Искандер Мунши Тюркман. Tarix-i al?mara-yi Abbasi (Аббасова мироукрашающая история). Том 1
Подождите немного. Документ загружается.
61
məğlub olanların bir çoxlan və sadə camaat onların baĢına yığıĢıb, Təbrizə getmək
və Baysunqurla müharibə etmək qərarı aldılar və Arazın sahilinə gələrək [burada]
durdular. Mirzə Baysunqur, Mirzə Rüstəmin fitnəsini dəf etməkdən ötrü Təbrizdən
çıxdı. Mərəndə
205
yetiĢdikdə onun qaravulluğa göndərdiyi hər kəs bivəfalıq yolu ilə
gedərək, Mirzə Rüstəmə qoĢuldu. Təfriqəçilik getdikcə qoĢunun hamısına yayıldı
və Mirzə Baysunqurun ordusu elə bir hala gəldi ki, artıq onu saxlamağa qadir
olmadı. Buna görə də [Baysunqur] çarəsizlikdən padĢahlıq əĢyalarını və
ləvazimatını yerindəcə qoyaraq, xidmətçilərindən bir neçəsi ilə fərarilik vadisinə üz
qoydu. [O], Qaradağın Əhər
206
yolu ilə ġirvana gedərək, dayısı ĢirvanĢaha qoĢuldu.
Mirzə Rüstəm isə arzuladığı dövlətə çataraq, müzəffər və qalib Ģəkildə Təbrizə
gəldi və səltənət taxtına oturdu
207
. Türkman əmirləri çiyinlərinə itaət örtüyü
saldılar. O, (yəni Mirzə Rüstəm) layiqincə qoĢun və rəiyyət saxlamağa baĢladı.
Lakin ĢirvanĢah bacısı oğlu olan kürəkəninə yardım və kömək etmək üçün
çalıĢqanlıq kəmərini bağlayaraq, Mirzə Baysunquru səltənətə gətirməyə çalıĢırdı
208
.
Mirzə Rüstəm də Mirzə Baysunqurun iĢini [bitirməyin] fikrinə düĢərək, onu rədd
edib aradan qaldırmaqdan ötrü Bayanduri dövlətinin
209
əmirləri və böyükləri ilə
məĢvərət etdi. Nəhayət, xeyirxah adamların məsləhəti ilə belə qərara gəldi ki,
xilafət səmasının parlaq ulduzlarını (ġeyx Heydərin oğullarını) Ġstəxr qalasından
çıxararaq, rəhbərlik və sərdarlığa
210
layiq olan Sultan Əli mirzənin əzəmətli
bayrağını Ģaha layiq tərbiyə yolu ilə qaldırsın və Baysunqurun fitnəsini dəf etmək,
ata və babasının qanını almaqdan ötrü onu ġirvan tərəfinə göndərsin. Əgər qalib
gələrsə və yaxud məğlub olarsa, hər iki halda [Mirzə Rüstəmin] zahiri və batini
istəyi gerçəkləĢər. Bu niyyətlə o, zahirən qohum-əqrəbalığı və möhtərəm bibisinin
razılığını qazanmağı bəhanə edərək, Ģahzadələri hazır etməyi əmr etdi. Sultan Əli
padĢah 898-ci ildə (23.10.1492 - 11.10.1493), Ġstəxr qalasında dörd il yarım
qaldıqdan sonra yola düĢərək, hörmət və izzətlə Təbrizə çatdı. Rüstəm mirzə o
həzrəti mehribanlıqla qucaqlayaraq, onun hörmət və Ģənini yüksəltməyə çalıĢdı. Bu
mirzə arasında Qarabağın Sultanbud adlı yerində baĢ vermiĢ döyüĢ nəzərdə tutulur (bax: Фазлуллах
ибн-Рузбихан Хунджи. Тарих-и алам ара-йи Амини, c.143).
205
Mərənd - Cənubi Azərbaycanda, Təbrizdən 60 km. Ģimal-qərbdə, Xoy - Təbriz avtomobil yolunun
kənarında yerləĢən Ģəhər.
206
Qaradağ (Qaracadağ) - Cənubi Azərbaycanda, Araz çayının cənubunda, Təbrizdən Ģimal-Ģərqdə
tarixi vilayət. Əhər - Cənubi Azərbaycanda, Təbrizdən 95 km. Ģimal-Ģərqdə, Əhər çayı sahilində, dağ
ətəyində yerləĢən Ģəhər. Qaradağ vilayətinin əsas Ģəhəridir.
207
Rüstəm 28 may 1492-ci ildə hakimiyyətə gəlmiĢdir (Фазлуллах ибн-Рузбихан Хунджи. Тарих-и
алам ара-йи Амини, c. 144). O, 1497-ci ilə qədər hakimiyyətdə olmuĢdur.
208
Fərrux Yəsar, Baysunqurun dayısı və qayınatası deyildi, onun ana babası idi. Belə ki, Ağqoyunlu
hökmdan Sultan Yaqub, ġirvanĢah Fərrux Yəsarın qızı Gövhər-sultanla evlənmiĢ və onların sonralar
Ağqoyunlu hökmdarı olacaq iki oğlu doğulmuĢdu: Baysunqur və Murad (S.B.AĢurbəyli. ġirvanĢahlar
dövləti, s.302).
209
Bayanduri dövləti adı altında Ağqoyunlu dövləti nəzərdə tutulur. Çünki Ağqoyunlu tayfa ittifaqının
baĢında bayandur tayfası dururdu və Ağqoyunlu hökmdarları da bu tayfaya mənsub idilər (T.H.Nəcəfli.
Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin tarixi müasir türk tarixĢünaslığında. Bakı, 2000, s.38-41).
210
Sərdar – komandan, qoĢun baĢçısı.
62
müqəddəs sülalənin tərəfdarları və ona sadiq olanlar gizləndikləri qaranlıq və
nakamlıq künclərindən çıxaraq, mələklərin pənahı olan astanaya üz qoydular.
Gündən-günə o əqidə sahibi olan camaatın sıraları artmağa baĢladı.
