleyman Ģanlı
xaqan səadətli əsgərlərlə Allahın mərhəmətinə, pak və günahsızların müqəddəs
ruhlarının köməyinə arxalanaraq, Ģöhrətli qızılbaĢ tayfalarından müqəddəs
üzənginin həndəvərində olan on iki min nəfərlə birlikdə düĢmənlərin qarĢısına
yönəldi.
SÜLEYMAN ġANLIXAQANIN SULTAN MURADLA MÜHARĠBƏSĠ
VƏ ĠRAQĠ-ƏCƏMĠN, FARSIN VƏ KĠRMANIN ALLAHIN
KÖMƏYĠ ĠLƏ FƏTH EDĠLMƏSĠ HAQQINDA
908-ci ilin zilhiccə ayının 24-də, Ģənbə günü (21 iyun 1503) Həmədanın
Almaqulağı [çölündə] iki tərəf arasında böyük bir döyüĢ baĢ verdi. Xaqan, Heydəri
qolunun gücü ilə
241
və on iki imamın («isna-əĢəri») dövlət günəĢinin parlamasının
Ģəfəqi ilə o saysız orduya qələbə çaldı. O dəhĢətli vuruĢmada türkman qoĢunları
darmadağın edildi. Süleyman Ģanlı xaqan həmiĢə ilham deyən dili ilə Sultan
Muradı «Namurad» («muradına çatmayan») adlandırdığı kimi, Sultan Murad
sərsəri və namurad halda qaçıb, ġiraza getdi. Bu döyüĢdə saysız qənimət, səba
237
Mardin - Türkiyə ərazisində, Diyarbəkrdən cənub-Ģərq tərəfdə, indiki Türkiyə - Suriya və Türkiyə -
Ġraq sərhədləri yaxınlığında yerləĢən Ģəhər.
238
Kirman - Ġranın cənub-Ģərq hissəsində, Kuhrud silsiləsinin cənub qolu ilə Kuhbənan silsiləsi arasında
yerləĢən Ģəhər.
239
S-129, v.25b-26a; S-297, v.14b. Delican - Ġsfahanla Həmədan arasında yerləĢir.
240
Zərbzən - artilleriyanın bir növüdür.
241
Qeyd etdiyimiz kimi, Heydər - Həzrət Əlinin ləqəblərindən biridir. «Heydəri qolunun gücü ilə»
dedikdə Həzrət Əliyə məxsus qol gücü baĢa düĢülür.
72
[küləyi kimi] gedən ərəb atlan və hər diyardan saysız-hesabsız müxtəlif mallar
zəfər çalmıĢ əsgərlərin əlinə keçdi.
Süleyman Ģanlı xaqan hər tərəfə fəthnamələr göndərdi. Ətraf hökmdarlar və
məmləkətlərin əyanları türkman sultanlarının fəlakətə uğradıqlarını və talesizliyə
düçar olduqlarını yəqin etdilər və Ģahın gündən-günə möhkəmlənən Ģərəfli
dövlətinə ümid bəsləyərək, aləmin pənahı olan dərgaha meyil etdilər. [Onlar] hər
tərəfdən xilafət taxtının ətəyinə elçilər göndərərək, dünya sultanlarının fəthlərinə
bərabər olan bu parlaq qələbə münasibətilə təbrik dedilər və saysız peĢkəĢlər və
bəxĢiĢlər təqdim etdilər. O baharda zəfər niĢanlı bayraqlar Əlvənd dağının
242
ətəyinə təĢrif gətirərək, baharın mübarək günlərini o cənnətə bənzər cəməndə eyĢ-
iĢrətlə, Ģənliklə, söz-söhbətlə və əyləncələrlə keçirdilər.
Bu arada xəbərçilər məlumat verdilər ki, Sultan Murad darül-mülk
243
ġirazda yerləĢərək, Fars məmləkətində hakimiyyəti ələ alıb məğlubiyyətinin
əvəzini çıxmaq istəyir. Süleyman Ģanlı xaqan Süleyman taxtı (ġiraz) tərəfə hərəkət
edib, gözəl bəxtli ordu və qalib əsgərlərlə darülmülk Ġsfahana getdi. Buradan
qəflətən ġiraz tərəfə yürüĢ etdi. Sultan Murad, Ģahın mübarək məiyyətinin gəlməsi
xəbərindən tam sarsılaraq, mübarək dövlətin hücumu qarĢısında dayana
bilməyəcəyini anlayıb, ġüĢtər
244
tərəfə qaçdı. Müzəffər bayraqlar tam calal və
səadətlə Süleyman taxtının (ġirazın) üzərinə qədəm qoydu. ġiraz o baĢlıca Ģahın
məskəni oldu. Farsın əhalisi və oyanları ali taxtın ətəyinə gəlib, layiqli peĢkəĢlər
gətirdilər. Fars sakinlərinin hamısı Mürtəza xasiyyətli padĢahın ədalət
bayraqlarının kölgəsinə sığınaraq, dövranın hadisələrindən asudəlik tapdılar.
Amma namurad Sultan Murad müzəffər qazilərin qılıncının və oxunun
qorxusundan ġüĢtərdə dayana bilmədi, oradan Bağdada getdi. Orada da Barik
Pornakın ağalığı ucbatından vəziyyətin ürəyincə olmadığını müĢahidə etdi.
Xaqanın səadətli bayraqlarının cah-calalla yaxınlaĢması xəbəri o diyarda
yayıldıqda orada qala bilməyib, adı çəkilən Bariklə birlikdə Hələbə
245
getdi. Bir
müddət Misir və ġam padĢahı Sultan Qansu Qurinin dövlətinin kölgəsi altında
qaldıqdan sonra Diyarbəkr və Rüstəmdara getdi
246
. [Sultan Murad] zülqədər
242
Əlvənd dağı - Həmədan Ģəhəri yaxınlığındadır və hündürlüyü dəniz səviyyəsindən 3500 m.
yüksəkliyə çatır.
