Искандер Мунши Тюркман. Tarix-i al?mara-yi Abbasi (Аббасова мироукрашающая история). Том 1

Подождите немного. Документ загружается.

Beyt

«Elə ürəyim var ki, onun hər zərrəsinin bir istəyi var,

Dilənçilərin çuxası kimi, hər parçası bir yerdəndir».

Xülasə, keçmiĢə aid xəbərləri və uzun zaman xidmət ərzində gözümlə

müĢahidə etdiyim bu CəmĢid

cəlallı padĢahın bəyənilmiĢ adətlərini ağıl tərəzisinə

qoydum. Məlumdur ki, bilikli alim və söz ustası olan tarixçilər keçmiĢ

hökmdarların ləyaqətli xasiyyətlərini bildirmək və onların həyatlarının hadisələrini

bəyan etmək üçün qəribə ibarələr və əcaib məcazlarla neçə müfəssəl kitablar yazıb,

söz ustalığını yüksək dərəcəyə çatdırmıĢlar. Mən [ġah Abbasın] əhvalatım həmin

əsərlərlə müqayisə etdim. Heç bir yüksək mənsəbli cahangirin həyatının ona

bərabər olduğunu görmədim. Öz-özümə dedim: «Bu yüksək rütbəli padĢahın

qulamı olmaq Ģərəfinə layiq görüldüyünə görə kamillik fənləri baxımından istedad

sahiblərindən fərqlənmək istəyirsənsə, [bəs] nə üçün öz təbinin söz söyləyən

tutisini dünyanı əks etdirən güzgü qarĢısında danıĢdırmırsan? Nə üçün xəyalın

səhifəsində dərin iz buraxmıĢ bu ali mənĢəli, misilsiz Ģəhriyarın

bəxtiyar

həyatının hadisələrini yüksək çalıĢqanlığın gövhər saçan qələmi ilə bəyan

səhifəsinə yazmırsan? Və nə üçün müqəddəs aləmin huri-soylularının

ən yaxĢı

zivəri və ünsiyyət sarayının könül açan seçilmiĢ töhfəsi olan, dünyanı bəzəyən və

məclis zinətləndirən söz Ģahidlərinin qulağını və boynunu bu Ģaha layiq incilərlə

bəzəmirsən ki, istedadlı və yetiĢmiĢ adamlar sırasında olmasan da, barı heç olmasa

bu səadət verən iĢin uğurluluğu sayəsində sən öz tayların arasında üstünlük Ģərəfi

qazanasan və yaxın [adamların] arasında üstün durasan.

Beyt

«Gör sələflərdən sözdən baĢqa cahanda miras nə qalmıĢdır,

Nə üçün bu Ģanlı padĢahın tərifi dünyada səndən yadigar qalmasın?»

Bəzən uzaqgörən ağlın tərbiyəcisi bu arzu körpəsinin üzünə sillə vururdu

[və deyirdi] ki, sən hələ bilik məktəbində əbcəd

oxuyanlardansan, zəmanənin

CəmĢid (Cəm) - Firdovsinin «ġahnamə» əsərində haqqında bəhs olunan qədim Ġranda hökmranlıq

etmiĢ əfsanəvi PiĢdadilər sülaləsinin dördüncü Ģahı (bax: Əbülqasim Firdovsi. ġahnamə. Tərcümə

edəni: M.Əlizadə. Bakı, 1987, s.31-39).

ġəhriyar - hökmdar, padĢah.

Huri - dini rəvayətlərə görə, cənnət əhlinə vəd edilən gözəl qızlar.

Əbcəd - klassik ədəbiyyatda sayları ifadə etmək üçün rəqəmlərdən savayı, bəzən hərflərdən də

istifadə olunur və bu hesablama üsuluna «əbcəd hesabı» deyilir. Əbcəd hesabına əsasən, ərəb əlifbasına

daxil olan 28 hərfdən hər biri müəyyən bir ədədi ifadə edir. Əbcəd hesabından ayrı-ayrı Ģəxslərin

təvəllüdü və ya vəfatını, əsərlərin yazıldığı, yaxud bitdiyi ili, əlamətdar tarixi hadisələrin ilini göstərmək

üçün Ģeirdə istifadə olunmuĢdur.

alimləri ilə necə Ģəriklik və bərabərlik iddiasında ola bilərsən? Əbəs yerə nə üçün

özünü istedad sahiblərinin masqarasına çevirirsən? Çünki sözün ali məqamları o

qədər yüksəkdir ki, hər bir təĢəbbüssüz, cəhdsiz [adamın] əli onun cəlal çadrasının

ətəyinə çatmaz və məna bəzəyən söz ustalarının durduğu yer o qədər gözəldir ki,

hər adsız-sansız nadan oraya daxil ola bilməz.

ġeir

«Sözün qədri çox olsun, çünki o pak cəvahir

Səmadan torpaq aləminə gəlmiĢdir.

[Söz] sirr əhli ilə xəlvət qalmaq istərsə,

Müqəddəs adamlardan baĢqa özünə dost seçməz.

Nə vaxt bu gözəl çölün vəhĢi ceyranları

Hər torpaq üstə gəzənlə ünsiyyət tapa biləcək?