Bu əsnada Mirzə Baysunqurun ġirvan ordusu ilə Azərbaycana daxil olduğu
xəbərini alan Əmirzadə Rüstəm, Sultan Əli padĢahı Aybə sultan və bir dəstə
türkman əsgərləri ilə Baysunqur və Ģirvanlıları dəf etməyə göndərdi. Onlar Araz
çayının sağ sahilinə çatdıqda çadırlar qurdular. Hər iki tərəfdə suyun kənarında
bərə körpü vardı, aralarındakı get-gəl yolu bir ox məsafəsindən artıq deyildi. Ġki
tərəfdən heç birinin qələbə çalmaq imkanı görünmürdü. Tərəflər [belə] durmağın
uzandığından təngə gəldilər. Baysunqur ġirvana döndü. Sultan Əli padĢah və Aybə
sultan isə Təbrizə gəldilər.
Bu arada Ġsfahan hakimi Kosa Hacı Bayandur, Əmirzadə Rüstəmə qarĢı
çıxıb, üsyan qaldıraraq, Baysunqurun adına dövlət xütbəsi oxudu. Bu,
Baysunqurun bir daha Azərbaycana saysız-hesabsız qoĢunla gəlməsinə səbəb oldu.
Əmirzadə Rüstəm yenə də rəhbərlik səmasının günəĢi Sultan Əli mirzəni Aybə
sultan və bir dəstə sufi və türkman əsgərləri ilə onun qarĢısına göndərdi. Əhər və
MeĢkin
211
hüdudunda bu iki qəzəb və kinlə dolu ordu bir-birinə yetiĢdi, iki tərəf
arasında döyüĢ qızıĢdı. O irĢad taxtı sultanının qədəminin uğurundan Baysunqur
tərəfdarları məğlub oldular. Bu vuruĢmada Baysunqur öldürüldü. Sultan Əli mirzə
müzəffər və qalib Ģəkildə, son dərəcə əzəmətlə və iqtidarla Təbrizə gəldi.
Əmirzadə Rüstəm dostanə təĢəkkür və minnətdarlıq edərək, o həzrəti sonsuz
ehtiram və izzətlə Ərdəbilə tərəf yola saldı. O dinpərvərlik səmasının on dörd
gecəlik ayı bu cənnətəbənzər vilayətdə ata-babalarının qaydası ilə hidayət və irĢad
taxtına oturdu. Əqidə və sədaqət sahibləri fələklə bərabər olan hörmətli astanaya
gəlib-getməyə baĢladılar. Sufi dəstələrinin cəmləĢməsi və iradət sahiblərinin
izdihamı (çoxluğu) Mirzə Rüstəmin ürəyində düĢmənçilik və paxıllıq atəĢini
alovlandırdı. [Mirzə Rüstəm] o həzrəti qardaĢları ilə bərabər Təbrizə gətirdi.
Zahirən hörmət etdiyinə baxmayaraq, sufilərin onun (Sultan Əlinin) yanına gəlib-
getmələrindən xəbər tutub, mane olmaqdan ötrü gözətçilər qoymuĢdu. [Lakin]
sufilər və iradət sahibləri o ulu astanaya gələrək, gizlicə nəzirlərini verirdilər,
[bununla da] bu astanaya öz bağlılıqlarını imtahan sınağından keçirirdilər.
Əmirzadə Rüstəm bu iĢdən xəbərdar olduqda Sultan Heydərin əhvalatını
xatırladı. Nəticədə, xətalı fikrə gələrək, o həzrəti (Sultan Əlini) aradan götürməyə
qərar verdi. Məclisdə olanlardan biri o həzrəti padĢahın bu hiylə və xəyanətindən
agah etdi. Bu hiylənin iĢığı [Sultan Əlinin] parlaq ürəyinə düĢdükdə, «qabağında
dayanılmayan Ģeylərdən qaçmaq peyğəmbərin ənənəsidir» [kəlamında] deyildiyinə
uyğun olaraq, gecə gizlincə [ata] minib, Təbrizdən Ərdəbilə tərəf yola çıxdı. Əmir
Rüstəm mirzə Aybə sultanı dörd min süvari ilə o ali rütbəli sultanın ardınca
göndərdi. [Onlar] Ərdəbil kəndlərindən biri olan ġəmasidə o həzrətə çatdılar.
211
MeĢkin - Cənubi Azərbaycanda, Ərdəbildən Ģimal-qərbdə, Ərdəbillə Əhər arasında yerləĢən tarixi
vilayət. Mərkəzi Ģəhəri Xiyav (indiki MeĢkin Ģəhəri) idi.
63
Deyilənə görə, Sultan Əli mirzə ilə birlikdə olanların sayı yeddi yüzdən çox
deyilmiĢ. [Buna baxmayaraq] o, bu az adamla həmin çoxsaylı qoĢuna qarĢı döyüĢə
hazırlaĢdı. Xeyirxah adamların bir qismi o həzrəti döyüĢdən çəkindirmək və [baĢqa
bir] çarə axtarmaq fikrinə düĢdülər. O həzrət övliyalıq nuru ilə özünün Ģəhid
olacağı Ģəklini tale səhifəsi üzərində gördüyünə görə sufiləri və Səfəvi sülaləsinin
tərəfdarlarını yığıb, o vuruĢmada Ģəhid olacağını onlara xəbər verdi. [Sultan Əli
mirzə] xoĢbəxt qardaĢı, yəni hökmdarlıq nuru mübarək alnından parıldayan
Süleyman Ģanlı xaqanı öz yerinə vəliəhd və qaimməqam təyin etdi. [Eyni
zamanda], bu xanədanın mürĢidlərinin irĢad vaxtı iĢlətdikləri rəmz və sirləri
hörmətli atası və Ģöhrətli babalarından irsən aldığı kimi [Ġsmayılın] ali qəlbinə
əmanət tapĢırdı, öz mübarək tacını o həzrətin baĢına qoyaraq, onu inandığı
adamlara həvalə etdi və ona çoxlu sifariĢlər verdi.