243
ġüĢtər - Ġranın cənub-qərbində, Əhvaz (Hüveyzə) Ģəhərindən Ģimalda, Karun çayının orta axarları
kənarında yerləĢən Ģəhər.
244
Darülmülk - hansısa bir ölkənin və vilayətin mərkəz Ģəhəri, paytaxtı mənalarında iĢlədilir. ġiraz
Ģəhəri 1500-1503-cü illərdə Ağqoyunlu Sultan Muradın paytaxtı olmuĢdur.
245
Hələb - indiki Suriya Respublikasının Ģimal-qərbində Ģəhər.
246
Burada iki xəta vardır. Birincisi, Sultan Murad Bağdadı Barik bəydən öncə tərk etmiĢdi və ikincisi,
o, Mazandaranda yerləĢən Rüstəmdara getməmiĢdi. Bunu digər mənbələrlə yanaĢı, Ġsgəndər bəyin
özünün sonrakı məlumatları da təsdiq edir. Onun əsərinin növbəti fəsillərindən aydın olur ki, ġah
Ġsmayılın 1507-ci ildə MərəĢ və Əlbistan üzərinə yürüĢü zamanı Sultan Murad artıq Əlaüddövlənin
yanında idi. Bağdad isə 1508-ci ildə fəth olunmuĢdur. Rüstəmdara sığman Ģəxs isə Ağqoyunlu
hökmdarı Sultan Murad deyil, Ağqoyunlu sərkərdələrindən Murad bəy CahanĢahi olmuĢdur.
73
tayfasının baĢçısı. MərəĢ
247
vilayətinin valisi Əlaüddövlədən
248
razılıq alıb, o tərəfə
hərəkət etdi. Onun sonrakı taleyi haqqında bir az sonra, Əlaüddövlənin aqibətindən
bəhs olunarkən yazılacaqdır.
Xülasə, dünya padĢahının müzəffər bayraqları Fars darülmülkünün iĢlərini
nizama saldıqdan sonra Allahın köməyi ilə Ġraq tərəfə hərəkət etdi.
ĠRAQ ÜSYANÇILARININ CƏZALANDIRILMASI, QALALARIN
ALINMASI VƏ DÜNYA PADġAHININ QƏLƏBƏ ÇALMASI HAQQINDA
Əmir Hüseyn Kiya Çəlavi bütün Rüstəmdarı, Firuzkuh dağlarını,
Dəmavəndi, Həbəlrudu
249
və o tərəfləri öz əlinə keçirmiĢdi. [Onun] on iki min
süvari və saysız-hesabsız piyadası vardı. [O], qalaların möhkəmliyinə və dağların
yüksəkliyinə güvənərək, müxalifət və itaətsizlik fikrinə düĢdü və üsyana qalxaraq,
Ġraq məmləkətinin ətrafına əl uzatdı. Ġraqda vəziyyətlərindən narazı olan Bayanduri
türkmanlarının bir qismi Murad bəy CahanĢuhlunun
250
sərkərdəliyi ilə Rüstəmdar
dağlarını və Əmir Hüseyn Kiyanın dərgahını sığınacaq bilərək, onun baĢına
yığıĢmıĢdılar. Buna görə də o, (yəni Əmir Hüseyn) əvvəlkindən daha çox qürur və
lovğalığa qapılaraq, padĢahın sidrə
251
niĢanlı astanasının mülazimləri ilə ədəbsiz
davranırdı. [ġah Ġsmayıl] səmalara yüksələn bayraqlarla Fars məmləkətinə getdiyi
zaman Ġlyas bəy Ayğutoğlunu bir dəstə ilə onun Ģərini dəf etməyə göndərdi. Əmir
Hüseyn Kiya bu xəbəri eĢidən kimi, qızılbaĢ qoĢunu toplanmadan öncə Ġlyas bəyin
üzərinə hücum etdi. Sözügedən [Ġlyas bəy] Vəramin qalasına çəkildi. Cəlavilər
qalanın ətəyinə gəlib, bir müddət onu mühasirədə saxladılar. Axırda əhdü-peyman
əsasında onunla görüĢüb, məkr, hiylə və xəyanətlə o sadə qəlbli türkü onun bir
dəstə mülazimləri ilə birlikdə Rey
252
[mahalının] Kəbud-Günbəd [adlı yerində]
Ģəhid etdilər.
Onun (Əmir Hüseynin) itaətsizliyi, özbaĢınalığı və ədəbsizliyə cəsarət
etməsi xəbəri cah-calallı padĢahın qulağına catdı. [ġah Ġsmayıl] o bədxasiyyətlinin
fitnəsini aradan qaldırmaq, Rüstəmdar dağlarında olanları cəzalandırmaq məqsədi
ilə 909-cu (26.06.1503 - 13.06.1504) ilin baharının əvvəlində müzəffər əsgərlərlə
Qum
253
qıĢlağından o tərəfə hərəkət etdi. Ġlk növbədə mətanət və möhkəmlikdə
247
MərəĢ (MaraĢ) - Türkiyənin cənubunda, Ceyhan çayından Ģərq tərəfdə yerləĢən Ģəhər.
248
Əlaüddövlə Zülqədər - 1480-1515-ci illərdə Zülqədər əmirliyinin baĢçısı. Zülqədər əmirliyi
Türkiyənin MərəĢ və Əlbistan bölgələrində mövcud olmuĢdur. Bu əmirlik formal olaraq Məmlüklərdən
asılı vəziyyətdə olsa da, əslində müstəqil siyasət yürüdürdü.
249
Rüstəmdar, Firuzkuh. Dəmavənd və Həbəlrud - Xəzər dənizinin cənub sahilində yerləĢən
Mazandaran vilayətində yer adlarıdır.