Söz bir quĢdıır ki, [o], qanad çalanda

Ondan Kəyan

tacı yağar.

Bu cənnət quĢu kimin baĢına qonarsa,

O adam Ġsgəndərdən

yuxarıda oturar».

Heyhat, heyhat! Hərflər və sözlər nigaristanında kiçicik bir zərrənin məna

aləminin günəĢi ilə müqayisədə rütbəcə hansı bərabərliyi ola bilər?! Və boĢ

səhradakı kiçik bir saxsı parçası söz bəzəməyin dərin dənizində olan parlaq

incilərlə necə bərabərlik iddiası edə bilər?! Sən hara, bu xam arzu hara. Bundan

çəkinmək haqlı olduğuna görə bu fikirdən vaz keçirdim. BaĢqa bir zaman ümid

gülĢənində yuva salmıĢ qəlbimin həvəsli bülbülü min hiylə ilə bu nəğməni

oxuyurdu ki, qabiliyyət və tərifləmək səhifəsində sənin təfəkkür qələmin küt olsa

da, amma iftixar meydanında tərifləyəcəyin [adamın] dünyanı gəzən ləyaqət atı

sürətli və iti gedəndir. Bu [iĢdən əl çəkmək] fəaliyyətsizlik və təĢəbbüssüzlükdür.

Beyt

«Sənin ki, təbiətində bilik diyarından

Min cürə hünər bir-birinin üstünə yığılmıĢdır».

Kəyan (qədim farsca «böyük» deməkdir) - Firdovsinin «ġahnamə» poemasında qədim Ġranda ilk

sülalə olan PiĢdadilərdən sonra hakimiyyət sürdüyü bildirilən əfsanəvi bir sülalə. «Tarix-i aləmara-yi

Abbasi» əsərində və bir çox digər mənbələrdə Kəyan sözü sadəcə olaraq «Ģah», «Ģahlıq», «Ģaha

məxsus» kimi mənalarda iĢlədilir.

Ġsgəndər - qədim dövrün böyük fatehi Makedoniyalı Ġsgəndər (e. ə. 336-323-cü illərdə hakimiyyətdə

olmuĢdur) nəzərdə tutulur.

Nə üçün bu ağılsızlığa və həqarətə razı olursan, sürətlə gedən qələmin

cilovunu yoldan kənara çevirirsən və ümid yolunda qaçmağına mane olursan?

Sağlam təbiətli [adamlar] faydası hamıya məlum olan həyat və tarix

kitablarını, xüsusilə yaxın zamana aid olan əhvalatları mütaliə etməyə böyük

rəğbət göstərirlər. Söz ustalarının meydanı geniĢdir, dayanmaq yeri yoxdur.

ÇalıĢmaq iddiası ilə tələb meydanına qədəm qoy, Allahdan uğur dilə və Tanrının

köməyinə hazır ol!

ġeir

«Qədəm qoy bu geniĢ yola səylə,

Bəxtin gücü və Ģahın səadəti ilə.

Xəzinədarsan və ruzigarın dəfinəsindən

ġaha layiq bu incini əldə et ki,

Sənin adın dillərə düĢsün,

Allahın lütfü ilə arzuna çatasan».

Bir müddət bu fikirlə yaĢadım. Bəhanə axtaran xasiyyətim və itaətə

gəlməyən təbiətimlə çəkiĢirdim. Axırda uzaqgörən ağlım bu qərara gəldi ki, bu

Ģafılıq tacını bəzəyən [ġah Abbasın] əziz həyatının sirlərini ibarələrin səlistliyi,

münasib sözlər, kəlmə və məna bəzəniĢi qeydinə qalmadan qaralama halına

gətirəm, düĢüncə və arzular dəftərində qeyd edəm və əgər ömür vəfa edərsə, asılı

adamların çarəsiz məĢğul olduğu dünya iĢlərindən baĢım ayılarsa və ələ fürsət

keçərsə, arif [Nizami] Gəncəvinin bu iki beytdə açdığı sirr kimi:

Beyt

«Sənin belə dəyərli incin olduğu halda,

Ġnci bəyənənə ehtiyacın olacaq.

Dəyərli sərvətin vardır, lakin

Bir kəs onu istəməsə, onun sənə nə faydası?!»

əgər nemət verən ali nəsəbli [padĢah] bu Ģərəfli kitabı bitirməyə rəğbət iĢığı

salarsa, bəhanə axtaran təbiətimlə zəmanə hökmdarının fərmanını qəbul edərəm,

asimandan gələn köməklə və öz çalıĢqanlığımın yardımı ilə [bu əsəri] mənalar

bazarının yaraĢığı edib, söz ustalığı meydanını zinətləndirərəm və deyilmiĢ

rəmzləri Ģərəfli ibarələr və lətif məcazlarla yazı silsiləsində düzüb, münasib

məlahətli Ģeirlərlə bəzəyərəm, fitri bacarıq və təbii səylə bilik dənizindən zahir

olma sahilinə o qədər qiymətli incilər və rəngərəng mənalar çıxararam ki, bu uca

rütbəli padĢah dünya Ģahlarına örnək olduğu kimi, bu çılpaq, kasıb, biçarə

[Ġsgəndər bəy MünĢinin] əsəri fəzilətli istedad sahiblərinin dilində zərbülməsəl

olar.