[Sultan Əli] ilhamverici dili ilə bəyan etdi ki, Mürtəza [Əli] xanədanının
çırağı onun (Ġsmayılın) vücudundan parlayacaq, onun göylərə yüksələn bayrağının
ayparası böyük əzəmətə çatacaq və onun ədalətinin iĢığı aləmdə yaĢayanların
üzərinə nur sacacaqdır. [Sultan Əli mirzə] vəsiyyətini bitirdikdən sonra döyüĢ
meydanına qədəm basdı. Doğru danıĢan dili ilə dediyi kimi, düĢmənlər qələbə
çaldılar, o həzrət (Sultan Əli) isə Ģəhidlik Ģərbətini içdi (öldürüldü). Bu
canyandıran hadisədən sonra əqidə sahiblərinin arasına təfriqə düĢdü, hər kəs bir
tərəfə dağıldı. Hüseyn bəy Lələ, o vaxt Xadim bəy adı ilə tanınan Xəlifətül-xüləfa
və Dədə bəy o həzrətin mübarək cəsədini darülirĢad [Ərdəbilə] gətirərək,
Səfəviyyənin mübarək, nurlu məqbərəsində dəfn etdilər. Allah ona rəhmət eləsin!
«[Tarix-i] cahanara»nın müəllifi bu böyük hadisənin 898-ci ilin aylarında
(23.X.1492-1LX.1493), yəni Sultan Heydərin Ģəhidliyindən beĢ il keçdikdə baĢ
verdiyini qeyd etmiĢdir. Amma tarixçi Həsən bəy [Rumlu] Sultan Əli mirzənin
Ģəhidliyini 900-cü ilin (02.X.1494-20.XI. 1495) hadisələri daxilində yazmıĢdır ki,
bu da Sultan Heydərin Ģəhidliyindən yeddi il sonraya təsadüf edir. Doğrusunu
Allah bilir
212
.
SÜLEYMAN ġANLI XAQAN ġAH ĠSMAYIL BAHADIR XANIN
- ALLAH-TAALA ONU CƏNNƏT BAĞLARINDA SAKĠN ETSĠN -
ƏHVALATININ XATIRLANMASI, O YÜKSƏK RÜTBƏLĠ
SULTANIN ZÜHUR ETMƏSĠNĠN VƏ MEYDANA ÇIXMASININ
ġƏRH EDĠLMƏSĠ VƏ ONUN DÜNYANI FƏHT ETMƏSĠNĠN
BƏYAN OLUNMASI HAQQINDA
Ürəyaçma məclisinin nəğməçiləri və söz meydanının döyüĢçüləri gözəl
rəftarlı, bəyənilmiĢ xasiyyətli, fatehlik döyüĢünün sıralarını bəzəyən, [Allahı]
axtarma düzənliyini ötüb keçən, səadət məclisini zinətləndirən, cah-calal səmasının
212
S-297, 12a. Sultan Əlinin ölüm hadisəsi 1494-cü ilin yazına aid edilir (W.Hinz. Uzun Hasan ve ġeyh
Cüneyd, s.82).
64
dünyanı iĢıqlandıran günəĢi, Heydəri dövlətinin dünyanı əks etdirən camı, on iki
imamın («isna-əĢəri»)
213
haqq məzhəbinin güzgüsü, sultanların [barmaqla]
göstərdiyi sultan, ölkələrin Ģahlıq taxtını ələ keçirən, yəni Süleyman Ģanlı xaqanın
zühur etməsini bu təranə ilə tərənnüm etmiĢlər və o Mürtəza [Əli] xasiyyətli, ali
nəslə mənsub Ģahın ölkələri tutma, dünyanı fəth etmə xəbərlərini, onun igidlik,
döyüĢçülük əlamətlərini rəvayət etmə məclisində bu cür Ģərh etmiĢlər ki, gözəl
təbiətli qardaĢının Ģəhid olması, xəyanət və kin sahiblərinin ağalığı ələ
keçirməsindən sonra pak etiqadlı sufilər Ģöhrətli qardaĢının vəliəhdi olan o
«vilayət» bürcünün dürrünü gizlincə Ģəhərə gətirdilər. Hər neçə gündən bir onun
yerini dəyiĢdirirdilər.
Qırx gündən sonra o əqidəli adamlar yağıların və düĢmənlərin xəyanəti
qorxusundan Ərdəbildə qalmağı məsləhət görmədilər. Onun (Ġsmayılın) möhtərəm
anası ilə məsləhətləĢib, Gilan tərəfə getməyi vaxta daha münasib və əlveriĢli hesab
etdilər. O namuslu qadın (AləmĢah bəyim) oğullarından ayrılmağa razılaĢdı.
Həmin günlərdə sufilərin böyükləri, xüsusən Hüseyn bəy Lələ ġamlu, axırda
Xəlifətül-xüləfa ləqəbi almıĢ Xadim bəy TalıĢ, Əbdal bəy Dədə Zülqədər və
baĢqaları hər iki adlı-sanlı qardaĢı (Ġsmayılı və Ġbrahimi) götürüb, iki yüz
mülazimlə bərabər Gilana tərəf yollandılar
214
.
Tarix kitablarında, ələlxüsus «Həbibüs-siyər»də yazıldığı kimi, [onlar]
Gilan vilayətinə çatıb, bir neçə gün RəĢtdə qaldılar. Oranın valisi Əmir Ġshaq
onlara lazımi xidmətlər göstərdi. Ondan sonra Lahican vilayəti o cənnət bağı
yetiĢdirmələrinin Ģənlik gətirən mübarək qədəmlərinin üzündən behiĢtin qibtə
etdiyi yerə çevrildi. Seyidlik xanədanından olub, Ģan-Ģöhrətinin ucalığı və
rütbəsinin yüksəkliyi ilə baĢqa Gilan valilərindən seçilən və üstün olan, əsli və
nəsli cəhətindən bəyənilən, gözəl əxlaq və xoĢ rəftar sahibi olmaqla məĢhurlaĢan
Karkiya Mirzə Əli o cah-calal bağının yeniyetməsini və onun əziz qardaĢı Seyid
Ġbrahimi izzət və ehtiramla qarĢıladı, səmimi təvazökarlıq və mehriban insanlıq
nümayiĢ etdirdi. O həzrətin qardaĢı Seyid Ġbrahim öz anası ilə görüĢmək həvəsinə
düĢərək, dərviĢliyə və dərviĢ təbiətinə malik olduğuna görə baĢına türkman taqiyəsi
geyib, Ərdəbilə qayıtdı.
