Искандер Мунши Тюркман. Tarix-i al?mara-yi Abbasi (Аббасова мироукрашающая история). Том 1

Подождите немного. Документ загружается.

Məcmuənin cildi kartondandır, ölçüsü 17 x 22 sm-dir və ümumi həcmi 65

vərəqdən ibarətdir

. Sözügedən məcmuəyə «Tarix-i aləmara-yi Abbasi»dən daxil

edilmiĢ fəsillərdəki bəzi ayələr və Ģeir parçaları ixtisar olunmuĢ, Səfəvi Ģahları

təmtəraqlı titullar və ləqəblərlə deyil, öz adları ilə ifadə olunmuĢlar. Məsələn,

Ġsgəndər bəy MünĢi öz əsərində I ġah Ġsmayılı «Xaqan-i Süleyman-Ģən»

(«Süleyman Ģanlı xaqan»), I ġah Təhmasibi isə «həzrət-i Ģah-i cənnətməkan»

(«cənnətməkan Ģah həzrətləri») kimi qeyd etsə də, haqqında bəhs etdiyimiz

məcmuədə onların adları, sadəcə olaraq, «ġah Ġsmayıl» və «ġah Təhmasib» deyə

yazılmıĢdır.

Əsərin nəşrləri. «Tarix-i aləmara-yi Abbasi» əsərinin farsca mətnindən

götürülmüĢ ayrı-ayrı hissələr hələ XIX əsrdə rus ĢərqĢünasları B.Dorn və

V.V.Velyaminov-Zernov tərəfindən dərc olunmuĢlar

. Mənbənin Mirzə ġərif

tərəfindən tərtib olunmuĢ üçcildlik ilk tam nəĢri 1896-cı ildə Tehranda daĢbasma

üsulu ilə çap olundu. Əsərin sonrakı nəĢrləri hazırlanarkən bu daĢbasma (litoqrafik)

çapı əsas götürülmüĢdür. 1955-1956-cı illərdə Ġran alimi Ġrəc ƏfĢarın redaktəsi ilə

«Tarix-i aləmara-yi Abbasi» ikinci dəfə iki kitaba sığıĢdırılmıĢ üç cild halında iĢıq

üzü gördü. Ġ.ƏfĢar daĢ çapı mətnindəki bəzi boĢluqları və çatıĢmazlıqları aradan

qaldırdı. Məsələn, ilk Tehran çapında əsərin birinci cildinin II-XII məqalələri nəĢr

olunmamıĢdı. Lakin ikinci nəĢr zamanı bu qüsur ortadan qaldırıldı və Tehranda

saxlanan iki əlyazma nüsxəsindən götürülmüĢ həmin məqalələr nəĢrin ikinci

cildinin sonuna əlavələr kimi daxil edildilər

. Ġ.ƏfĢar tərəfindən hazırlanmıĢ bu

nəĢr sonradan daha iki dəfə (1350 /1971 və 1382 / 2003-cü illərdə) çap olundu. Bu

nəĢrin qüsurlu cəhətlərindən biri onun zəruri Ģərhlərlə təchiz olunmamasından

ibarətdir.

1985-ci ildə iranlı tədqiqatçı ġahrudi «Tarix-i aləmara-yi Abbasi»nin

daĢbasma mətnini bir kitab Ģəklində ofset üsulu ilə təkrar nəĢr etdirmiĢdir. 1998-ci

ildə Tehranda M.Ġ.Rizvani tərəfindən hazırlanmıĢ üç cilddən ibarət nəĢrdə də

mənbənin litoqrafik mətni əsas götürülmüĢdür. Onun nəĢrinin fərqli cəhəti bundan

ibarətdir ki, o, Ġranın Ģəxsi kolleksiyalarında mühafizə olunan dörd əlyazma

nüsxəsinin köməyi ilə daĢbasma çapının mətninə bir sıra düzəliĢlər etmiĢ və

dəqiqləĢdirmələr aparmıĢdır. Lakin tərtibçi nüsxələr arasında mövcud olan yalnız

ən mühüm fərqləri göstərməklə kifayətlənmiĢdir və buna görə də onun hazırladığı

nəĢri tam mənada elmi-tənqidi nəĢr hesab etmək doğru deyildir

Bax: F.Seyidov. Tarixə dair əlyazmaları // Azərbaycan SSR EA Respublika Əlyazmaları Fondunun

Əsərləri, II cild, Bakı, 1963, s. 13.

B.Dorn. Muhammedanische Quellen zur Geschichte der südlichen Küstenlander des Kaspischen

Mecres, Theil IV, St. Petersburg, 1858, s.238-421,510-514; В.В.Веляминов-Зернов. Исследование о

Касимовских царях и царевицах, ч. II, С.-Петербург, 1864, с. 341-362.

Yenə orada, s. 1097-1116.

Mənbənin ġahrudi və Rizvani tərəfindən hazırlanmıĢ nəĢrləri haqqında məlumatı Ġran alimi

N.Salehinin 1980-2000-ci illər arasında Ġranda nəĢr olunmuĢ Səfəvi mənbələrinə həsr etdiyi

məqaləsindən götürmüĢük.