250
S-129, v.26b; S-297, v.15b.
251
Sidrə (sidr) - Ģam fəsiləsindən olan hündür və həmiĢə yaĢıl iynəyarpaqlı ağac cinsidir. ġərq
ədəbiyyatında ucalıq, böyüklük rəmzi kimi qəbul olunur.
252
Rey - Tehran yaxınlığında Ģəhər.
253
Qum - Ġranda, Tehrandan cənub-qərb tərəfdə Ģəhər.
74
çərxi-fələyin uca qalasına bərabər olan Gülxəndan qalasını mühasirəyə aldı.
Allahın qüdrəti və Heydəri qolun gücü ilə o Xeybərə bənzər qalanı ələ keçirdi
254
.
Mühasirədə olanlara qarĢı qətliam törədildi. [ġah Ġsmayıl] oradan Firuzkuh
qalasına getdi. Bu qala da müzəffər dövlətin qüdrəti ilə Gülxəndan qalası kimi
alındı. Qalanın kutvalı Əmir Əli Kiya Zəmandar
255
xeyli gərgin müqavimətdən
sonra qalanı müdafiə etməkdən aciz qalaraq, Ģahın səadətli astanasına pənah
gətirib, aman istədi. O, acizlik və çarəsizlik göstərən bir dəstə ilə birlikdə
mübarizədən əl çəkib salamat qaldı, qalanları isə cəzalandılar.
Əmir Hüseyn Kiya on iki min atlı və çoxlu piyada ilə müzəffər əsgərlərin
yolunu kəsərək, məkr və hiylə iĢlədib, hücum etmək üçün pusquda oturmuĢdu. O,
bu iki möhtəĢəm qalanın alınması və mühasirədə qalanların qətliamından son
dərəcə vahiməyə düĢərək, qəflət yuxusundan ayıldı, yanlıĢ əməllərindən peĢman
oldu. O, yanındakı bir dəstə adamla bu vilayətin ən əzəmətli qalası sayılan və
möhkəm divarlara malik olan Usta qalasına sığındı. Tayı-bərabəri olmayan
padĢahın mübarək məiyyəti qalanın yanına gələrək, qalanın alınması üçün lazımi
iĢlərə baĢladı. Tərəflər arasında hərdənbir ox, tüfəng atıĢması baĢ verirdi. Qalanın
yanından geniĢ çay axırdı. Qaladakı adamlar daĢları dələrək, [oradan] qalaya su
aparırdılar. Bu cəhət [ġah Ġsmayılın] dünyanı bəzəyən fikrinə iĢıq saçdı. [ġah
Ġsmayıl] dəniz kimi [geniĢ] idrakı ilə çalıĢdı ki, çayın suyunun məcrasını dəyiĢib,
baĢqa tərəfə yönəltsin. Hərçənd suyun çoxluğu və çayın daĢması [təhlükəsi] bu
fikri ağıla sığıĢdırmasa da, o cəsarət dəryası (ġah Ġsmayıl) bu iĢə baĢlayaraq, bir
neçə gün ərzində baĢqa istiqamətdə arx qazdırıb, çayın suyunu oraya yönəltdi.
Çəlavilər sudan uzaq düĢmüĢ balıqlar kimi iki-üç gün çapaladılar. Axırda onlar
susuzluqdan aman fəryadı qaldırdılar. O möhkəmlikdə, o mətanətdə olan qala igid
kiĢilər [tərəfindən müdafiə] olduğuna baxmayaraq, otuz üç gün içində qüdrətli
dövlətin sərkərdələrinin əlinə keçdi. Qalada mühasirədəkilərin yaĢı da, qurusu da
yağıları yandıran dostpərvər padĢahın qəzəb atəĢinə düĢdü. O kinli və qantökən
tayfa iti qılıncdan keçirildi. Bir dəstə qələm əhlindən savayı, o tayfadan heç kəs
xilas olmadı. Murad bəy CahanĢahi
256
qəzəb odunda yandırıldı; intiqam alan
döyüĢçülər onun ətini yedilər
257
. Əmir Hüseyn bayquĢ kimi dəmir qəfəs
xarabalığında həbsə atıldı. Lakin o, gözətçilərin gözündən yayınaraq, özünü
yaraladı. Bir neçə gündən sonra Reyin Kəbud-Günbəd yurdunda onun ruhunun
quĢu bədən qəfəsindən uçdu. Qəribə hadisələrdən biri odur ki, Əmir Hüseyn Kiya,
Ġlyas bəy Ayğutoğlunu və onunla birlikdə olan qızılbaĢları qətlə yetirdiyi yerdə öz
əməlinin mükafatına çatdı və həmin yerdə axirət sarayına köçdü. Amma cansız
254
Xeybər – Mədinədən Suriyaya gedən yol üstündə yerləsən, güclü istehkamlara malik olan yəhudi
Ģəhəri idi. Bu Ģəhər m. 628-ci ildə Məhəmməd peyğəmbərin göstəriĢi ilə Həzrət Əlinin baĢçılıq etdiyi
islam qoĢunu tərəfindən fəth edilmiĢdi.
255
S-129. v.27a; S-297, v.l5b.
256
Mənbənin Bakı nüsxəsində CahanĢahi əvəzinə CahanĢahlu yazılmıĢdır (S-129, v.27b; S-297, v.15b).
257
Burada «ətini yedilər» ifadəsi, çox güman ki, məcazi mənada yazılmıĢ, qızılbaĢların Murad bəydən
aldıqları intiqamın Ģiddətini göstərmək məqsədi ilə iĢlədilmiĢdir.
75
bədəni qəfəsdə qalmıĢdı. Nəhayət, onun murdar cəsədi qəhrəman [ġah Ġsmayılın]
qəzəb atəĢində yandırıldı.