O həzrət (Ġsmayıl) isə canını [ona] qurban edən az sayda xidmətçiləri ilə
həmən vilayətdə (Gilanda) sakin olub, qeybdən gələcək iĢarənin intizarında qaldı.
Həmin vaxt o həzrətin Ģərəfli yaĢı yeddidən çox deyildi. Belə ki, o həzrətin
doğumu Həsən padĢahın ölümündən on il keçdikdən sonra, 892-ci il rəcəb ayının
25-də, seĢənbə günündə (17.07.1487) baĢ vermiĢdi. [Əbcəd hesabı ilə] bu
hadisənin tarixi bu cürdür: «Be taleyi əqrəb ruy dad tülu-yi neyr-i ġah Ġsmail»
213
Ġsna-əĢəri (“on ikilik”) – 12 imama əsaslanan baĢlıca Ģiə cərəyanı.
214
Həmin zaman Gilanda Ağqoyunlu dövlətindən asılı olan iki əmirlik mövcud idi: mərkəzi RəĢt Ģəhəri
olmaqla, Qızılüzən çayının sol sahilindəki Gilan ərazilərini əhatə edən Biyepəs və mərkəzi Lahican
olmaqla, Qızılüzən çayının sağ sahilindəki Gilan torpaqlarını əhatə edən BiyepiĢ əmirlikləri (И. П.
Петрушевский. Госудалства Ахербайджана в XV вeкe // CCИA, вып. I, Бaky, 1949, c.210).
65
(«ġah Ġsmayıl günəĢinin doğması əqrəb bürcündə üz verdi»). Amma azyaĢlı olsa
da, fəhm və fərasətdə, ağıl və bilikdə elə təəccüblü bir əlaməti vardı ki, ilk baxıĢda
dünyanı idarə etmək bacarığı onun mübarək çöhrəsindən görünür, iĢıqlı alnından
ilahi nur saçılırdı. Bu məqamda iki müdrik nöqtə xatirimə gəldi. Biri odur ki,
Səfəvilərin müqəddəslik niĢanlı sufiləri olan qızdbaĢ təbəqəsinin dövlət sahibi
olması Allahın istəyində qərar tutduğu üçün «qızılbaĢ» və «dövlət» sözləri [əbcəd
hesabı ilə] ədədlərin cəmi baxımından bərabərdirlər. Digəri isə odur ki, QızılbaĢ
dövlətinin ibtidası və bu tayfanın yüksəliĢinin baĢlanğıcı Süleyman Ģanlı xaqan
həzrətlərinin səxsiyyəti ilə əlaqədar olduğu üçün «QızılbaĢ dövlətinin baĢlanğıcı»
(«Bədv-i doulət-i QezelbaĢ») sözləri [əbcəd hesabı ilə] ədədlərin cəmi baxımından
o həzrətin doğum tarixinə bərabərdir
215
. Ali məiyyətin mülazimləri xilafət
çəməninin bəzəyi olan o yeniyetməni gözəl etiqad zülalı ilə bəsləyirdilər, qeybdən
ilham alaraq, onu yüksək Ģahlıq ünvanı ilə adlandırırdılar və azyaĢlı olmasına
baxmayaraq, mətin əqidə və iradə ilə onu mürĢidi-kamil və Ģah [deyə] çağırırdılar.
Deyilənə görə, o, altı il yarım Gilanda qaldı, bəzi vaxt Biyepəsdə, bəzən
Lahican bölgəsində yaĢayırdı. Müqəddəs «Quran»ı oxumağı Mövlana ġəmsəddin
Lahicaninin yanında öyrəndi. Karkiya Mirzə Əli və onun qardaĢı Karkiya Sultan
Həsən [ona] xidmət etməklə məĢğul oldular.
Camaat arasında məĢhur olub və «Tarix-i cahanara»da yazılıbdır ki, ilk
vaxtlarda Türkman (Ağqoyunlu) padĢahı Əmirzadə Rüstəm tərəfindən bəxtiyarlıq
dəryasının o qiymətli dürrünü tələb etməkdən ötrü Gilana dəfələrlə adamlar
gəlmiĢdilər. Amma Karkiya Mirzə Əli ağıllı, ürəyəyatan üzrxahlıqlar gətirərək,
[Rüstəmin göndərdiyi adamları] geri qaytarırdı. Lakin tarixçi Həsən bəy bu yaxĢı
xidməti Tul-u Nar valisi Əmirə Müzəffərə aid edərək yazır ki, [Ġsmayıl] əvvəlcə
onun mənzilinə təĢrif aparmıĢdı. Hərçənd Aybə sultan Ərdəbildən [Əmirə
Müzəffərin] yanına adam göndərib vədlər versə də, hədələsə də, o, həzrətin orada
olmasını inkar edib, onu xilas etmək üçün lazım olan iĢləri gördü. Daha sonra
[Ġsmayıl] oradan Gilana yollandı və artıq deyildiyi kimi, o həzrət Lahicanda
məskunlaĢdı.
216
Nəhayət, Türkman Ģahzadələrinin, mərhum hökmdar Həsən
padĢahın övladlarının arasında düĢmənçilik düĢdü və onlar bir-biri ilə [mübarizə
aparmaqla] məĢğul oldular. Onların arasında ziddiyyət və çəkiĢmələr o dərəcəyə
çatdı ki, baĢqaları ilə düĢmənçiliyə yer qalmadı.