Göründüyü kimi, «Tarix-i aləmara-yi Abbasi» əsəri dəfələrlə çap olunsa da,

onun mükəmməl elmi-tənqidi mətni hələ də hazırlanmamıĢdır. Beynəlxalq

miqyasda Ġ.ƏfĢarın nəĢri mötəbər və məĢhur hesab olunduğu və geniĢ səpkidə

istifadə edildiyi üçün biz mənbənin fars dilindən Azərbaycan dilinə tərcüməsini

məhz Ġ.ƏfĢarın nəĢri əsasında həyata keçirmiĢik və həmin nəĢrin çatıĢmazlıqlarını,

boĢluqlarını doldurmaq, dəqiqləĢdirmə aparmaq məqsədi ilə AMEA M.Füzuli

adına Əlyazmalar Ġnstitutunda saxlanan nüsxələrdən istifadə etmiĢik. Bu

nüsxələrdən götürülmüĢ parçalar tərcümənin mətnində kursiv Ģəklində verilmiĢdir.

Əsərin başqa dillərə tərcümələri. «Tarix-i aləmara-yi Abbasi» əsəri hələ

Osmanlı baĢ vəziri Damad Ġbrahim paĢanın (1718-1730-cu illərdə baĢ vəzir

olmuĢdur) göstəriĢi ilə Müdərris Məhəmməd Nabih Əfəndi tərəfindən Osmanlı

türkcəsinə tərcümə edilmiĢdir. Bu tərcümənin sonu naqis olan əlyazması hal-

hazırda Ġstanbulun Topqapı sarayı muzeyinin kitabxanasında mühafizə

olunmaqdadır

. Mənbənin farsca mətnindən Türkmənistan tarixinə dair iqtibaslar

A.A.Romaskeviçin redaktəsi altında rus dilinə tərcümə edilmiĢdir

. Lakin bu

tərcümə olduqca sərbəst və müxtəsər Ģəkildə həyata keçirilmiĢ, Ģeir parçaları,

təmtəraqlı ibarələr buraxılmıĢ, hətta bəzi hallarda mənbənin məlumatları təhrif

olunmuĢ və tərcümə zamanı müəyyən səhvlərə yol verilmiĢdir. Rus ĢərqĢünası

O.F.AkimuĢkin Ġsgəndər MünĢinin I ġah Təhmasib dövrünün xəttatlarına həsr

etdiyi kiçikhəcmli fəsli Saltıkov-ġedrin adına kitabxanada saxlanan əlyazma

əsasında rus dilinə tərcümə etmiĢdir

. Azərbaycan tarixçisi O.Ə.Əfəndiyev

«Azərbaycan Səfəvilər dövləti XVI əsrdə» adlı monoqrafiyasında Ġsgəndər bəy

MünĢinin I ġah Təhmasib dövrünün sonundakı qızılbaĢ əmirlərinə həsr etdiyi

parçanın rus dilində tərcüməsini vermiĢdir

. «Tarix-i aləmara-yi Abbasi»

R.M.Seyvəri tərəfindən ingilis dilinə tam tərcümə olunaraq, iki cilddə nəĢr

edilmiĢdir

. Əsərin Azərbaycan dilinə tərcüməsi üzrə hələ ötən əsrin 50-ci

illərindən etibarən bəzi təĢəbbüslər göstərilmiĢ, lakin bu iĢlər ardıcıl və intensiv

xarakter daĢımamıĢ, yarımçıq qalmıĢdır.

Oxuculara təqdim olunan bu kitab «Tarix-i aləmara-yi Abbasi»nin birinci

cildinin fars dilindən Azərbaycan dilinə ilk tam tərcüməsidir. Tərcümə iĢi AMEA-

nın baĢ planına daxil olmuĢ və bu sətirlərin müəllifləri tərəfindən A.Bakıxanov

Topqapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Katalogu. Hazırlayan: F.E.Karatay. Ġstanbul,

1961, cilt I, s. 329.

Извлечения из «Тарих-и алам арай-и Аббаси» Искандера Мунши (под редакцией

Л.А.Ромаскевича) // Материалы по истории туркмен и Туркмении, том II, Москва-Ленинград,

1938, с.65-102 (bu tərcümənin 65-75-ci səhifələri “Tarix-i aləmara-yi Abbasi”nin I cildinə aiddir).

О.Ф.Акимушкин. Искандер Мунши о каллиграфах времени Шах Тахмаспа I // Краткие

Сообщения Института Народов Азии АН СССР, т. 39, Москва, 1963, с.20-32 (məqalədə həmin

fəslin tərcüməsi və Ģərhləri 25-32-ci səhifələri əhatə edir).

О.А.Эфендиев. Азербайджанское государство Сефeвидов, с.216-218.

Iskandar Beg Monshi. History of Shah Abbas the Great (translated by R.M.Savory), 2 vols, Boulder,

Colorado: Westvicw Press, 1978.

adına Tarix Ġnstitutunun «Azərbaycanın orta əsrlər tarixi» Ģöbəsində yerinə

yetirilmiĢdir. Mənbə üzərində apardığımız iĢ prosesində, bir tərəfdən əsərin

tərcüməsinin müasir oxucu üçün daha doğma və anlaĢılan tərzdə olmasına cəhd

göstərilmiĢ, digər tərəfdən də tərcümə zamanı mənbənin özünəməxsus

xüsusiyyətlərini və dəbdəbəli üslubunu qoruyub saxlamağa diqqət yetirilmiĢdir.