Bu arada türkman sultanzadələrinin dövləti dövründə Əbərquhun daruğası
258
olmuĢ Məhəmməd Kərrənin itaətsizlik və üsyan xəbəri Rüstəmdarı almaqla
məĢğul olan Ģahın qulağına çatdı.
Süleyman Ģanlı xaqan Əbərquh əyalətini ona bağıĢlamıĢdı. Lakin [Məhəmməd
Kərrə] Yəzdə basqın etmiĢ, qəflətən Ģəhərə girərək, oranın hakimini qətlə yetirmiĢ,
üsyan və özbaĢınalıq bayrağını qaldırmıĢdı. O qorxusuz qiyamçını cəzalandırmaq
üçün hökmdar (ġah Ġsmayıl) darülibadə
259
Yəzdə tərəf yürüĢ etdi və iki aya qədər
Ģəhəri və qalanı mühasirədə saxladı. Axırda o bədbəxt mənfur [Məhəmməd Kərrə]
Ģəhəri müdafiə etməkdən və döyüĢməkdən aciz qalaraq, ərkdə (Ģəhərin iç
qalasında) möhkəmləndi. Lakin müzəffər əsgərlər [iç] qalanı da alıb, ərkin
nağaraxanası yerləĢən hündür bürcdə Məhəmməd Kərrəni tutub, dəmir qəfəsdə
həbs etdilər. Qalanları da cəzalandılar. Sonunda Süleyman Ģanlı xaqanın qiyamət
oduna bənzər qəzəbinin Ģöləsi Ġsfahanın NəqĢi-cahan meydanında alıĢaraq, onun
(Məhəmməd Kərrənin) cəsədini də «sələf»i Əmir Hüseyn Kiya Çəlavi kimi həmin
qəfəsdə qəzəb atəĢində yandırdı. Bu yürüĢdə ilahi qüdrətin gücü ilə Ġraq
mülkündəki digər üsyançılar da cəzalandırıldı. O vilayətin [sahəsi] müxalif və
üsyançıların zir-zibilindən təmizləndi.
Xorasana getmiĢ bir dəstə türkmanın təhriki ilə cağatay qoĢunu
260
Kirman
məmləkətinin ətrafına təcavüz etmiĢdi
261
. Cağatay qoĢunu tərəfindən ədəbsizlik
edildiyindən, mərhum padĢah Sultan Hüseyn mirzə
262
qələbələri təbrik etmək və
cağatayların yöndəmsiz hərəkətinə görə üzr istəməkdən ötrü Əmir Kəmaləddin
Sədri cahangir padĢahın (ġah Ġsmayılın) hüzuruna göndərdi. Ancaq [onun]
258
Əbərquh - Ġranın Fars vilayətində güclü islehkamlara malik olan və Ġstəxr - Yəzd yolunun təxminən
tən ortasında yerləĢən Ģəhər. Hal-hazırda Yəzd ostanlığına tabe olan rayon mərkəzidir və Yəzd
Ģəhərindən 133 km. qərbdə yerləĢir. Daruğa - moğolca «rəis» deməkdir. Səfəvilər dövründə Ģəhər
idarəçiliyinin baĢında duran məmur «daruğa» adlanırdı. Daruğa Ģəhərin inzibati və hərbi-siyasi rəhbəri
sayılırdı. Onun ixtiyarında silahlı dəstələr olurdu. Bundan əlavə, bazar daruğası, dəftərxana daruğası,
mühasibat daruğası, fərraĢxana daruğası kimi vəzifələr də vardı (bax: V.F.Minorsky. «Tadhkirat al-
muluk»: A Manual of Safavid Administration circa 1137/1725. London, 1943, p. 141; ġ. K.
Məmmədova. «Xülasətüt-təvarix» Azərbaycan tarixinin mənbəyi kimi. Bakı, 1991, s. 55; М. Х.
Гейдаров. Социально-экономические отношения и ремесленные организации в городах
Азербайджана в ХIII-ХVII вв. Баку, 1987, с.84-85,132; З.Г.Байрамов. Местное и городское
управление в Азербайджане в системе государства Сефевидов. Автореферат диссертации на
соискание ученой степени кандидата исторических наук. Баку, 1985, с.17-19).
259
Darülibadə - «ibadət məkanı» deməkdir. Bu epitet Ġranın Yəzd Ģəhərinə aid olunurdu.
260
Ġsgəndər bəy MünĢi, bir qayda olaraq, «cağatay» adı altında Teymurilərin qoĢunlarını və
tərəfdarlarını, «özbək» adı altında isə ġeybanilərin qüvvələrini nəzərdə tutur.
261
S-129, v.28a; S-297, v.16a.
262
Sultan Hüseyn mirzə (Sultan Hüseyn Bayqara) - Teymurilər sülaləsindən olan Xorasan hökmdarı
(1469-1506).
76
göndərdiyi məktub əĢrəfin
263
xoĢuna gəlmədi, əksinə, onun qəzəb odunun
alovlanmasına səbəb oldu. [Buna görə də] o, Yəzddən Təbəsə
264
tərəf yürüĢ
edərək, Ģəhərə hücum etdi. ġəhərdə sakin olan cağatayların böyük hissəsi ölüm
qılıncından keçirildi. Nəhayət, çoxlu qan töküldükdən sonra [ġah Ġsmayılın]
qiyamət alovuna bənzər qəzəb odu bir az söndü və [o], bir həftədən sonra [geri]
döndü. «Əhsənüt təvarix»də yazılıb ki, bu hadisədə yeddi min nəfər öldürüldü.