O həzrətin [Gilanda] qaldığı vaxt onun kəramətli dərgahı sufilərin və
müridlərin gəliĢ-gediĢindən boĢ qalmırdı. Yeniyetməliyin ilk vaxtında bəzən ov
215
Bu abzasda kursivlə verilmiĢ cümlələr aĢağıdakı əlyazmalardandır: S-129, v.22a; S-297, v.l2b.
«QızılbaĢ» (100+7+30+2+1+300=440) və «dövlət» (4+6+30+400=440) sözlərinin hər biri əbcəd hesabı
ilə 440 rəqəmini ifadə edir. Ġsgəndər bəy MünĢi bu sözlərin əbcəd cəminin bərabər olduğunu qeyd
etməklə qızılbaĢların Səfəvi dövlətindəki önəmli rolunu simvolizə etmək istəyir. «Bədv-i doulət-i
QezelbaĢ» («QızılbaĢ dövlətinin baĢlanğıcı») ifadəsinin əbcəd hesabı isə 892-yə bərabərdir ki, bu da
hicri qəməri təqvimi ilə I ġah Ġsmayılın doğum tarixidir.
216
S-129, v.22b; S-297, v.12b.
66
əyləncəsi ilə məĢğul olub, Simamı, ƏĢkuru vo o vilayətin mənzərəli yerlərini
gəzərdi. HəmiĢə dünyanı idarə etmək arzusu onun ürəyində yaĢayır, öz himmətinin
yüksəklərdə uçan Ģahinini məmləkət quzğununu Ģikar etmək məqsədi ilə uçururdu.
Beyt
«Möhkəm iradə ilə himmət ona yar idi,
O iĢdə bəxti onun köməkçisi idi.
Qəlbində cahanı idarə etmək mətləbi vardı,
Ġdarə edən Allah ona kömək edirdi.
Onun ürəyində ədalət, din atəĢi vardı,
Əzəl gündən bundan baĢqa fikri yox idi.»
Türkman Ağqoyunlu sultanlarının dövlətində çaxnaĢma və ara toqquĢmaları
xəbəri Süleyman Ģanlı xaqanın qulağına çatdıqda onun cahanı bəzəyən rəyi
Gilandan çıxmaq qərarına gəldi. Karkiya Mirzə Əli qonaqpərəstliyə layiq
təvazökarlıqla və dövlətsevərliklə, ehtiyatı nəzərə alıb, buna mane olaraq dedi:
- Hələ dövlət gülĢəninin qönçəsinin açılmaq vaxtı yetiĢməmiĢdir. Yəni
yaĢının azlığı, düĢmənlərin çoxluğu, tərəfdar və köməkçilərin çatıĢmazlığı üzündən
zati-alilərinin (Ġsmayılın) zühur və çıxıĢ etmə məqamı [hələ] çatmayıbdır. Bir az da
gözləmək lazımdır ki, bu ali məqsəd üçün Allahın köməyi ilə Ģərait hazırlanmıĢ
olsun.
O həzrət Karkiyanın xətrinə daha bir müddət [Gilanda] qaldı. Nəhayət, 906-
cı ilin aylarında (28.07.1500 - 16.07.1501) Həsən padĢahın nəvələri olan, Sultan
Yaqubun oğlu Sultan Muradla Yusif mirzənin oğlu Mirzə Əlvəndin arasındakı
çəkiĢmələrdən sonra sülh bağlandı. Ġran məmləkətləri iki əmioğlu arasında
bölündüyü zaman Süleyman Ģanlı xaqanın Gilanda qalmaq müddəti altı il yarıma
çatdı. Daha artıq səbir etməyə hövsələsi yox idi. Qeybdən ilham alaraq, o
vilayətdən çıxmaq qərarı aldı. O, Karkiya ilə vidalaĢıb, zəmanənin qürur
mənbəyinə çevrilmiĢ bir saatda xidmətçilərindən və canından keçən əqidəli
tərəfdarlarından ibarət məhdud bir dəstə ilə məqsədinə tərəf yollandı
217
. Karkiya
Mirzə Əli var-dövlətinin imkan verdiyi qədər peĢkəĢlər təqdim edərək, layiqincə
xidmət göstərdi və bir neçə fərsəx onu müĢayiət edərək, [Ġsmayılm] qulluğunda
olan qüdrətli dövlət ağsaqqallarına lazımi məsləhətlər verdikdən sonra onları Allah
amanında mətləbə tərəf yönəltdi. Elə ki Taroma çatdılar, Rum və ġam sufilərindən
təqribən min beĢ yüz nəfəri sədaqət qapısından keçərək, [Ġsmayüın] fələk kimi uca
dərga-hında cəmləĢdilər. Oradan Xalxala təĢrif gətirdilər. Xalxaldan Ərdə-bilə
getdilər. Ərdəbil hakimi Sultan Əli bəy Cagirlü onlara mane ol-maq və qarĢı
217
Ġsmayılın Lahicandan ayrılması 905-ci ilin məhərrəm ayının ortalarında (1499-cu ilin avqust ayının
sonlarında) baĢ vermiĢdir (О.А.Эфендиев. Образование азербайджанского государства Сефевидов,
с. 144).
67
çıxmaq mövqeyində durdu. Buna görə də Süleyman Ģanlı xaqan o vaxt qoĢununun
azlığı üzündən döyüĢə girməyi sərfəli bilməyib, oradan TalıĢ tərəfə getdi
218
. O il
Ģiddətli soyuq və Ģaxta olduğundan [Ġsmayıl və tərəfdarları] Astara vilayətinin
Ərcüvan
219
kəndində qıĢlağa qaldılar. TalıĢ camaatı onlara xidmət göstərdi.
