Искандер Мунши Тюркман. Tarix-i al?mara-yi Abbasi (Аббасова мироукрашающая история). Том 1
Подождите немного. Документ загружается.
41
evlənib, bu qohumluq vasitəsilə ġirazda yaĢayırdı. ġeyx qardaĢı ilə görüĢmək
bəhanəsi ilə mehriban anasından səfər etmək icazəsi alıb, məqsədə tərəf yola
düĢdü. Yolda hər yerdə Allah adamlarına, dərviĢlərə və möminlərə çatdıqda onlarla
söhbət etməyə can atır, hər kəsdən bir Ģey öyrənirdi. O, ġiraza yetiĢən zaman ġeyx
Nəcibəddin BozquĢ artıq dünya evindən getmiĢdi. O, həmin vilayətin Ģeyxləri ilə
görüĢdü, lakin istədiyi feyz qapısı onun üzünə açılmadı. Bu arada böyük
alimlərdən Mövlana Rəziəddinin yanına gəlib, «Ġza zəlzələ» surəsinə
128
qədər
onun yanında təfsir
129
müzakirəsində iĢtirak etdi və təfsir dərsi vermək icazəsi aldı.
Onun ġeyx Müslihəddin Sədi ġirazi
130
ilə də söhbəti oldu, [lakin] onunla görüĢ əziz
xatirinə xoĢ gəlmədi. O vilayətin dərviĢləri və səadət məzhəbli irĢad sahibləri o
həzrətin rütbəsini sufilik vadisinin yolunda özlərindən yüksək gördükdə onu
seyidlər zümrəsindən və dini rəhbərlərdən olan Əmir Abdullanın yanına apardılar.
Onun yanına çatdıqda, həqiqətən, bir adam gördü ki, bütün yaxĢı sifətlərə və
kamilliklərə malikdir və elə bir ayna müĢahidə etdi ki, [Allahın] camal və calalının
nuru onda əks olunur. Həzrət ġeyx Səfiəddin öz əhvalatını ona söylədi. [Əmir
Abdulla] bir az fikrə getdikdən sonra baĢını qaldırdı və dedi:
- Ey gənc türk! Mücahidlik, zahidlik və yüksək əhvali-ruhiyyə sayəsində
sənin üçün hasil olan [Ģeylər] mənim bəsirət gözümə çatmayıb. Sənin qarĢında
böyük bir alıĢ-veriĢ durur. Lakin bu bazarda belə bir alıĢ-veriĢ mümkün deyildir.
Bu gün sənin gözündən pərdəni götürüb, səni məqsədə tərəf yönəldə biləcək
ilahiyyət elmlərini bilən ġeyx Zahid Gilanidən baĢqa bir kəs yoxdur. Onun
Gilanda, sizin vilayətinizin yaxınlığında, dəniz kənarında xəlvət yeri var
131
.
Sonra o, ġeyx Zahidin xarici görünüĢünü ona təsvir etdi. O həzrət Fars
Ģeyxləri ilə vidalaĢıb, onların saf ürəklərindən kömək diləyib, vətənə döndü.
QardaĢı ona nə qədər mal-dövlət təklif etdisə, o həzrət qəbul etmədi. O, məqsəd
yolunda tələb addımını irəli ataraq, böyük Allahın amanının zəmanəti ilə darülirĢad
Ərdəbilə çatdı. ġeyx Zahid iman nuru və batini elm sayəsində [bunu] dərk edib, öz
müridlərinə üz tutaraq dedi:
- Ərdəbildə haqq axtarmaq çöllərində gəzənlərdən bir gənc bizlə görüĢmək
istəyir. Ondan böyük Allaha qədər yalnız bir pərdə qalmıĢdır.
Xülasə, ġeyx Səfiəddin ġeyx Zahidin yerini-yurdunu öyrənib, o tərəfə yola
düĢdü və kəramət niĢanlı xanəgaha çatıb, zaviyədə
132
128
«Ġza zəlzələ» və yaxud «Zilzəl» surəsi «Qurani-Kərim»in 99-cu surəsidir.
129
Təfsir - «Qurani-Kərim»in izahı.
130
ġeyx Müslihəddin Sədi ġirazi - XIII əsrdə yaĢamıĢ məĢhur Ġran Ģairidir.