Bəzi hallarda mətndəki Ģeir parçalarının bədii tərcüməsinə təĢəbbüs göstərilmiĢ,

bədii tərcümənin Ģeirin orijinal mənasına xələl gətirə biləcəyi yerlərdə isə sətri

tərcüməyə üstünlük verilmiĢdir. Dövrün terminologiyasını qoruyub saxlamaq üçün

dövlət quruluĢu ilə bağlı olan istilahlar (vəzifə adları, hərbi terminlər, vergi növləri

və s.) orijinalda olduğu kimi verilmiĢ və onların hər birinə dair Ģərh və izahlar

təqdim olunmuĢdur. Mənbənin mətnində olmayan, lakin cümlənin mənasının

anlaĢılması üçün gərəkli olan sözlər düzbucaqlı mötərizə [...] daxilində qeyd

olunmuĢdur. Mənbədə əksini tapmıĢ, lakin tərcümə zamanı əlavə izaha ehtiyacı

olan fikir və ifadələrdən sonra adi mötərizə (...) daxilində aydınlaĢdırıcı

məlumatlara yer verilmiĢdir. Hicri tarixlərinin miladi təqvimi ilə qarĢılığı və

tərcümə olunmuĢ bəzi özünəməxsus ifadələrin orijinal mətndəki yazılıĢının

transfoneliterasiyası da adi mötərizə daxilində əks olunmuĢdur. Kursivlə yazılmıĢ

parçalar Tehran çapında olmayan və tərcümə mətninə mənbənin Bakı əlyazmaları

əsasında əlavə edilən hissələrdir. Yeri gəldikcə müxtəlif dillərdə olan ilkin

mənbələr, müasir tədqiqat əsərləri, ensiklopediyalar və soraq-məlumat kitabları

əsasında əsərin mətnində rast gəlinən bir sıra istilahlara, hadisələrə, coğrafi və Ģəxs

adlarına dair lazımi Ģərhlər verilmiĢdir.

Tərcümə mətnində sözlərin yazılıĢı zamanı «Azərbaycan dilinin orfoqrafiya

lüğəti»nin AMEA Nəsimi adına Dilçilik institutu tərəfindən hazırlanmıĢ son

nəĢrindəki düzəliĢ və yeniliklər nəzərə alınmıĢdır. Ġlk dəfə bu cür iri həcmli və

olduqca təmtəraqlı üsluba malik bir tarixi mənbə fars dilindən Azərbaycan dilinə

tərcümə edildiyi üçün burada müəyyən qəliz cümlələrin və ifadələrin, həmçinin

redaktə və korrektura baxımından bəzi xətaların olması mümkündür. Hörmətli

oxucularımızdan bu cəhəti nəzərə almalarını xahiĢ edirik və söyləyəcəkləri irad və

təkliflərə görə onlara əvvəlcədən öz təĢəkkürümüzü bildiririk.

Mənbənin öyrənilməsi tarixi. Səfəvi saray tarixĢünaslığına yeni bir nəfəs

gətirən Ġsgəndər bəy MünĢinin yaradıcılığı ondan sonra gələn bir sıra salnaməçilərə

təsir göstərmiĢ və onun «Tarix-i aləmara-yi Abbasi» əsərinin materiallarından hələ

Səfəvilər zamanında tarixi əsərlərin yazılmasında istifadə edilmiĢdir. Hətta klassik

tarixĢünaslıq ənənələrini davam etdirən XIX əsr Ġran tarixçisi Rzaqulu xan Hidayət

özünün «Rövzətüs-səfayi Nasiri» əsərini yazarkən «Tarix-i aləmara-yi Abbasi»dən

xeyli dərəcədə bəhrələnmiĢdir.

Azərbaycan tarix elmində XIX əsrin birinci yarısından etibarən «Tarix-i

aləmara-yi Abbasi» əsəri öyrənilməkdə və istifadə olunmaqdadır. A.Bakıxanov

«Gülüstan-i Ġrəm» əsərində Səfəvilərlə bağlı məqamlara toxunarkən istifadə etdiyi