Baharın əvvəlində zəmanə Səfəvi sülaləsi tərəfdarlarının ümid bağçaları kimi ilahi
lütf buludlarının damcılarından təravətə və sevincə qovuĢduqda [Ġsmayıl] qıĢlaq
yurdundan hərəkət edib, yenə də darülirĢad Ərdəbilə gəldi. Əvvəlcə o, övliyalar
sultanı olan həzrətin (ġeyx Səfiəddinin) müqəddəs məqbərəsini və məskəni cənnət
olan ulu əcdadlarının mübarək qəbirlərini ziyarət etmək Ģərəfinə nail olub, duaların
qəbul olunduğu və uca [ilahi] aləmin hüsn-rəğbətinin qonduğu yer olan o hörmətli
məkanda özünün haqsevən batinindəki ali məqsədlərə çatmasını Allahdan
istəyərək, ziyarət qaydalarını yerinə yetirdikdən və dualarının qəbul edilməsinin
əlamətlərini gördükdən sonra möhtərəm anası və qardaĢı ilə görüĢmək sevincinə
çatdı.
O ilahi dərgahdan kömək alanın (Ġsmayılın) dövlətinin və fatehliyinin
baĢlanğıcında və onun səltənət və hökmranlıq əyyamında üz vermiĢ hadisələrin
təfsilatını bəyan etmək və onun səadətli əhvalatlarını və Ģiddətli müharibələrini
Ģərh etmək, onun üzünə Allahın köməyi ilə açılan qələbələrin qapılarını sözlə təsvir
etmək, diliqısa qələmlərin qüdrəti xaricində və məharətli tarixçilərin yazı
bacarığının fövqündədir. «Həbibüs-siyər» kitabında qeyd olunanlar və Həsən bəy
Rumlunun «Əhsənüt-təvarix»də, Mir Yəhya Seyfi Qəzvininin isə “Lübbüt-
təvarix”də
220
yazdıqları [o hadisələrin] onda biri, bəlkə də, mində biridir. O
cahangirin əhvalatını müfəssəl yazmaq bu müxtəsər kitabda mümkün olmadığına
görə uzunçuluqdan əl çəkərək, o barədə xülasə verməklə kifayətlənirik. Çünki bu
əsərin yazılmasında əsas məqsəd - Allahın kölgəsi olan əlahəzrət Ģahın hakimiyyəti
dövründə cərəyan edən hadisələri bəyan etməkdən ibarətdir.
Sözün qısası, [Ġsmayıl] əzəmətli əcdadlarının və kəramətli Ģeyxlərin
ruhlarından xeyir-dua diləyib, darülirĢad Ərdəbildən Qarabağa yola düĢdü. Hər gün
iradət sahibləri Keyhan calallı orduya qoĢulurdular. [Ġsmayıl] Qarabağda Mirzə
CahanĢahın nəvələrindən olan və qiyam etmək xəyalı və yüksəklərə çatmaq niyyəti
güdən Sultan Hüseyn Barani ilə görüĢdü. Onun rəftarından hiylə və xəyanət
əlamətləri müĢahidə edən [Ġsmayıl] ondan ayrılaraq, Göyçə-dənizə təĢrif apardı və
daha sonra Ərzincana
221
getdi. Orada ġamdan, Diyarbəkrdən, Sivasdan,
218
S-129, v.23a-b; S-297, v. 13a. TalıĢ – Azərbaycan Respublikasının cənub-Ģərqini əhatə edən tarixi
vilayət.
219
Ərcüvan - indiki Astara rayonunun Ərçivan kəndi. Astara Ģəhərindən 10 km. Ģimal-Ģərqdə, Xəzər
dənizindən 4 km. arah, Ərçivan çayının sahilində, Lənkəran ovalığında yerləĢir (ASE, c. IV, s.229).
220
«Lübbüt-təvarix» («Tarixlərin cövhəri») – Səfəvi tarixçisi Mir Yəhya ibn Əbdüllətif əl-Hüseyni əs-
Seyfi əl-Qəzvininin (1481-1555) I ġah Ġsmayılın dördüncü oğlu Bəhram mirzə üçün yazdığı ümumi
tarix səpkili mənbədir. Əsər 1542-ci ilin hadisələrində sona çatır (Ч.А Стори. Персидская литература,
т. I, c. 399-403; О.А.Эфендиев. Образование азербайджанского государства Сефевидов, с. 15-16).
221
Ərzincan - indiki Türkiyənin Ģərqində, Ərzurumla Sivas arasında, Fərat çayı sahilində Ģəhər.
68
Bayburddan
222
və o hüduddan üç-dörd min nəfərədək sufi və əqidə sahibləri ali
taxtın ətəyinə gəldilər. O cümlədən Əbdi bəy ġamlu 300 nəfərlə və
223
Xan
Məhəmməd Ustaclu böyük dəstə ilə aləmin pənahı olan dərgahın qulluğuna hazır
olub, xidmət göstərmək səadətinə nail oldular və [Ġsmayılın] razılığını qazandılar.
Ərzincanda məĢvərətdən və «kəngaĢ»dan
224
sonra ġirvana tərəf getmək və
Ģirvanlılardan intiqam almaq [qərarı] onun nurlu ürəyində möhkəmləndi. O,
sədaqətli sufilərdən səkkiz min nəfərlə
225
ġirvan tərəfə hərəkət etdi.
SÜLEYMAN ġANLIX AQANIN ġĠRVAN VALĠSĠ FƏRRUX
YƏSARLA MÜHARĠBƏSĠNĠN ġƏRHĠ, O VĠLAYƏTĠN FƏTHĠ
VƏ ORADA BAġ VERMĠġ HADĠSƏLƏRĠN BƏYANI
Elə ki Süleyman Ģanlı xaqan ġirvana getməyi qərara alıb Kür çayı
sahillərinə çatdı, Bayram bəy Qaramanlunu [çayı] keçməyə yer təyin etmək üçün
irəli göndərdi. Orada [Ġsmayıla] belə bir xəbər çatdırıldı ki, ĢirvanĢah o həzrətin
gəliĢindən agah olub demiĢdir:
- Əgər o, ġirvana gəlsə, atasının baĢına gələn [hadisə] onun da baĢına
gələcəkdir.