O biri ilin baharında
265
[ġah Ġsmayıl] Həmədan yaylağına getdi. QıĢı Xoy və
Səlmasda
266
keçirdi. Urumi
267
vilayətinə gəlmiĢ və məmləkətin kənarlarına əl
uzatmıĢ kürd ġər Saromun
268
fitnəsi Bayram bəy Qaramanlunun və Xəlifətül-
xüləfa adı ilə məĢhur olan Xadim bəyin səyləri ilə aradan qalxdı. [Onlar Saromun]
iki
269
qardaĢını, oğlunu və sərdarlarının çoxusunu ələ keçirib, ağır əzablarla
cəzalandırdılar, onun bütün eli-ülusu hadisələrin taracına getdi. DurmuĢ xanın atası
Əbdi bəy ġamlu və Sarı Əli Möhürdar Təkəlü bu səfərdə həlak oldular
270
.
RəĢt valisi Əmir Hüsaməddinin xoĢagəlməz davranıĢından əĢrəfin kefi
pozulduğundan 911-ci ildə (04.06.1505 - 23.05.1506) onu cəzalandırmaq üçün
üzərinə qoĢun göndərdi. ġahın məiyyəti də Taromdan RəĢtə gəldi. Əmir
[Hüsaməddin] acizlik və çarəsizlik göstərərək, tərcüman rüsumu
271
Ģəklində layiqli
töhfə və hədiyyələr göndərdi və Əmir Nəcməddin RəĢtinin vasitəçiliyi ilə [ġah
Ġsmayıl] onun təqsirindən keçərək, geri döndü.
Həmin ildə hökm edildi ki, Sultan Heydərlə müharibədə müxaliflərlə
birlikdə iĢtirak edənlər qətl olunsun. O zaman qoruçubaĢı olan Əbdal bəy Dədə
bunu icra etməyə məmur edildi. Bu səbəbdən müxtəlif türkman tayfalarından və
qeyrilərindən çoxlu adam cəzalandırıldı.
263
ƏĢrəf - ərəbcə «ən Ģərəfli» deməkdir. Ġsgəndər bəy MünĢi bu sözlə bir sıra hallarda Səfəvi Ģahlarını
ifadə edir.
264
Təbəs - Ġranda, MəĢhədlə Yəzd arasında, DəĢli-Lüt səhrasının Ģimalında yerləĢən Ģəhər.
265
1505-ci ilin baharı nəzərdə tutulur.
266
Xoy və Səlmas - Cənubi Azərbaycanda, Urmiya gölündən Ģimal-qərbə tərəf yerləĢən Ģəhərlərdir.
267
Urumi - Cənubi Azərbaycanın qərbində, Urmiya gölündən qərb tərəfdə yerləĢən indiki Urmiya Ģəhəri
nəzərdə tutulur.
268
ġir Sarom (ġir Sarim) – kürdlərin mükri tayfasının baĢçısı idi. Ġsgəndər bəy onu qəsdən «ġər Sarom»
adlandırır.
269
S-129, v.28a; S-297, v.16b.
270
Möhürdar («möhrdar-i möhr-i hümayun») - Ģahın möhürünü saxlayan Ģəxs. Səfəvilərin erkən
dövrlərində möhürdar vəzifəsini tutan Ģəxs böyük hörmətə malik idi. O, vəzifə təyinatları ilə bağlı
fərmanlara və müxtəlif sənədlərə Ģahın möhürünü vururdu (daha ətrallı bax: О.А.Эфендиев.
Азербайджанское государство Сефевидов в XVI веке, с.264-265).
271
Tərcüman rüsumu - dövlət qarĢısında müəyyən təqsirləri olmuĢ Ģəxsdən alınan cərimə vergisi.
77
ƏMĠR ƏLAÜDDÖVLƏ ZÜLQƏDƏRĠN DƏF EDĠLMƏSĠ ÜÇÜN
HÖKMDARIN HƏRƏKƏTĠ, DĠYARBƏKR HADĠSƏLƏRĠ VƏ
ALLAHIN KÖMƏYĠ ĠLƏ O DĠYARIN FƏTH EDĠLMƏSĠ HAQQINDA
O biri il hökmdarın qulağına çatdı ki, Sultan Murad MərəĢ və Əlbistan
272
hakimi Əlaüddövlə Zülqədərin yanına gəlmiĢ, Əlaüddövlə isə onu özünə kürəkən
etmiĢdir. [Sultan Murad] zülqədər qoĢununu, Mosulun
273
və o hüdudun
türkmanlarını öz baĢına yığaraq, Diyarbəkr vilayətini və ətraf qalaları almaqla
məĢğul olub, o vilayətdə istibdad və istiqlaldan dəm vurur. Süleyman Ģanlı xaqanın
yüksək məqsədli qeyrəti tələb etdi ki, cahangir bayraqları o tərəfə qaldıraraq, [öz]
mübarək könlünü ölkədə fitnəkarlıq salanların [əlindən] tamamilə asudə etsin.
Ay kimi gəzən qorucular məmləkətlərin qoĢunlarını hazır etməyə məmur
olundu. 913-cü il aylarında (13.05.1507 - 01.05.1508) [ġah Ġsmayılın] qələbə
rəmzli bayrağı Ərzincan
274
tərəfə qaldırıldı. Cahanı gəzib-dolanan məiyyət öz
gəliĢinin kölgəsini o ölkəyə saldıqda Əlaüddövlə qızılbaĢların gəlib yaxınlaĢması
xəbərini alıb, döyüĢkən qoĢunla Əlbistan tərəfə getdi və Durna dağı adlanan uca
dağdakı qalaya arxalanaraq, döyüĢmək və vuruĢmaq intizarında dayandı.