ən mühüm qaynaqlardan biri məhz Ġsgəndər bəy MünĢinin bu əsəri olmuĢdur

M.F.Axundov istər elmi, istərsə də bədii əsərlərində Ġsgəndər bəy MünĢinin

yaradıcılığından faydalanmıĢdır. O, özünün «AldanmıĢ kəvakib» povestini «Tarix-i

aləmara-yi Abbasi»nin motivləri əsasında yazmıĢdır. Bundan baĢqa, M.F.Axundov

I ġah Abbas zamanında Bağdad uğrunda gedən Səfəvi - Osmanlı mücadiləsinə həsr

etdiyi məqaləsindəki faktları Ġsgəndər bəy MünĢinin adı çəkilən əsərindən

götürmüĢdür

Azərbaycan tarixçisi Ə.Ə.Rəhmani Ġsgəndər bəy MünĢinin bu əsərini

ölkəmizin tarixinə dair mənbə kimi tədqiq etmiĢ və bu mövzuda dəyərli bir

monoqrafiya nəĢr etdirmiĢdir. Vətən tarixĢünaslığının bir sıra nümayəndələri

(O.Ə.Əfəndiyev, M.X.Heydərov, S.M.Onullahi, T.M.Musəvi, S.B.AĢurbəyli,

M.X.Nemətova, Ə.M.Rəcəbli, Y.M.Mahmudov, ġ.F.Fərzəliyev, ġ.K.Məmmədova,

Z.H.Bayramov, R.M.Məmmədova, R.Ə.Ağayev və b.), həmçinin bəzi

filoloqlarımız (S.Mümtaz, H.Zərinəzadə, M.Abbaslı, Ə.Məmmədov, M.Qasımlı və

b.) dönə-dönə «Tarix-i aləmara-yi Abbasi» əsərinə müraciət etmiĢlər.

Avropa tarix elmində sözügedən mənbənin ilk tədqiqatçıları XIX əsrdə

Frank von Erdman, Silvester de Sasi, B.Dorn və V.V.Velyaminov-Zernov

olmuĢlar

. Sonradan Rus-sovet alimlərindən Ġ.P.PetruĢevski, B.N.Zaxoder,

A.A.Romaskeviç, O.F.AkimuĢkin, N.D.Mikluxo-Maklay, Qərb ĢərqĢünaslığının

nümayəndələrindən E.G.Broun, Ç.A.Stori, L.L.Bellan, V.Hinz, V.F.Minorski,

A.Lambton, R.M.Seyvori, H.R.Römer, K.M.Rohrborn, ġ.A.Quinn, Türkiyə

tarixĢünaslığında B.Kütükoğlu, F.Sümer, F.Kırzıoğlu, Ġran tarixçilərindən

N.Fəlsəfi, Ə.Kəsrəvi, Ə.Nəvai, Ə.Vilayəti və bir çox digərləri «Tarix-i aləmara-yi

Abbasi»dən geniĢ səpkidə istifadə etmiĢlər. Qətiyyətlə demək olar ki, bu əsər

Səfəvi dövrünün tarixini öyrənən tədqiqatçıların ən çox istinad etdikləri mötəbər

bir məxəzdir.

Əsərin xüsusiyyətləri. ġübhəsiz ki, Ġsgəndər bəy MünĢinin ana dili

Azərbaycan türk dili idi. Lakin o, əsərini farsca yazmıĢdır. Çünki o zamanlar bir

sıra Yaxın və Orta ġərq ölkələrində tarixi əsərlər ənənəvi olaraq fars dilində

qələmə alınırdı. Buna baxmayaraq, «Tarix-i aləmara-yi Abbasi»də çox sayda

türkcə sözlərə və istilahlara, hətta bəzi beytlərə və cümlələrə rast gəlirik. «Tarix-i

aləmara-yi Abbasi» əsərinin üslubunda Teymurulərin saray tarixĢünaslığının

ənənələrinin təsiri duyulur. Bunu əsərin birinci cildinin sonunda müəllif özü də

A.Бакиханов. Гюлистани-Ирам (редакция, комментарии, примечания и указатели

З.М.Буниятова). Баку, 1991, с.92.

M.F.Axundov. 1618-ci ildə Bağdad yaxınlığında Türkiyə ordusunun vəziyyəti. Əsərləri, II cild. Bakı,

1961, s.262-272.

De manuscripto persico Ġskenderi Manesii eruditis hus usque incognito disscruit F. Von Erdmann.

Kazan, 1822; F. Von Erdmann. Ġskender Munschi und sein Werk // Zeitschrift der Deutcshen

Morgenlandischcn Gesellschaft, Leipzig, 1861, band. 15, s.457-501; Silvestere de Sacy. Note sur

l'histoire de Schah Abbas ectite en persane el intitulee «Tarikh-i alam arai» // Journal Asiatique, 1824,

t.5, p.86. B.Dornun və V.V.Velyaminov-Zernovun əsərlərinin adları yuxarıda çəkilmiĢdir.

etiraf edir. Belə ki, o, «Tarix-i aləmara-yi Abbasi»ni məĢhur Teymuri

salnamələrindən olan «Mətləüs-səədeyn» və «Zəfərnamə» ilə müqayisə edərək,

iftixar hissi ilə öz əsərini «zəmanənin «Mətləüs-səədeyn»i və dövranın

«Zəfərnamə»si» adlandırır

Mənbənin mətnində bir sıra «Quran» ayələrinə, hədislərə, Ģeir parçalarına,

dəbdəbəli cümlələrə, təmtəraqlı ibarələrə rast gəlmək olur. Əsərin I ġah Ġsmayılın

və I ġah Təhmasibin hakimiyyətləri dövrünə aid hissələrində baĢqa mənbələrdən

götürülmüĢ kompilyativ məlumatlar çox olsa da, mənbədə həmin dövrə aid xeyli

orijinal faktlara da təsadüf olunur. O, istifadə etdiyi mənbələrin məlumatlarına

tənqidi yanaĢır, onları müqayisə edir, Ģəxsən inandığı nəticələrə gəlir, bu mümkün

olmadıqda isə müxtəlif versiyalar irəli sürür. Əsərdə II ġah Ġsmayılın və ġah

Məhəmməd Xudabəndənin hakimiyyətləri çox geniĢ əks olunmuĢdur və sinxron

mənbələrin heç birində rast gəlmədiyimiz qiymətli bilgilərlə zəngindir. Çünki

müəllif həmin hadisələrin Ģahidi olmuĢdur. Ġsgəndər bəyin I ġah Abbasın

hakimiyyəti dövrü ilə bağlı təfsilatlı Ģərhi onun Ģəxsi müĢahidələri əsasında

yazılmıĢdır və onun həmin dövrlə bağlı verdiyi məlumatlar əvəzsizdir, onların

analoqu yoxdur.