Beyt

«Əgər bəxtim indi mənə yar olarsa,

Mərifət qutusunun qıfılını mənə açar.

Cavanbəxt ĢahənĢahın səadəti ilə

Bilik ölkəsində taxt qoyaram.

Müxtəlif çeĢidli məna gülləri ilə

Üslubiyyat dükanını bəzəyərəm.

Bilik dənizindən o qədər dürr çıxararam ki,

Aləm qiymətli incilərlə dolar».

Bu çaĢqınlığın dəhĢətli çölündə ağıl mənə yol göstərərək, mənim üçün

agahlıq məclisində hir çıraq yandırdı və məni məzəmmət edərək dedi ki, ey qəflət

hadəsinin sərxoĢu və ey çaĢqınlıq səhrasının sərgərdanı! PadĢahın bargahı

müqəddəs yerlərin elə bir nümunəsidir və hökmdarın dərgahı ucalıq məqamlarının

elə bir niĢanəsidir ki, heç kəs o izzətli saraya çox yaxın olan adamların vasitəçiliyi

olmadan oraya yol tapa bilməz və heç kim səltənət çadırının qapıçılarının iĢtirakı

olmadan o qapıdan içəri girə bilməz. «O, bir Ģeyə ol deyərsə, dərhal olar»

[ayəsinin]

məzmununa uyğun surətdə, köməklik və icazə olmadan bu iĢin baĢ

tutmasının mümkün olmayacağını anladım və axırda [bu iĢ üçün özümə bir hami]

tapdım. Allaha Ģükür olsun ki, o, bu uca dövlətdə və səadətli səltənətdə yüksək

dərəcəli, qədir-qiymətli bir adamdır və hökumət iĢlərinin məhvəridir. Fəzilətinin və

kamalının çoxluğu ilə əsrin bilikli adamlarından irəlidə olan bu tədbirli Ģəxs

vəzirlik kürsüsünə zinət bəxĢ etməkdədir və divan sahibliyinə malikdir. O, özünün

istedad və qabiliyyətinə görə digər sağlam düĢüncəli iĢbilənlərdən öndədir,

səmimiyyət və sədaqətinə görə səadətli sarayın digər xidmətçilərindən üstündür və

ata-babasının irsən göstərdiyi xidmətlərin qədimliyinə görə izzətli dərgaha yaxın

olan adamlar arasında daha imtiyazlıdır. Süleyman peyğəmbərin vəziri olmuĢ

Asəf

kimi, o da əbədi təməlli dövlətin iĢlərinin nizamlayıcısı, xaqan səltənətinin

ən etibarlı adamı və sultan sarayının ən etimadlı Ģəxsidir.

«Qurani-Kərim», «Yasin» surəsi, 82-ci ayə. Mənbədəki «Quran» ayələrinin tərcüməsi zamanı

aĢağıdakı nəĢrlərdən istifadə olunmuĢdur: «Qurani-Kərim» (ərəb dilindən tərcümə edənlər: Z.Bünyadov

və V.Məmmədəliyev). Bakı, 1992; Kuran-ı Kerim ve Türkce anlamı (meal). Hazırlayanlar: H.Atay ve

Y.Kutluay. Ankara, 1991.

Asəf - dini rəvayətlərə görə, Süleyman peyğəmbərin Asəf ibn Bərxiya adlı çox ağıllı və tədbirli bir

vəziri olmuĢdur. Sonralar ġərq ədəbiyyatında Asəf adı aqil və səriĢtəli adamları bildirmək üçün rəmz

kimi istifadə olunurdu (Azərbaycan klassik ədəbiyyatında iĢlədilən adların və terminlərin Ģərhi. Tərtib

edəni: A.M.Babayev. Bakı, 1993, s.14).

Beyt

«O, səxavət ölkəsinin hökmdarı olan cahan Ģahının müĢaviridir;

Elə bil ki, asimanın məhvəri olan bir Asəfdir.

O, mülkün və millətin dayağı, dinin və dövlətin etimadıdır,

Fəzilət və hünər sahibidir, böyük də, kiçik də hamısı ona üz tutur.

Sanki gecə və gündüzün intizamı onun qələminin nəticəsidir».

O, həm irsi baxımdan, həm də öz səxsi xidmətlərinə görə xalqın iĢlərinin

tənzimləyicisi olmağa layiqdir.

Beyt

«Peyğəmbərin əmisinin və ġahi-mərdanın

atasının adaĢıdır,

Səxavət dənizinin misilsiz gövhəri Əbu-Talib xan».

O, yüksək səviyyəli və gözəl bir əsil-nəsəbə malikdir və öz ali Ģəcərəsi

cəhətdən sanki fəzilət ümmanının bir incisidir. O, bəĢəriyyətin ustadı Nəsir əl-

millət vəd-din Tusinin - Allah onun ruhuna can versin - nəslindəndir.