[Ġsmayıl] bu söhbəti eĢitdikdə onun dünyanı yandırıb-yaxan qəzəb atəĢi
alovlandı. O, Kür çayının kənarına çatanda qorxulu və xətərli dolu bir keçid olan
Qoyun-ölümü keçidində atını suya vurdu. Saf etiqadlı sufilər ona qoĢulub, hamısı
salamatlıqla [çaydan] keçdilər. Elə ki ġamaxıya çatdılar, ġirvan valisi Fərrux Yəsar
Cəbani yaylağına yollandı
226
. Ġyirmi min süvarisi və neçə min piyadası olan ġirvan
valisi Fərrux Yəsarla Gülüstan qalası
227
yanında döyüĢ oldu və [Ġsmayılın] zəfər və
qələbəsi ilə nəticələndi.
ġirvanın əyanlarından və o diyarın piyada və atlı qoĢunlarından çoxu Fərrux
Yəsarla bərabər, Ģir ovlayan qazilərin intiqam qılıncı ilə cəhənnəmə getdi. O
həzrətin (Ġsmayılın) səltənət və hökmdarlıq təbilinin səsi o diyarda yüksəklərə
qalxdı. O qıĢı [Ġsmayıl] ġirvanın Mahmudabad
228
[Ģəhərində] keçirdi. ġirvanĢahın
222
ġam - indiki Suriya, Sivas – Türkiyədə, Qızılirmaq çayının yuxarı axarları yaxınlığında Ģəhər.
Bayburd - indiki Türkiyənin Ģərqində, Ərzurumla Trabzon arasında, Çorox çayı sahilində yerləĢən
Ģəhər.
223
S-129, v.24a; S-297, v.13b.
224
KəngaĢ - hərbi müĢavirə.
225
Mənbənin Bakı əlyazmalarında bu rəqəm 7 min nəfər göstərilmiĢdir (S-129, v.24a; S-297, v.13b).
226
S-129, v.24a; S-297, v.13b.
227
Gülüstan qalası - ġamaxı Ģəhərinin Ģimal-qərbində, Qız qalası dağında yerləĢən orta əsr qalası. IX
əsrdən mövcud olduğu ehtimal edilir. Bu barədə daha ətraflı bax: H.Ə.Ciddi. Gülüstan qalası. Bakı,
1967.
228
Mahmudabad - Azərbaycanın ġirvan vilayətində Elxani hökmdarı Mahmud Qazan xan tərəfindən
salınmıĢ orta əsr Ģəhəri. 1978-ci ildə Bakı - Salyan avtomobil yolunun 115 km-də «Qırxçıraq» adlanan
yerdə arxeoloji axtarıĢlar zamanı aĢkar edilən 16 kv.km. sahəyə malik yaĢayıĢ yerinin Mahmudabadın
qalıqları olduğu ehtimal edilir (ASE, c. VI, s.395).
69
ġeyxĢah ləqəbli böyük oğlu gəmiyə minib, dəniz yolu ilə Gilana getdi. O vilayətin
adamlarının əksəriyyəti ona (Ġsmayıla) itaət etdilər. ġirvan padĢahlarının o ölkədə
olan bütün xəzinə və dəfinələri Süleyman Ģanlı xaqanın əlinə keçdi.
Bəzi qalaların, xüsusən Badikubə (Bakı) qalasının camaatı müqavimət
göstərdilər. Badikubə qalası üç tərəfdən su ilə əhatə olunmuĢdur. Heç bir əzəmət
sahibinin əli onun xəndəklərinin
229
kənarındakı torpağın ətəyinə çatmır. Qalanın
quruya çıxan tərəfində aqillərin ölçüyəsığmaz düĢüncələri qədər dərin və geniĢ bir
xəndək qazılmıĢdır. Oranın əhalisi bir qədər itaətsizlik edib qalanı saxladılar, lakin
axırda ora zavalsız dövlətin gücü ilə fəth olundu. ġirvan əhlinin bir hissəsi
Gülüstan qalasında olduğundan [Ġsmayıl] oradan [bu] qalanın yanına gəlib, o
vilayətin məĢhur qalalarından olan o uca qalanı mühasirə etdi. Mühasirə əsnasında
qeyb aləmindən gələn səs o həzrətə Azərbaycanın səltənət və padĢahlıq taxtının
müjdəsini verdi. Röya aləmində [Ġsmayıla] iĢarə etmiĢdilər ki, səadət səmasında
uçan Ģahinə kiçik sərçə ovlamaq layiq deyil. [O həzrət (Ġsmayıl) böyük əmirləri
yanına çağırıb dedi: «Sizə Gülüstan qalası lazımdır, yoxsa Azərbaycan taxtı?».
Müqəddəs Səfəvi xanədanının etiqad sahibləri səmimiyyət və müridlik aləmində
[Ġsmayılın] ilham söyləyən dilindən nə söz çıxırdısa, məhz onu həqiqət bilərək,
ondan heç kənara çıxmadıqlarına görə Azərbaycan taxtı müjdəsinin Ģənlik sədasını
Keyvan eyvanına
230
çatdırdılar.]
Bu əsnada xəbər yetiĢdi ki, Naxçıvanda olan Əmirzadə Əlvənd türkman
qoĢunlarının bir hissəsinə iki tərəfdən ġirvana gedərək Süleyman Ģanlı xaqanla
döyüĢə giriĢməyi əmr etmiĢdir. O həzrətin nurlu qəlbində qeyrət Ģöləsi alovlandı,
birdən, Gülüstan qalasını almaqdan əl çəkərək, qeyb aləminin xəbərçilərindən
alınmıĢ iĢarə ilə qalanı tərk edib, Azərbaycana tərəf yönəldi.