Ġsgəndər bəy MünĢi tarixi əsərini xidmət etdiyi Ģahın və sülalənin mənafeyi

baxımından qələmə alsa da, o, Səfəvi dövrünün digər tarixçilərində görünməyən

bir xüsusiyyəti ilə müsbət mənada fərqlənmiĢdir. Ġsgəndər bəy bəhs etdiyi

hadisələri dəyərləndirməyə, sistemləĢdirməyə və öz mülahizələrini irəli sürməyə

çalıĢmıĢdır. O, öz əsərini bir çox məĢhur orta əsr salnaməçilərinin etdikləri kimi

illər üzrə deyil, mövzular, problemlər üzrə tərtib etməyə üstünlük vermiĢdir.

Müəllif bəzən hadisələrin zahiri tərəfinə məhəl qoymayaraq, onların mahiyyətini

açıqlamağa daha çox diqqət ayırır. Məhz bu baxımdan o, öz müasiri olan

tarixçilərdən səviyyəcə yuxarıda dayanır.

Bir sıra əcnəbi tədqiqatçılar Ġsgəndər bəy MünĢini və onun «Tarix-i

aləmara-yi Abbasi» əsərini yüksək qiymətləndirmiĢlər. Məsələn, C.R.UolĢ XVI-

XVII əsrlərdəki Səfəvi tarixĢünaslığını dəyərləndirərkən yazır: «Bu iki əsrdə

yaradılmıĢ tarixi əsərlər arasında Ġsgəndər bəyin «Aləmara» əsəri elə bir üstünlüyə

malikdir ki, onunla həmin dövrün baĢqa tarixi əsərləri arasında müqayisə aparmaq

hədsiz dərəcədə qeyri-mütənasib görünür. Bu əsər bütün Ġslam tarixĢünaslığının ən

sanballı əsərlərindən biridir və həqiqətən də, bu tarixĢünaslığın ənənələri

çərçivəsində yazılmıĢ mükəmməl bir kitabdır»

. Bəzi araĢdırmaçıların Ġsgəndər

bəy MünĢinin yaradıcılığına qarĢı qeyri-obyektiv fikirlərini tənqid edən

R.M.Seyvori «Tarix-i aləmara-yi Abbasi»ni «fars-dilli tarixĢünaslığın ən böyük

əsərlərindən biri» hesab edir, Ġsgəndər bəyi isə «Səfəvi tarixçilərinin öndəri»

Ġsgəndər bəy MünĢi. Tarix-i aləmara-yi Abbasi, I c, s. 373.

J.R.Walsh. The Historiography of Ottoman-Safavid Relations in 16-th and 17-th Centuries //

Historians of thc Middle East. Oxford University Press, 1962, p.200, n.8.

adlandırır. Onun fikrincə, dramatik narrativ ustası olan Ġsgəndər bəy MünĢi «əsl

sənət əsəri olan bir tarixi kitab yaralmıĢdır»

«Tarix-i aləmara-yi Abbasi» əsərinin Azərbaycan tarixi üçün mənbə kimi

əhəmiyyəti. Ġsgəndər bəy MünĢi, demək olar ki, Azərbaycanın hər yerini gəzib-

dolaĢmıĢ, Təbrizdə, Ərdəbildə, Naxçıvanda, Əhərdə, Xoyda, Makuda, Gəncədə,

Ordubadda, ġamaxıda, Bakıda və s. Ģəhərlərdə olmuĢdur. O, öz əsərində bir

Azərbaycanlı kimi vətəninin tarixinə xüsusi diqqət yetirmiĢdir. Azərbaycan XVI

əsrdə Səfəvilər dövlətinin istinadgahı və mərkəzi idi. Məhz bu səbəbdəndir ki,

Ġsgəndər bəy MünĢi I ġah Ġsmayılın «Azərbaycanın səltənət və padĢahlıq taxtı»

uğrunda mübarizə apardığını qeyd edir, Azərbaycan məmləkətini bütün Səfəvilər

dövlətinin «əsası və qoĢun mənbəyi» adlandırır. Səfəvilər dövlətinin qurulmasında

və inkiĢafında türk qızılbaĢ tayfalarının müstəsna fəaliyyəti danılmazdır. «Tarix-i

aləmara-yi Abbasi» üzərində apardığımız hesablamalara əsasən deyə bilərik ki,

mənbənin mətnində Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin yaranmasından I ġah Abbasın

hakimiyyətə gəliĢinə qədərki dövrədək, yəni 1501-1587-ci illərin hadisələrindən

bəhs edilərkən dövlətin idarə olunmasında fəal iĢtirak etmiĢ 300-dən artıq türk

qızılbaĢ əmirinin adı çəkilir. Bu statistik hesablama Səfəvilər dövlətinin mərkəzi

rəhbərliyində və bu dövlətə daxil olan əyalətlərin idarəçiliyində Azərbaycan

tayfalarının oynadıqları mühüm rolun bariz göstəricisidir. Hətta I ġah Abbasın

islahatlarından sonra da Azərbaycan Səfəvi imperiyasının ən mühüm

vilayətlərindən biri olaraq qalmıĢ, qızılbaĢ tayfaları isə dövlətin süqutuna qədər

əhəmiyyətli qüvvə hesab olunmuĢlar.