«Həbibüs-siyər» və «Fütuhat-i Əmini»nin müəlliflərinin yazdığına görə, Süleyman
Ģanlı xaqanın mübarək məiyyəti Əlbistan tərəfə hərəkət etdi. Ġki ordu
yaxınlaĢdıqdan sonra tərəflər səflər çəkdilər. DöyüĢ elə alovlandı ki, qılınc və nizə
parıltısından səmada Ülkər ulduzu yanırdı. Öldürülənlərin qanının çoxluğundan
BədəxĢan
275
Əlbistan torpağına həsəd aparırdı. O qorxunc və təhlükəli mərəkədə
zülqədər tayfası möhkəm dayanmıĢdı. Ġki gün səhərdən axĢamadək toqquĢma və
vuruĢma davam etdi. Vaxt hər iki ordunun arasına zülmət pərdəsi salanda tərəflər
öz düĢərgələrinə qayıdaraq, səhər açılanadək keĢik çəkir və kəĢfiyyat aparırdılar.
Üçüncü gün Süleyman Ģanlı xaqan misilsiz bədəninə zirehli - geyim və xəftan
276
geyərək, qızılbaĢ ordusunun dilavərlərini düĢmənləri dəf etməyə cəsarətləndirib,
düĢmənləri darmadağın etmək üçün böyük səy qoyaraq, döyüĢ meydanına qədəm
basdı. O tərəfdən zülqədər [tayfasından olan] azğın düĢmənlər Ģahın səadətli
məiyyətinin qarĢısına çıxdılar. Son dərəcə ağır bir döyüĢ baĢ verdi. Mənfur
zülqədərlər öz vəziyyətlərində acizlik və zəiflik əlamətlərini müĢahidə edib,
qaçmağı dayanmaqdan üstün bildilər. Qələbə və uğur küləyi fələyi bürüyən
272
Əlbistan - Türkiyənin cənubunda, MaraĢ Ģəhərindən Ģimalda, Ceyhan çayının yuxarı axarlarında
Ģəhər.
273
Mosul - indiki Ġraqın Ģimalında, Dəclə çayı sahilində Ģəhər.
274
Tehran çapında (s.32) Azərbaycan yazılmıĢdır. Əslində isə, Bakı əlyazmalarına əsasən, Ərzincan
olmalıdır (S-129. v.28b; S-297, v.16b).
275
BədəxĢan - indiki Tacikistanın Ģərqini və Əfqanıstanın Ģimal-Ģərqini əhatə edən tarixi vilayət.
Qiymətli qırmızı yaqut (ləl) mədənləri ilə məĢhur olan bu vilayətin adı klassik ġərq ədəbiyyatında dönə-
dönə tərənnüm olunmuĢdur. Burada Ġsgəndər bəy MünĢi BədəxĢanın qırmızı yaqutla zəngin olan
torpağını döyüĢdə axıdılan qırmızı qanlarla müqayisə edir.
276
Xəftan - döyüĢ zamanı zirehin altından geyilən əlbisə.
78
bayrağa təkan verdi. QızılbaĢ ordusunun dilavərləri o tayfanı darmadağın etdilər.
[Onlar] zülqədərlərin əlindəki Diyarbəkr [vilayətinin] qalalarını güc və qələbə
nəticəsində aldılar. Həmin ildə [Diyarbəkr] vilayətinin hakimliyi Xan Məhəmməd
Ustacluya verildi. Həmin günlərdə Gülabi bəy Mosullu Türkmanın
277
oğlu Əmir
xan Diyarbəkr və Mosul hüdudundan aləmin pənahı olan dərgaha gələrək, [Ģah
tərəfindən] mehribanlıqla qəbul edildi. Süleyman Ģanlı xaqan o vilayəti nizama
salıb, geri döndü.
Amma tarixçi Həsən bəy «Əhsənüt-təvarix»də qeyd edib ki, Süleyman Ģanlı
xaqanla [Əlaüddövlə Zülqədərin] arasında toqquĢma olmayıb. O, belə yazır ki,
Süleyman Ģanlı xaqan Əlbistana gəldikdə Əlaüddövlə müqavimət göstərməyə tab
gətirməyib, möhkəm və yüksək bir yer olan Durna dağına qaçdı. Uca məkanlı
xaqan, Hüseyn bəy Ləhni müzəffər qoĢunların bir dəstəsi ilə göndərdi ki, oradan
axan böyük çaydan keçid yeri müəyyən etsin. [Hüseyn bəy Lələ] çayın o biri
sahilinə keçib, düĢərgə qurdu. Əksər qazilər arpa və saman axtarmağa getdilər.
Bundan istifadə edən Əlaüddövlənin oğlu Sarı Qaplan onun (Hüseyn bəy Lələnin)
üstünə gəldi. Onunla Lələ bəy arasında böyük bir döyüĢ baĢ verdi. Lələ bəyi atdan
aĢırdılar. Lakin onun Xəlil ağa adlı mülazimi öz atını çəkib, Lələ bəyi mindirdi və
ağası uğrunda öz canını qurban verdi. Lələ bəy salamatlıqda oradan çıxdı.
Əlaüddövlənin o möhkəm və yüksək dağa fərar etməsi [xəbəri] müzəffər
hökmdarın qulağına çatdıqda onun ölkəsini və vilayətini talan və qarət edərək, geri
qayıtdı. Tarixçi Həsən bəy «Həbibüs-siyər»in müəllifinə etiraz edir ki, özü həmin
zaman yaĢadığına baxmayaraq, olan [hadisənin] əksinə yazmıĢdır. Bu kiçik zərrə
(Ġsgəndər bəy MünĢi) hər iki fikri bəyan etdi. Bu iki rəvayət arasında ortaq məxrəc
bundan ibarət ola bilər ki, dünya hökmdarının Əlbistanda olduğu günlərdə
Əlaüddövlənin Sarı Qaplanı Lələ bəyin və [qızılbaĢ qoĢununun] öncül dəstələrinin
üzərinə göndərdiyi vaxt onların arasında vuruĢma olmuĢ, ta üç gün boyunca
qızılbaĢlar və zülqədərlər arasında o hüdudda, dağların ətəklərində və kənarlarında
ayrı-ayrı toqquĢmalar baĢ vermiĢdir. Nəhayət, ola bilsin ki, üçüncü gün Süleyman
Ģanlı xaqan o itaətsizlərin iĢini bitirmək üçün hərəkət etmiĢ, qalibiyyətli ordunun
gəliĢini görən Əlaüddövlə o hüduddan uzaqlaĢıb Durna dağına getmiĢ və
Süleyman Ģanlı xaqan da bundan sonra geri dönmüĢdü
278
. Həqiqəti Allah bilir.