SÜLEYMAN ġANLI XAQANIN MĠRZƏ ƏLVƏND
TÜRKMANLA MÜHARĠBƏSĠ VƏ SƏXAVƏTLĠ
ALLAHIN KÖMƏYĠ ĠLƏ QƏLƏBƏ ÇALMASI HAQQINDA
Mirzə Əlvənd Naxçıvanda Süleyman Ģanlı xaqanın Azərbaycan tərəfə
hərəkət etdiyini eĢidib, Əmir Osman Mosullunu Ağqoyunlu qoĢununun bir dəstəsi
ilə o həzrətin üzərinə yolladı. Süleyman Ģanlı xaqan da Piri bəy Qacarı və
Halvaçıoğlu MirĢikarı canını qurban edən qazilərdən bir dəstə ilə onları dəfetməyə
göndərdi. Tərəflər arasında çox gərgin bir döyüĢ oldu. Səadətli [qızılbaĢ] qoĢunları
zəfər və qələbə qazandılar. Əmir Osman bir sıra türkman baĢçılan ilə birlikdə əsir
düĢüb, Süleyman Ģanlı xaqanın hökmü ilə öldürüldü. Əmirzadə Əlvənd
[göndərdiyi] qoĢunun məğlubiyyəti və Əmir Osmanın əsir düĢməsi xəbərini
229
Xəndək - qalanın ətrafının daha yaxĢı mühafizə olunması üçün qazılırdı.
230
Keyvan - Saturn planetini bildirir. Keyvan və ya Keyvan eyvanı sözləri klassik ġərq ədəbiyyatında
ucalıq, yüksəklik rəmzi kimi iĢlədilmiĢdir. Orta əsr müsəlman atsronomları Saturn planetinə həm də
Zühəl deyirdilər.
70
eĢitdikdə Süleyman Ģanlı xaqana qarĢı müharibə kəmərini qurĢanıb, intiqam almaq
və o həzrətin hücumunu dəf etmək naminə
231
öz yanında olan otuz min türkman
döyüĢçüsü ilə o həzrətin qarĢısına çıxmağa tələsdi. Amma Süleyman Ģanlı xaqanın
son dərəcə Ģücaətli və cəsur olması, özlərini pərvanə kimi atəĢə atmağı əbədi həyat
bilən qızılbaĢların fədakarlığı onların ürəyində dəhĢət və vahimə doğurmuĢdu.
907-ci il aylarında (17.07.1501 - 06.07.1502) Naxçıvanın ġərur [düzündə]
iki tərəf arasında döyüĢ oldu. Sayca yeddi min nəfər olan qızılbaĢ ordusunun
dilavərləri fədakarcasına döyüĢə atılıb, qəhrəmanlıq göstərdilər. O tərəfdən də
türkman qoĢunları var gücləri ilə çalıĢırdılar. Amma Allahın köməyi ilə üstünlük
və qələbə müzəffər ordunun tərəfində oldu. Əmirzadə Əlvənd məğlub edildi.
Türkmanların əyan və əmirlərinin böyüklərindən bir çoxu və saysız-hesabsız
döyüĢçüləri bu vuruĢmada həlak oldular. Müzəffər ordunun əlinə çoxlu qənimət
keçdi. «Tarix-i cahanara»da yazdıb ki, bu müharibədə türkman qoĢunundan iyirmi
min nəfər qətlə yetirildi. Doğrusunu Allah bilir
232
. Mirzə Əlvənd Azərbaycanda
dayana bilməyib, Ərzincana qaçdı. Süleyman Ģanlı xaqan arzusuna çataraq,
darüssəltənə
233
Təbrizə müzəffərcəsinə daxil olub, padĢahlar qaydasınca səltənət
taxtına oturdu.
On iki imamın - onlara salam olsun - haqq məzhəbi aĢkara çıxdı, minbərlər
üzərində gözəl ləqəblərlə imamların adlarına xütbə oxundu, mübarək ibarə olan
«La ilahə illəllah və Məhəmmədən rəsulullah və Əliyyən vəliyullah» («Allahdan
baĢqa bir ilah yoxdur, Məhəmməd Allahın elçisidir və Əli Allahın dostudur»)
sözləri və Allah tərəfindən seçilmiĢ [ġah Ġsmayılın] məĢhur adı dinarların
(sikkələrin) üzünün bəzəyi oldu. Azğınların qoyduqları dindən kənar adətlər aradan
çıxdı, pak və gözəl davranıĢlı Əhli-beytin indiyədək sonsuz ehtiyatla yaĢayan
Ģiələri açıqdan-açığa imamların haqq məzhəbinin qaydalarına riayət etməyə
baĢladılar. Buna müxalif olanlar gizli bucaqlara soxuldular. O həzrətin qüdrət və
qüvvətinin Ģöhrəti ətrafa yayıldı, atəĢ yağdıran qılıncının alovu fələyə yüksəldi.
Mirzə Əlvənd bir dəstə toplayıb, ümidsiz bir hərəkətə əl ataraq,
Ərzincandan Azərbaycana yönəldi. 908-ci ilin aylarında (07.07.1502-
25.06.1503)
234
Ģahın zəfər niĢanlı bayraqları Tərcan
235
yolu ilə Ərzincana yönəldiyi
zaman [Mirzə Əlvənd] darüssəltənə Təbrizə gəlib, rəiyyətlərə və zənginlərə qarĢı
zülm əlini uzatdı, oradan da Ucana
236
tələsdi. Lakin [ġah Ġsmayılın] dünyanı fəth
edən məiyyətinin yaxınlaĢdığım eĢitdikdə [orada] dayana bilməyib, Ucandan
231
S-129, v.25a; S-297, v.14a.
232
S-129, v.25a; S-297, v.14 b.
233
Darüssəltənə - «sultanlıq məkanı», səltənətin mərkəzi, hansısa bir qüdrətli ġərq monarxik dövlətinin
paytaxt Ģəhəri.
234
S-129, v.25b; S-297, v.l4b.
235
Tərcan - Türkiyənin Ģərqində, Ərzurum və Ərzincan Ģəhərləri arasında, Fərat çayının yuxarı axarları
ilə Qarasu çayı arasında yerləĢən bir yer adıdır.
236
Ucan - Cənubi Azərbaycanda orta əsr Ģəhəri. Təbrizdən 50 km. cənub-Ģərqdə yerləĢirdi. Hazırda
Ucan Təbriz ostanlığına daxil olan Bastanabad bəxĢiliyində kənddir.