Beləliklə, ağlın mənə yol göstərməsi nəticəsində könül sarayımda aydınlıq

çırağı yandırdım. O bol iĢıqlı məĢəlin köməyi ilə mənim agahlıq məclisim nura

boyandı və xoĢbəxt taleyin dəvəti ilə iĢə baĢladım. Bu iĢdə mənə köməklik

göstərmiĢ o dövran yeganəsinin (Əbu-Talib xanın) rəhmətə qovuĢmuĢ Ģərəfli

atasının ləyaqətləri və məziyyətlərinin bir qismi ikinci cilddə zəmanə hökmdarı

[ġah Abbasın] izzətli hakimiyyətinin hadisələri içərisində qələmə alınacaqdır.

Beyt

«Yüksək mövqeli və alicənab Hatəm bəy,

Onun ürəyi səxavət və mərhəmətli doludur.

O, eh bir nadir incidir ki, ata-babası

Ta Adəmə qədər istedad gövhərinin sədəfidirlər».

Nə isə, bu minvalla xatirimin vərəqlərini və qəlbimin səhifələrini bütün

vəsvəsələrdən təmizlədim və əqidəli bir ürəklə mənalar xəzinəsi və səadət mənbəyi

ġahi-Mərdan (farsca «kiĢilərin Ģahı» deməkdir) - Həzrət Əlinin ləqəblərindən biri.

Əsərin bu yerində Ġsgəndər bəy MünĢi öz himayəçisi olan, «Tarix-i aləmara-yi Abbasi» əsərinin I ġah

Abbasa təqdim olunmasında ona kömək edən, XIII əsrin məĢhur Azərbaycan alimi Nəsirəddin Tusinin

nəslindən olan və Səfəvi sarayında baĢ vəzir vəzifəsini tutan Etimadüddövlə Hatəm bəyin oğlu Əbu-

Talib xan ürdubadini mədh edir və ondan gördüyü dəstəkdən bəhs edir.

olan bu möhtəĢəm səhifələri Səfəvi mənĢəli ulu xaqanın yüksək hökmdarlıq

ləqəbləri ilə əzizlədim və bəzədim. Ümidim odur ki, əvvəla, bu səadət dəftəri və

iqbal məcmuəsi gözəl taleli və mələk xasiyyətli o Ģəxsin (Əbu-Talib xanın) vəsatəti

ilə ali hökmdarın - Allah cənnət bağını əbədiyyən onun məskəni etsin - nəzərində

qəbul olunsun və ikincisi, [bu kitab] ali məclisin yaraĢığı və o yüksək məqamlı

Asəfin (Əbu-Talib xanın) ali kitabxanasının bəzəyi olsun və onun anlaĢdmaz

sözlərdən və süni dəbdəbədən xali olan təmtəraqsız, sadə ibarələri bütün zəmanə

əhlinin xoĢuna gəlsin. Bu «Alə-mara» kitabını yazmaqda əsl mətləbimiz bu

astananın qulamı olmağın haqqını vermək və kama çatmıĢ səadətli hökmdarın

bəndəsi olmaq kimi bir nemətin əvəzində Ģükür etməkdir. Yəqin ki, bu tanınmamıĢ

Ģəxsin (Ġsgəndər bəy MünĢinin) də adı bu əbədi dövlətin hadisələrini, yüksək

məqamlı hökmdarın üstün ləyaqətlərini və onun comərd xüsusiyyətlərini yazmağın

nəticəsi olaraq daima insanlar arasında anılacaq və hamı tərəfindən xatırlanacaqdır.

Beyt

«Hökmdarları vəsf edən Firdovsi,

Adlı-sanlılar kimi məĢhur oldu.

Əgər Nizami «Xəmsə»ni yazmasaydı,

Onun adını heç yerdə heç kim xatırlamazdı».

Ağıl mürĢidi və hikmət pirindən icazə aldıqdan sonra bu bağda gül yığmağa

tələsdim. Fikrimin [ġah] Abbas [barədə] yazan qələminin kəhər atını söz

meydanında oynadaraq, [padĢahın] doğulduğu gündən bu günə qədər - hal-hazırda

1025-ci (1616) ildir, [padĢahın] Ģərəfli ömrünün yaĢı qırx yeddiyə çatıb və hələ

cavanlığının ən gözəl çağı, səadət və qüdrət baharının çiçəklənmə dövrüdür - əbədi

dövlətinin zamanındakı hadisələri yazmağa baĢladım. ġüurumun iĢığı çatan hər bir

Ģeyi artırıb-əskiltmədən qələmə aldım və bilmədiyim hər bir Ģey barədə,

əlacsızlıqdan, nəql edənlərin sözlərinə inanıb, münĢilik təmtərağına etina etmədən

yazdım. Bu məĢhur, heyrətamiz əsərə və qiymətli kitaba «Tarix-i aləmara-yi

Abbasi» adı qoydum. BaĢqalarından alınmıĢ sözlər və anlaĢılmayan usandırıcı

qeyri-adi ibarələri iĢlətməkdən çəkinməyi lazım bilib, xəbərlərin bəxtiyar

görünüĢlü surətlərini və əsərlərin yaxĢı xasiyyətli Ģahidlərini daha sadə libasla