Xülasə, bu hadisə baĢ verdikdən sonra Xan Məhəmməd Diyarbəkrə gəldi.
Gülabi bəy Mosullunun oğlu QayıtmıĢ bəy Həmid
279
Ģəhərində idi. [O],
düĢmənçilik edərək, qalanı bağlayıb, [oraya] daxil olmağa mane oldu. Xan
Məhəmməd çarəsizlikdən bayırda qaldı. O ətrafdakı kürdlər qızılbaĢ ordusuna
277
Gülabi bəy Mosullu Türkman - Sultan Yaqub dövrünün məĢhur Ağqoyunlu əmiri (F.Sümer. Safevi
devletinin kuruluĢu və geliĢmesinde Anadolu türklerinin rolü. Ankara, 1992, s.30).
278
S-129, v.29a-b; S-297, v.17a.
279
Həmid (əslində Amid) - Diyarbəkrin mərkəzinə verilən ad. Qala divarları qara daĢdan tikildiyi üçün
ona Qara Həmid və ya Qara Amid də deyərdilər.
79
qarĢı çoxlu basqınlar etdilər. Xan Məhəmməd kürdlərin üstünə getdi. Onların
arasında böyük bir vuruĢma oldu. Kürdlərdən yeddi min nəfər öldürüldü. Xan
Məhəmməd kürdlərlə hərbdən qalib və müzəffərcəsinə qayıtdı. QayıtmıĢ bəy ona
müqavimət göstərə bilməyib, öz adamını Əlaüddövlə Zülqədərin yanına göndərdi
və ondan kömək istədi, [əvəzində] Ģəhəri ona verəcəyinə söz verdi. Əlaüddövlənin
vəziyyətində məğlubiyyət aĢkar olduğuna baxmayaraq, QayıtmıĢ bəyin xahiĢi
əsasında Həmid Ģəhərini almaq həvəsi ilə o qıĢda bir daha döyüĢkən qoĢun
yığaraq, öz oğulları Sarı Qaplan [adı] ilə məĢhur olan Qasım bəyin və Ərdüvanə
bəyin baĢçılığı ilə on min nəfəri
280
Diyarbəkrə, Xan Məhəmmədə qarĢı göndərdi.
Xan Məhəmməd Ustaclu ordusunun sayca az olmasına baxmayaraq, Ģahın zavalsız
bəxtinə arxalanıb, ustaclu tayfası ilə birlikdə o ulduz kimi [saysız] qoĢunun
qarĢısında döyüĢ nizamı tutdu. [Xan Məhəmməd] qüdrətli dövlətin uğurlu bəxtinin
gücü ilə müvəffəqiyyət və zəfər qazandı. Ġgidliklə və qorxmazlıqla Əlaüddövlənin
baĢqa övladlarından seçilən Sarı Qaplan və qardaĢı Ərdüvanə bəy bir çox adamla
tululub qətl edildilər. Xan Məhəmməd qələbə və zəfər çalaraq, böyük təntənə və
Ģöhrətlə QayıtmıĢ bəy Türkmanın üzərinə yürüdü. O isə Ģəhərin darvazalarını
bağlayıb qalanı saxlamaq istədi, amma buna nail olmadı. Həmid Ģəhərinin əhalisi
ondan üz çevirərək, qaziləri Ģəhərə buraxdılar. QayıtmıĢ bəy tutulub qətl edildi.
Xan Məhəmməd Diyarbəkrdə müstəqil hakimiyyət sürməyə baĢladı. Onun Ģan-
Ģöhrəti o ətrafda yayıldı.
Əlaüddövlə öz oğullarının baĢına gələn hadisədən sarsılıb, dağınıq
qoĢununu bir daha toplayaraq, oğulları Kor ġahrux və Əhməd bəyi on beĢ minə
qədər süvari ilə qardaĢlarının qanını almaq üçün Xan Məhəmmədin üzərinə
göndərdi. Xan Məhəmməd də mərdanə müdafiəyə qalxaraq, Ģəhərdən çıxdı və
zülqədər qoĢunu ilə döyüĢə girdi. Xan Məhəmmədin üç min adamı vardı.
Belə [rəvayət] yayılmıĢdır ki, sıralar düzüldükdən sonra zülqədər
qoĢununun tazı və tulaları irəli sıçrayaraq, ustaclu ordusunun itləri ilə boğuĢmağa
girdilər. Xan Məhəmməd bu itlərin döyüĢünü fal hesab etdi. Təsadüfən, ustaclu
itləri üstün gəlib, zülqədər itlərini qaçmağa [məcbur] etdilər. Bunu müĢahidə edən
Xan Məhəmmədin ürəyi toxtaqlıq qazandı, zəfər və qələbə müjdəsini qazilərə
verdi. Tərəflər arasında böyük vuruĢma oldu. Bu dəfə də Xan Məhəmməd Ģahın
zavalsız bəxtinin köməyi ilə o [sayca] böyük qoĢuna qalib gəldi. Əlaüddövlənin
övladları Kor ġahrux və Əhməd bəy tutulub, çoxlu qohum-əqrəbaları və əmirləri
ilə birgə o mərəkədə öldürüldülər.