Ġsgəndər bəy MünĢinin Azərbaycanın hərbi-siyasi tarixi, ictimai-iqtisadi

vəziyyəti və mədəniyyət həyatı haqqında verdiyi bilgilər olduqca önəmlidir.

Mənbənin oxuculara təqdim olunan birinci cildində Səfəvilərin Azərbaycan

torpaqlarını birləĢdirmək uğrunda mübarizəsi, Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin

qurulması, XVI yüzillikdə Azərbaycan uğrunda Səfəvi - Osmanlı savaĢları, ġirvan

və ġəkinin Azərbaycan Səfəvilər dövlətinə birləĢdirilməsi, ölkənin daxili ictimai-

siyasi vəziyyəti, inzibati idarəçilik sistemi, əhalidən yığılan vergilər, torpaq

mülkiyyəti formaları, Ģəhər həyatı, sosial-iqtisadi münasibətlər və s. haqqında

maraqlı və dolğun məlumatlar mövcuddur.

Məlumdur ki, orta əsr ġərq tarixçiləri hadisələri təsvir edərkən, arabir

məĢhur Ģairlərin əsərlərindən parçalar iqtibas gətirirdilər. Ġsgəndər bəy MünĢi də bu

qaydaya riayət edərək. bir çox Ģairlərin yaradıcılığından nümunələr verir. O,

xüsusən də dahi Azərbaycan Ģairi Nizami Gəncəviyə olan vurğunluğunu gizlətmir

və bir sıra hallarda öz fikrini qüvvətləndirmək üçün onun hikmətli beytlərinə

müraciət edir. Ġsgəndər bəy MünĢi bir azərbaycanlı kimi öz ana dilində olan

Ģeirlərdən də örnəklər təqdim etmiĢdir. Onun ġah Ġsmayıl Xətainin, Müseyib xan

R.M.Savory. "Very Dull and Arduous Reading": A Reappraisal of The History of Shah Abbas the

Great by Iskandar Bеg Munshi // Hamdard Islamicus, Quarterly Journal of thc Hamdard National

Foundation, Pakistan, III, No. 1, Karachi, 1980, p.19-37.

Təkəlünün, ġahqulu bəy Rumlunun türkdilli poeziyası haqqında verdiyi yığcam,

lakin dəyərli məlumatlar böyük maraq doğurur. Ġsgəndər bəy MünĢi görkəmli

Azərbaycan alimi, Ģairi və rəssamı Sadıq bəy ƏfĢarın həyat və yaradıcılığına xüsusi

diqqət yetirir. Mənbədə bir sıra azərbaycanlı elm və mədəniyyət xadimləri,

həkimlər, xəttatlar və musiqiĢünaslar haqqında məlumat verilir.

Tam əminliklə demək olar ki, klassik tarixĢünaslığımızın layiqli təmsilçisi

olan Ġsgəndər bəy MünĢinin «Tarix-i aləmara-yi Abbasi» əsəri nəinki

Azərbaycanın, həm də Ġranın, Türkiyənin, Gürcüstanın, Ġraqın, Əfqanıstanın,

Türkmənistanın, Özbəkistanın, Hindistanın və s. ġərq ölkələrinin və xalqlarının

tarixini öyrənmək baxımından danılmaz əhəmiyyət kəsb edir.

Son olaraq, bu əsərin doğma dilimizə tam tərcümə edilməsi təklifi ilə çıxıĢ

etmiĢ və kitabın nəĢrə hazırlanması prosesini daim diqqətdə saxlamıĢ Tarix

Ġnstitutunun direktoru, AMEA-nın müxbir üzvü, əməkdar elm xadimi t.e.d., prof.

Y.M.Mahmudova təĢəbbüskarlıq və qayğıkeĢliyinə görə dərin təĢəkkürümüzü

bildiririk.

Oqtay Əbdülkərim oğlu Əfəndiyev,

AMEA-nın müxbir üzvü, tarix elmləri doktoru, professor

Namiq Seyfulla oğlu Musalı

tarix elmləri namizədi

ĠSGƏNDƏR BƏY MÜNġĠ

«TARĠX-Ġ ALƏMARA-YĠ ABBASĠ»

(«ABBASIN DÜNYANI BƏZƏYƏN TARĠXĠ»)

MÜQƏDDĠMƏ

Rəhmli və mərhəmətli Allahın adı ilə!