bəzəyərək, zühur nuruna çıxardım. Lakin bu, ümumi qayda deyil. Zira yaraĢır ki,

arabir təbiət bağının bülbülü nəğmə oxumağın qollu-budaqlı ağacına qonub, söz

söyləmək mahnısına baĢlasın və hərdən qələmin Ģirin danıĢan tutisi ibarə bəzəmək

Ģəkəristanına gəlib, natiqliyin söz söyləmək ləzzətini artırsın. Müxtəsər, yazı

zamanı qələmin dilinə gələn yaĢ və quru ibarə ilə kifayətlənib, onu keçmədim və

münasib Ģeirlər gətirmək qeydinə qalmadım. Əgər arabir hansısa yerdə iki-üç beyt

S-129,v.2b-3b.

yazılıbsa da, əksər halda səliqəliliyin təsiri və təbiət saflığının məhsuludur ki, yazı

əsnasında öz-özünə fikrimə gəlib və söz söyləyən qələmin dili ilə deyilib.

Hərçənd ki, bu səhifələri yazmağın əsl məqsədi o həzrətin xoĢbəxt əhvalı və

o həzrətin mübarək həyatı dövründə, doğulduğu gündən dövlət pillələrinə qalxdığı

zamana qədər baĢ vermiĢ hadisələrdir, amma məskəni cənnət olan CəmĢid

məqamlı padĢahın (ġah Təhmasibin) qorxunc vəfat hadisəsi, Ġsmayıl mirzənin taxta

çıxması, yeri behiĢtdə olan Ġsgəndər Ģanlı Sultan Məhəmməd padĢahın və baĢqa

Ģahzadələrin əhvalı, özbəklərə və rumilərə

aid olan bəzi hadisələri xəbərlər

səhrasının susuzlarını doydurmaq üçün xülasə Ģəklində vaqiəyazan qələmlə qeydə

aldım ki, sözün telləri bir-birinə bitiĢsin və əsl mətləblə bağlı olmayan hekayələr

anlaĢılmamıĢ və eĢidilməmiĢ qalmasın. Bu qaralamada o həzrətin (ġah Abbasın)

əziz, məĢhur adı «həzrət-i əla Ģahi-yi zillullahi» («Allahın kölgəsi olan əlahəzrət

Ģah»)

, onun möhtərəm atasının məĢhur adı «Nəvvab-i Ġsgəndər-Ģən» («Ġsgəndər

Ģanlı nəvvab»)

, böyük mövqeli babasının mübarək ismi «ġah-i cənnətməkan-i

əleyin-aĢiyan» («behiĢt sakini olan cənnətməkan Ģah»)

və ulu babasının Ģərəfli

adı «Xaqan-i Süleyman-Ģən» («Süleyman Ģanlı xaqan»)

ibarələri ilə yazılmıĢdır.

O yerdə ki «Nəvvab-i MəryəmĢən-i Məhdi-Ülya» («Məryəm Ģanlı xanım Məhdi-

Ülya») zikr olunur, o həzrətin möhtərəm anasıdır

. «Həzrəti-Cahanbani»

(«dünyanı qoruyan həzrət») isə Sultan Həmzə mirzə cənablarının əziz adını

bildirir

Ona cəhd edirəm ki, əgər o həzrətin ən Ģərəfli meyili bu mübarək nüsxənin

baĢa çatdırılmasını münasib bilərsə, fürsət düĢdükdə, hekayə-hekayə onun yüksək

ərzinə yetirəm və əgər kitabda həqiqətlə uyğun olmayan bir Ģey yazılmıĢ olsa,

Səfəvi mənbələrində «Rum» və «rumi» deyilərkən Osmanlı dövləti və oranın əhalisi nəzərdə tutulur.

Həzrət-i əla Ģahi-yi zillullahi (Allahın kölgəsi olan əlahəzrət Ģah) - I ġah Abbasın ləqəbi.

Nəvvab-i Ġsgəndər-Ģən (Ġsgəndər Ģanlı nəvvab) - I ġah Abbasın atası ġah Məhəmməd Xudabəndənin

ləqəbi. Nəvvab - ərəbcə «naiblər» deməkdir. Həmçinin tarixən hörmətli adamı bildirmək üçün cənablar,

zati-aliləri, əlahəzrət kimi epitetlərin sinonimi Ģəklində də iĢlədilmiĢdir. Müəllif mübaliğəyə yol

verərək, ġah Məhəmməd Xudabəndənin Ģan-Ģöhrətinin Makedoniyalı Ġsgəndər səviyyəsində olduğunu

bildirmək üçün onu «Ġsgəndər Ģanlı nəvvab» adlandırır.

ġah-i cənnətməkan (cənnətməkan Ģah) - I ġah Abbasın babası I ġah Təhmasibin ləqəbi.

Xaqan-i Süleyman-Ģən (Süleyman Ģanlı xaqan) - I ġah Ġsmayılın ləqəbi. Ġsgəndər bəy MünĢi 1 ġah

Ġsmayılın Ģan-Ģöhrətinin qədim dövrün məĢhur, müdrik və ədalətli hökmdarı Süleyman peyğəmbərin (e.