Qəribə əhvalat və əcaib hadisələrdən biri də odur ki, ustaclular arasında bir
kor da bu döyüĢə gəlmiĢdi. YoldaĢları ona xor baxırdılar. O deyirdi: «Allah-
280
Tehran çapında (s.32) zülqədər qoĢununun sayının iki min nəfərdən ibarət olduğu göstərilib. Halbuki
bu rəqəm mənbənin mətnində zülqədərlərin uslaclulardan sayca qat-qat çox olması barədə verilən
məlumatla ziddiyyət təĢkil edir. Bakı əlyazmalarının həmin yerində zülqədər qoĢununun sayının on min
nəfər olduğu qeyd edilmiĢdir (S-129, v.29b; S-297, v.17b) və fikrimizcə, bu rəqəm daha həqiqətə
uyğundur.
80
taaladan istəmiĢəm ki, dinin pənahı olan Ģahın səadəti ilə o koru (Kor ġahrux
Zülqədəri) bu korun əlinə salsın». Allahın təqdiri ilə Kor ġahrux o korun əlinə
keçdi. O yaramazların qılıncdan qurtulanları qaçıb, bəxtsizlik diyarına tərəf
getdilər. Əlaüddövlə bu məğlubiyyətdən sonra oğulları və qohumlarına matəm
tutaraq, qara keçə [paltar] geydi. Önun əmirləri də çiyinlərindən qara palaz asdılar.
[Onlar] elə təziyə [matəm] tutdular ki, beləsi [keçmiĢdə] heç vaxt görünməmiĢdi.
[Onlar] Diyarbəkrdən tamah diĢlərini çəkərək, boĢ səylərindən əl çəkdilər. Onun
(Əlaüd-dövlənin) dövlətinin calalı qalmadı.
Rum padĢahı, Əlaüddövlənin dalbadal məğlubiyyəti, övladlarının
öldürülməsi, əmirlərinin və ordusunun darmadağın edilməsi xəbərini alandan sonra
ona qarĢı keçmiĢdən ürəyində kin olduğuna görə fürsəti qənimət bilib, üzərinə
qoĢun çəkdi. Ġki tərəf arasında müharibə baĢ verdi. Əlaüddövlə rumilərlə döyüĢdə
öldürüldü və o sülalənin dövləti sona çatdı
281
. Zülqədər tayfasının bəzisi
xəndgarın
282
mülazimi oldu, bəzisi də Süleyman Ģanlı xaqanın xidmətinə keçdi.
Əlaüddövlə MərəĢ və Əlbistan məmləkətinin hakimi olub, səksən min
zülqədər ailəsinin baĢçısı idi. Bu sülalədən dörd nəfər bu vilayətdə padĢah
olmuĢlar: Məlik Aslan, Nasirəddin, Süleyman
283
və Əlaüddövlə
284
. Amma
Əlaüddövlə atalarından daha qüdrətli və müstəqil olmuĢdur. [O], Rum və Misir
padĢahları ilə münasibətlərində hiylə və məkrlə davranırdı. Rum elçiləri [onun
yanına] gələndə öz mülazimlərindən bir neçəsinə misirlilərin paltarını geydirərək,
[rumilərə] deyirdi ki, Misir padĢahı [elçilərini] göndərmiĢ, məndən Rum ordusunu
dəf etmək üçün yardım istəyir, mən isə xondgarla dost olduğumdan yardım
etmirəm. Misir padĢahı ilə də eyni cür rəftar edərək, hər iki tərəfdən mənfəət
görürdü. Belə [rəvayət] yayılmıĢdır ki, Əlaüddövlə həmiĢə deyərdi: «Mənim iki
qızıl toyuğum var, biri gümüĢ yumurta, o biri isə qızıl yumurta verir».
Xülasə, zülqədərlərlə müharibə meydanında, Əlaüddövlənin kürəkəni olmuĢ
Sultan Murad rumilərin əlinə düĢdü. Rum padĢahı Sultan Səlim onu himayə edib,
bir müddət yanında saxladı. [Sultan Səlim] Süleyman Ģanlı xaqanın üzərinə gedən
illərdə onu özü ilə götürməyi münasib bilmədi. O, (yəni Murad) rumilərdən
281
Əlaüddövlə Zülqədər 13 iyul 1515-ci ildə Ördəkli mövqeyində baĢ vermiĢ döyüĢdə vəziri-əzəm
Sinan paĢanın komandanlıq etdiyi Osmanlı ordusu tərəfindən məğlubiyyətə uğradılaraq qətlə
yetirilmiĢdi (R.Yınanç. Dulkadır Beyliği. Ankara, 1989, s.98).
282
Xondgar (Xudavəndigar) - Osmanlı sultanlarının titulu.
283
S-129, 30b; S-297, v.18a.
284
Ġsgəndər bəy MünĢinin Zülqədər bəyliyinin hakim sülaləsi haqqındakı məlumatı natamamdır.
J.V.Hammer 1378-ci ildə qurulan Zülqədər bəyliyinin hökmdarlarının adlarını belə sıralayır: Zeynəddin
Qaraca, Xəlil bəy, Sulu bəy, Nasirəddin Məhəmməd, Süleyman bəy (1442-1454), daha sonra Süleyman
bəyin oğulları Arslan, ġahsuvar, ġahbudaq və Əlaüddövlə (1480-1515) bir-birinin ardınca hökmranlıq
etmiĢlər (J.V.Hammer. Osmanlı tarihi. Ġstanbul, 1991, c. 1, s.268-270). Əlaüddövlənin qətlindən sonra
Osmanlılardan vassal asılılığına düĢən Zülqədər bəyliyinə ġahsuvaroğlu Əli bəy rəhbər təyin edilmiĢ,
lakin 1522-ci ildə o da Osmanlı dövləti tərəfindən qətlə yetirilmiĢ və Zülqədər bəyliyi tamamilə ləğv
edilmiĢdi (F.Sümər. Oğuzlar. Bakı, 1992, s.180).