Allahın üstün cah-cəlalını təsvir etmək ağıl və təsəvvür dairəsi xaricində

olduğuna, bəĢərin imkanı və bacarığı dərəcəsində, insan idrakının qüdrətində

olmadığına və təsəvvürdən, xəyaldan kənar olan [Allahın] vahidlik bargahını

tərif

və mədh etmək, Ģəhr etmək və qələmə almaq barmaq və qələmin gücündə

olmadığına görə, bu qəflət artıran arzu ilə cəsarət addımını məqsəd yolunda irəli

atanlar heyrət çölündə çaĢıb qalmıĢ, ilk istək və minnətdarlıq qədəmində palçığa

batmıĢlar. Onlar nadanlıq məclisinin yuxarı baĢında əyləĢənlərdir ki, düĢüncə və

ağıl dünyasından uzaq düĢmüĢlər. [Allahın] əbədiliyinin vücuda gəlməsini dərk

etmək niyyəti ilə bilik məclisində yəqinlik Ģamı yandıranlar yaranma və əbədiyyət

dedi-qodusunda çıxılmaz vəziyyətə düĢmüĢ, boĢ xəyala dalıb qalmıĢlar. Necə ki bu

barədə deyilmiĢdir:

Beyt

«Ağlımın dərinliyi səni sübut etmək iqtidarında deyil,

Səndən baĢqa sənin mahiyyətini bilən yoxdur».

Naqis və biliksiz ağlıma münasib qərara gəldim ki, xəyal addımı ilə o yana

bu yana qaçmaqdan vaz keçib, sakitlik ətəyinə çəkiləm. BəĢəriyyətin dar

imkanlarına, xüsusilə bilik bazarında az qüdrət sahiblərinin dar imkanlarına

sığıĢmayan [mətləb] barədə sakit olub, ədəb möhürünü ürəyimə basam və acizlik,

çarəsizlik əlimi üzrxahlıq ətəyindən asam, təĢəkkür deyən dilimlə bu sözləri

söyləyəm:

Beyt

«Sənin bütün əzəmətin olan bir yerdə,

Aləm sənin mərhəmət dənizindən bir damladır.

Bizim sənə təĢəkkür və minnətdarlığımızın

Nə həddi ola bilər?!

Sənə layiq isə Ģükür və tərifdir».

Bargah - farsca «saray» deməkdir. Burada məcazi mənada iĢlədilmiĢdir.

SeçilmiĢ və bəyənilmiĢ bargahın taxtını bəzəyən və doğru yolun

mürĢidləri

olan müqəddəs peyğəmbər

həzrətlərinin cəlalının, Mürtəzaya

(Həzrət Əliyə) aid ləyaqətli və iftixarlı [iĢlərin] və pak imamların

tərifi də Allahın

baĢqa sifətləridir. Buna görə də bilik yolunda özümü azuqəsiz qoymamaq, heyrət

və nadanlıq çölündə avara qalmamaq üçün bu mərhələni adlamadan geri qayıdıb,

bir-baĢa mətləbə keçməyi daha vacib, daha münasib və ədəbsizlikdən kənar bildim.

Bu sözləri yazmaqda məqsədim odur ki, [mən] - Allahın bəndələrinin ən

kiçiyi olan, «MünĢi»

[ləqəbi ilə] məĢhur olan Ġsgəndər, gəncliyimin ilk çağlarında

mal-dövlət düĢkünü olan ağılsızların məni azdırmaları nəticəsində, təbiətimə uyğun

gələn və bələd olduğum adi elmləri öyrənməkdən əl çəkib, siyaq

elmini

öyrənmək həvəsinə düĢdüm. Bir müddət bu əvvəli-axırı bilinməyən iĢlə məĢğul

oldum. Naqis əqidəmə görə bu sahədə, bir sözlə, kamala çatdıqdan və dəyərli

vaxtımın bir qədərini dövlət sahiblərinin iĢlərinə sərf etdikdən sonra uzağı düĢünən

ağlım məni qəflət yuxusunun sərxoĢluğundan ayıltdı və öz-özümə dedim: «Özünə

peĢə seçdiyin bu nalayiq iĢ səni bilik və kamala çatmaqdan yüz mərhələ

uzaqlaĢdırdı. Sən ki coĢqun mənalar dənizində üzürdün, nə üçün mərəkə qızıĢdıran

avamlar kimi zahiri görünüĢə aldanırsan?» YaxĢı düĢünüb gördüm ki, vaxtım

səmərəsiz keçib və təbiətim ümidsizliyə və peĢmanlığa yaxınlaĢıb. Bacarıq və

istedad fənlərinə yiyələnmiĢ, inĢa elminə hərtərəfli bələd olan bəzi hörmətli

[adamların] ibrətli söhbətlərindən faydalandığım zaman, söhbət əsnasında onların

nəzm və nəsrlə bəzənmiĢ, düĢüncənin qızıl yazan qələmi ilə bəyan səhifəsində

yazdıqları Ģirin, faydalı sözləri, rəngarəng, ürəyə yatan incəlikləri gördüyüm halda,

zövqüm bu tərifəlayiq üsluba meyil edirdi:

Misra

«O həvəs ürəyimdə hasil oldu».

O iĢdən ətəyimi çəkib, bu həvəsin toxumunu ürəyimin tarlasına səpdim.