ə. 965-935-ci illərdə hakimiyyətdə olmuĢdur) Ģan-Ģöhrəti ilə bərabər olduğunu göstərmək məqsədi ilə

onu «Süleyman Ģanlı xaqan» adlandırmıĢdır. Müəllifin ġah Ġsmayılı türklərə məxsus hökmdar titulu

olan «xaqan» istilahı ilə xatırlaması diqqətçəkən faktdır.

Nəvvab-i Məryəm-Ģən (Məryəm Ģanlı xanım) - ġah Məhəmməd Xudabəndənin arvadı və I ġah

Abbasın anası Məhdi-Ülya Xeyrannisa bəyimin ləqəbi. «Məhdi-Ülya» ərəbcə «ulu beĢik» deməkdir.

Xeyrannisa bəyim bir neçə oğul Ģahzadənin anası olduğu üçün «Məhdi-Ülya» adı ilə tanınmıĢdı.

Müəllif, ġah Abbasın anası olan bu qadına hörmətini bildirmək üçün onun Ģan-Ģöhrətini Ġsa

peyğəmbərin anası Məryəm xanımla müqayisə etmək mənasında onu «Məryəm Ģanlı xanım» (Məryəm

kimi Ģöhrətli xanım) epiteti ilə yad edir.

ġah Abbasın qardaĢı Həmzə mirzə əsərdə daha çox «Nəvvabi-Cahanbani» («dünyanı qoruyan

nəvvab») deyə qeyd olunur.

[həmin məlumat] doğruluq bıçağı ilə məhv edilsin. Və əgər [verilən] xəbərlərdə

bəzi məqamlar nəzərdən qaçıbsa, onu yenidən yazam və bu səmimiyyət qələmi ilə

yazılmıĢ əsəri təhqiqə, mükafata və təsdiqə çatdıram. Ġlk növbədə uğurla və

bərəkətlə, peyğəmbərlik və imamlıq xanədanından çıxmıĢ o həzrətin əsil-nəsəbinin

Ģərhini, bəyənilmiĢ adətlərini və onu dünyanın baĢqa Ģahlarından və dövranın

xaqanlarından fərqləndirən gözəl xasiyyətlərini xülasə olaraq kitabın

müqəddiməsində qeyd edərək, hadisələrin təfsilatına baĢlayam. Bu «vilayət»

niĢanlı xanədana qulluq və sədaqət yolu, duz-çörək qədir-qiyməti tələb edirdi ki,

söz ustası olan vəsfedicilərin və gözəl üslublu tarixçilərin qaydası ilə öz

havadarımın bəyənilmiĢ xasiyyətlərinin və gözəl sifətlərinin birini yüz, yüzünü min

edib, misli olmayan Ģeylər yazan qələmlə ruzigar kitabında yadigar qoyam. Amma

o həzrətin haqqı sevən gözəl təbiəti gerçəklikdən kənarda olan, boĢ danıĢan

adamların aludə olduqları iĢləri bəyənmədiyinə görə o xoĢagəlməz üslubdan uzaq

durdum, qələm atının cilovunu çəkərək, onu ibarə bəzəmək və sünilik meydanında

çapmağa qoymadım və doğru olmayan Ģeyi yazmadım. Bu mübarək kitabı bir

müqəddimə, iki səhifə (cild) və bir xatimədən ibarət etdim ki, Allah-taalanın

köməyi ilə iki-üç cilddə tamam olsun.

Birinci cild:

Müqəddimə: O həzrətin mübarək nəsəbnaməsinin xatırlanması, onun ali

məqamlı əcdadlarının Ģərəfli adlarının, mənəvi səltənət və irĢad

taxtında əyləĢmiĢ

yüksək dərəcəli Ģeyxlərin üstün səviyyələrinin və bu xanədanın dövlətinin zühur

etməsinin bəyanı, o həzrətin səadətli təvəllüdünün Ģərhi, onun saf əhvalatının

xülasəsi və onun gözəl vəsflərinin qısa icmalı haqqındadır və 12 məqalədən

ibarətdir.

Birinci məqalə: Kama yetmiĢ padĢahların, o ali mənĢəli Ģəhriyarların

dövləti zamanında baĢvermiĢ hadisələr və cənnətməkan Ģahın vəfatı əhvalatı

ġiə əqidəsinə görə, islam aləmində hakimiyyət irsən yalnız Məhəmməd peyğəmbərin nəslinə, Əhli-

beytə məxsus olmalıdır. Bu prinsip «müqəddəs hakimiyyət» məfhumunu bildirən «vilayət» termini ilə

ifadə olunur. Sünnilərdən fərqli olaraq, Ģiələr peyğəmbərdən sonra ilk üç xəlifənin (Əbu-Bəkr, Ömər,

Osman) hakimiyyətini legitim saymırlar. Onlar «vilayət» prinsipinə əsasən, islam dünyasında məhz

peyğəmbərin əmisi oğlu və kürəkəni olan Həzrət Əli və onun peyğəmbərin qızı Fatimə xanımla

izdivacından doğulmuĢ nəslinin nümayəndələrini peyğəmbərin davamçısı və varisi, islam ümmətinin

xəlifəsi və imamı olmağa layiq hesab edirlər. Özlərinin Məhəmməd peyğəmbər və Həzrət Əli nəslindən

olduqlarını iddia edən Səfəvilər də siyasi və ideoloji mübarizə meydanında hakimiyyət məsələsi

baxımından «vilayət» (peyğəmbər nəslinin hakimiyyəti) prinsipindən geniĢ surətdə istifadə edirdilər.