ġövq əli ilə o əzizlərin ətəyindən yapıĢdım. Bu vasitə ilə mübarək ləqəbləri

MürĢid - ərəbcə «doğru yol göstərən» anlamına gəlir. Dini rəhbərlər və təriqət baĢçıları «mürĢid»

adlanırdılar.

Ġslam dininin banisi Məhəmməd peyğəmbər (m. 570-632) nəzərdə tutulur.

Mürtəza (ərəbcə «bəyənilmiĢ» deməkdir) - Məhəmməd peyğəmbərin əmisi oğlu, kürəkəni və Ģiələrin

birinci imamı Həzrət Əlinin (m. 598-661) ləqəbi.

Pak imamlar - islamın Ģiə cərəyanının 12 imamı nəzərdə tutulur.

MünĢi - katib, sarayda yazı iĢləri ilə məĢğul olan məmur.

Siyaq elmi - ədədlərin hesablanmasından bəhs edən elm, hesab fənni. Orta əsrlərdə bir sıra ġərq

ölkələrində dövlət xəzinəsinə daxil olan gəlirlərin və onların məsrəf olunmasının gizli saxlanılması,

həmçinin mədaxil və məxaric dəftərlərində saxta düzəliĢlər aparılmasına imkan verilməməsi üçün adi

rəqəmləri əvəz edən xüsusi iĢarələr sistemi «siyaq» adlanırdı (bax: Həmdullah Mustovfi Qəzvini. Zeyl-e

tarix-e qozide. GiriĢ, tərcümə, Ģərhlər və göstəricilər M.D.Kazımovun və V.Z.Piriyevindir. Bakı, 1986,

s.62).

«insanların ən xeyirlisi [Məhəmməd peyğəmbərin] - ona və nəslinə salam olsun -

astanasının torpağı», «on iki imamın - onlara Allahın salamı olsun - haqq

məzhəbinin rəvac verəni», «böyük hökmdar», «Həzrət Əmirülmöminin Heydərin

-ona və pak övladlarına Allahın salamı olsun - sadiq qulamı» kimi dürr saçan

ifadələrdən ibarət olan, bununla da iki cahanın zinətini qazanan, pak Əhli-beytə

qulluq etməyi və onlara dost olmağın Ģərəfini iftixar və öyünmə mənbəyi bilən,

özünü Nəcəf

Ģəhərində məlaikələrin yuva saldığı [Həzrət Əli] astanasının iti

sayan, hər iki tərəfdən əzəmətli bağlılıq və böyük töhfə vasitəsilə

dünya

hökmranları və keçmiĢ padĢahlarla müqayisədə üstünlük və ucalıq rütbəsinə malik

olan, ĢiĢirtmədən və sözbazlıq etmədən ilahi nurun mübarək alnından bərk

vurduğunu deyə biləcəyimiz bir ali səviyyəyə sahib olan və öz ədalət günəĢi ilə

dünya sakinlərinin üzərinə Ģəfəq salan yüksək məqamlı, saf yaradılıĢlı, Səfəvi

[sülaləsindən] olan bilikli padĢah, Musəvi nəsilli, Hüseyni əsilli

, Heydər soylu

cahangir xaqanın (ġah Abbasın) dərgahında xidmətə götürülmək Ģərəfini qazandım

və xilafət niĢanlı sarayın münĢiləri sırasına daxil oldum. Ġndi bu vərəqlərin

yazılmasında əsl məqsədim də elə o səltənət niĢanlı sultanın uğurlu əhvalatını

qələmə almaqdan ibarətdir.

ġeir

«Ədalət üstündə duran dindar və insaflı Ģah,

Mürtəzanın sadiq xələfi Abbasdır ki,

Onunla zəmanə Ģad olsun,

HəmiĢəlik dünyanın padĢahı olsun».

Lakin o əzəmətli məĢğuliyyətin (münĢiliyin) tələb etdiyi gecə-gündüz

xidmət bu ləyaqətli iĢə (ġah Abbasın tarixinin yazılmasına) mane oldu. Belə ki,

onu bacarığıma, zəka və istedadıma layiq bir Ģəkildə icra etmək müyəssər olmadı.

Məqsədimin yüksəkliyindən çox xəcalət çəkərək, o iĢə giriftar oldum. Belə Ģəraitdə

fürsət tapdığım hər bir məqamda həyat və məlumat kitablarını mütaliə edərək, bu

Ģərəfli elmdən faydalanmaq istəyirdim.

Heydər (ərəbcə «aslan» deməkdir) - Həzrət Əlinin ləqəblərindən biridir.

Nəcəf- müasir Ġraqda, Fərat çayının sağsahil hissəsində Ģəhər. Həzrət Əlinin məzarı Nəcəf

Ģəhərindədir.

Əhli-beyt (ərəbcə «ev əhli» deməkdir) - Məhəmməd peyğəmbərin qızı Fatimə xanım və kürəkəni,

həm də əmisi oğlu olan Həzrət Əli vasitəsi ilə davam etmiĢ sülaləsi.

Burada ġah Abbasın ata və ana tərəfdən seyid hesab olunmasına iĢarə edilir.

Burada Musəvi və Hüseyni deyilərkən Səfəvi sülaləsinin əslinin-nəslinin Ġmam Musa Kazim və Ġmam

Hüseynə gedib çatdığına iĢarə olunur.