Burada və bundan sonra Ģiə əqidəsindəki «vilayət» terminini inzibati ərazi vahidi olan vilayət sözündən

fərqləndirmək üçün dırnaq içərisində yazacağıq.

ĠrĢad - doğru yol göstərmək, mürĢidin öz müridlərini yönləndirməsi. Burada «irĢad taxtı» dedikdə

mürĢidlik mövqeyi, təriqət rəhbərliyi nəzərdə tutulur.

barəsində, Ġsmayıl mirzənin və Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın hakimiyyəti və ġah

[Abbasın] Ġran səltənətinin

səadətli taxtına uğurla əyləĢməsi haqqındadır.

İkinci məqalə: O həzrətin ilahi dərgaha olan hüsnrəğbəti və bağlılığı, onun

öz kəramətli əcdadlarmdan miras aldığı keyfiyyətlər haqqındadır.

Üçüncü məqalə: Tanrının ona verdiyi düĢüncənin və biliyin düzgünlüyü və

onun təqdir səhifəsinə uyğun gələn tədbirlərinin gözəlliyi haqqındadır.

Dördüncü məqalə: Ona sahibqiranlıq

rütbəsinin yaraĢması barədə və

onun həyatını təhdid edən təhlükələrin xoĢbəxt sonluqla bitməsi haqqındadır.

Beşinci məqalə: Onun ölkənin çiçəklənməsinə səbəb olan ədaləti,

bəndələrin rifahını yüksəltməsi və yolların əmin-amanlığını təmin etməsi

haqqındadır.

Altıncı məqalə: Onun ilahi hikmətdən irəli gələn qəzəbi haqqındadır.

Yeddinci məqalə: Onun cahandarlıq iĢlərində ortaya qoyduğu qaydalar

haqqındadır.

Səkkizinci məqalə: O həzrətin sadəliyi, dərviĢ xasiyyətinə malik olması,

təvazökarlığı və bir-birinə zidd gələn xüsusiyyətləri özündə cəmləĢdirməsi

haqqındadır.

Doqquzuncu məqalə: Onun alicənablıq və mürvət aləminin

həqiqətpərvərlərinə xas olan tərzdə xidmətkarların hüquqlarını təmin etməsi və

onların mülkiyyətindən uzaq durması haqqındadır.

Onuncu məqalə: Onun aləm sultanlarının əhvalı, Adəm övladlarının

təbəqələri, yeddi iqlimin

məmləkətlərinin və yollarının xüsusiyyətləri barədə

məlumatlı olması haqqındadır.

Demək olar ki, bütün farsdilli mənbələr Səfəvilər dövlətinin yaranmasmdan bəhs edərkən onu

«Azərbaycan səltənəti» adlandırırlar (bax: О.А.Эфендиев. Образование азербайджанского

государства Сефевидов в начале XVI века. Баку, 1961, c.89,92,100). Lakin I ġah Abbas zamanında

aparılan islahatların və paytaxtın Ġsfahana köçürülməsinin nəticəsi olaraq, bəzi mənbələrdə Səfəvilər

dövləti haqqında «Ġran səltənəti» termini iĢlədilməyə baĢlanmıĢdı. Bu səbəbdəndir ki, Ġsgəndər bəy

MünĢi hətta XVI əsrin hadisələrindən bəhs etdikdə «QızılbaĢ dövləti» termini ilə yanaĢı, «Ġran

səltənəti» ifadəsindən də istifadə edir. Lakin ġah Abbasın islahatları və bunun nəticəsində «Ġran

səltənəti» anlayıĢının salnamələrdə özünə yer etməsi heç də dövlətin iranlılaĢmasına və ya farslaĢmasına

dəlalət etmir. Səfəvilərin bir türk xanədanı və dövləti kimi mahiyyəti bu sülalənin hakimiyyətinin

süqutuna qədər qorunub saxlanılmıĢdı. Qeyd etmək lazımdır ki, bu dövrdə Osmanlılar da öz dövlətlərini

Rum adlandırırdılar. Halbuki indiki məqamda Türkiyədə «Rum» adı altında yunanlar baĢa düĢülür.

Həmin tarixi zamanda Ġran, Rum və s. bu kimi coğrafi adlar etnik kimlik bildirmirdi. Ġstər Səfəvi, istərsə

də Osmanlı dövlətləri nə cür adlanmalarından asılı olmayaraq, türk dövləti idilər.

Sahibqiran - orta əsr münəccimlərinə görə, Zöhrə və MüĢtəri ulduzlarının bir-birinə rast gəldiyi

uğurlu bir zamanda anadan olmuĢ xoĢbəxt Ģəxs. Bu ləqəb ilk dəfə Əmir Teymura aid edilmiĢ, daha

sonra isə müsəlman ġərqinin bəzi digər hökmdarları da bu ləqəblə xatırlanmıĢlar.

Yeddi iqlim - orta əsr müsəlman coğrafiyaĢünaslığına görə, dünyanın insanlarla məskunlaĢmıĢ olan

1/4 hissəsi yeddi iqlimə bölünürdü (bax: ƏbdürrəĢid əl-Bakuvi. Kitab təlxis əl-asar və əcaib əl-məlik əl-

qəhhar /Abidələrin xülasəsi və qüdrətli hökmdarların möcüzələri/. Ərəbcədən tərcüməsi, müqəddimə və

Ģərhləri Z.M.Bünyadovundur. Bakı, 1992).

On birinci məqalə: Onun xeyirli əsərləri və məmləkətlərdə ali imarətlər

tikdirib yaratması haqqındadır.

On ikinci məqalə: Ali hökmdarın hakimiyyəti zamanındakı döyüĢlərin,

müharibələrin və fəthlərin bəyanı haqqındadır.

Ġkinci cild:

Onun bəxtəvər hakimiyyəti zamanının 1025-ci (1616) ilə müvafiq olan

[əsərin] yazılması vaxtına qədərki uğurlu əhvalatları haqqındadır.

Xatimə: Əvvəlki [müəlliflərin] kitablarından mütaliə etdiyim və ömrüm

ərzində müĢahidə etdiyim qəribə hekayətlər, əcaib və nadir rəvayətlər və dövran

hadisələri haqqındadır

ĠnĢallah, ömür vəfa etsin ki, üçüncü cildi də yaza bilim. Bəsirət

sahiblərindən xahiĢim odur ki, [bu əsərin] yaxĢı və pis cəhətlərinə bəsirət və insaf

gözü ilə nəzər salsınlar və tənqidçilikdə xırdaçılığa varmasınlar. Əgər [əsərdəki]

məlumatlarda hansısa nöqsan nəzərə çarparsa, onun təqsir yükünü mənə danıĢılmıĢ

sözlərin ziddiyyətli olmasının üzərinə qoysunlar və eyibləri görə bilən gözlərini

görməzliyə vursunlar.

BĠRĠNCĠ CĠLDĠN BĠRĠNCĠ MƏQALƏSĠ:

ALLAHIN KÖLGƏSĠ OLAN ƏLAHƏZRƏT ġAHIN

MÜBARƏK NƏSƏBNAMƏSĠ VƏ ONUN PEYĞƏMBƏR VƏ

ĠMAMLARIN NƏSLĠNDƏN TÖRƏMĠġ YÜKSƏK SƏVĠYYƏLĠ

ƏCDADLARININ ALĠ MƏQAMLARI HAQQINDA

Bəsirət sahiblərinin tez qavrayan ürəklərinə gizli deyildir ki, bu ali sülalənin

kökü peyğəmbərlərin sonuncusu («xatəmül-ənbiya»)

olan həzrətin (Məhəmməd

peyğəmbərin) və Əliyyül-Mürtəzanın - onlara salam olsun - tayı-bərabəri olmayan

pak soyuna və nəslinə gedib çıxır. [ġah Abbasın] nəsəbnaməsi bu cürdür: zəfər

sahibi («əbülmüzəffər») ġah Abbas ibn Sultan Məhəmməd padĢah ibn ġah

Təhmasib ibn ġah Ġsmayıl ibn Sultan Heydər ibn Sultan Cüneyd ibn ġeyxĢah [adı]

ilə məĢhur olan Sultan Ġbrahim ibn Sultan Xoca Əli

ibn Sultan Sədrəddin Musa

ibn ġeyx Səfiəddin Ġshaq ibn Əminəddin Cəbrayıl ibn Saleh ibn Qütbəddin ibn

Səlahəddin RəĢid ibn Məhəmməd əl-Hafiz ibn Əvəz əl-Xəvas ibn FiruzĢah ibn

«Tarix-i aləmara-yi Abbasi»nin burada əksini tapan mündəricatı Ġsgəndər bəy MünĢinin ilkin

yaradıcılıq planıdır. O, salnamənin II cildinin bitdiyi 1026-ci (1616) ildən sonra əsərin yazılmasını

davam etdirmiĢ, III cildi hazırlamıĢ və oraya I Abbasın ölümünə qədərki hadisələri də əlavə etmiĢdir.

Lakin əsərin nəzərdə tutulmuĢ xatimə (son) hissəsini yazmaq ona müyəssər olmamıĢdır.

Xatəmül-ənbiya (ərəbcə «sonuncu peyğəmbər» deməkdir) - Məhəmməd peyğəmbər xronoloji

baxımdan 124 min peyğəmbərin ən sonuncusu olduğu və ondan sonra dünyaya baĢqa bir peyğəmbər

gəlməyəcəyi üçün ona bu ləqəb verilmiĢdir.

S-129, v.5a; S-297, v. 1 a. Tehran çapının (s.7) Ģəcərə hissəsində Xoca Əlinin adı unudulmuĢdur.