131
ġeyx Zahid (1218-1301) Lənkəranın Siyavrud kəndində doğulmuĢ və orada vəfat etmiĢdir. Həyatının
bir hissəsini Hilyəkəran (indiki ġıxakəran) kəndində keçirmiĢdir. Hal-hazırda onun məzarı Lənkəranın
ġıxakəran kəndindədir (V.Minorsky. A Mongol Decree of 720/1320 to the Family of Shaykh Zahid //
BSOAS, London, 1954, vol. 16, part 3, p. 515-527; MəĢədixanım Nemət. Azərbaycanda pirlər. Bakı,
1992,s.38-40).
132
Xanəgah - bir Ģeyx və ya mürĢidin rəyasəti altında olan dərviĢlərin yaĢadıqları və ibadət etdikləri yer.
Zaviyə - guĢə, künc, bucaq; sufi təriqətlərinin məkanı. Xanəgahla eyni mənada iĢlənən sözdür.
42
namaz qılmaqla məĢğul oldu. Mübarək ramazan ayı idi. ġeyx Zahidin adəti belə idi
ki, o, orucluq ayı təzələndikdə öz hərəminə gedib, gecə-gündüz [Allaha] itaət və
ibadətlə məĢğul olardı, iftarı arvad-uĢağı ilə yeyərdi və fitr bayramına qədər
müridlərlə görüĢməzdi. Səfiəddin o ali yerə çatan gün ġeyx Zahid öz hücrəsindən
çıxıb, xidmətçilərdən birinə buyurdu:
- Bu gün dünyanın haqq axtaranlarından biri [buraya] qonaq gəlib,
ibadətgahda namaz qılır. [Namazı] qurtarandan sonra onu mənim yanıma gətir.
Xidmətçi o haqq yolu ilə gedəni gətirdi və o, ġeyx [Zahidlə] görüĢmək
səadətinə çatdı. ġeyx [Zahid] onu Səfiəddin deyə çağırdı, onun ali rütbələrə və
yüksək dərəcələrə çatacağı haqqında xoĢ xəbər verdi.
ġeyx Səfiəddin ġeyx Zahidin bütün xüsusiyyətlərini onun haqqında
eĢitdiklərinə uyğun görərək, kömək əli ilə onun ətəyindən yapıĢdı və layiq
xidmətlər göstərməklə [onun] ən yaxın adamlarından oldu. Həzrət ġeyx
Səfiəddinin pəhrizkarlığı və zahidliyi o yerə çatmıĢdı ki, hər həftədə bir dəfə iftar
xörəyi yeyərdi. ġeyx Zahidin nəsihətləri nəticəsində o, üç gündə bir dəfə [yeməyi]
qərara aldı. Nəhayət, ġeyx [Səfiəddin] o adəti də əziz xasiyyətindən tərk edib,
gündə bir dəfə iftar yeməyə baĢladı. Ancaq bir tikə quru düyüyə qənaət edib, ət və
yağdan çəkinərdi, heyvani qidanı qətiyyən yeməzdi. Səfiəddin haqqında çoxlu
möcüzələr və kəramətlər nəql edilib. «Səfvətüs-səfa»da və Əmini Herəvinin
«Fütuhat»
133
kitabında [bu haqda] müfəssəl yazılmıĢdır.
Xülasə, o kamil sifətlərə sahib olan [ġeyx Səfiəddin] həmiĢə ruhlar və
kabuslar aləmində çalıĢaraq, dərrakəlilik gözünü açır və həqiqi röyalar görürdü. O
cümlədən bir gecə yuxuda gördü ki, belinə bir qılınc bağlamıĢ və baĢına samur
dərisindən bir papaq qoymuĢdur. BaĢından papağını götürən kimi mübarək
baĢından bir günəĢ çıxır ki, aləmə iĢıq saçır. Bu yuxunu ġeyx Zahidə nəql edib,
onun yozulmasını soruĢdu. Açıq ürəkli ġeyx [Zahid] gözəl təbirlə bəyan edərək
buyurdu:
- O qılınc və günəĢ sənin nəslindən qüdrətli bir padĢahın çıxıb zühur etməsi
əlamətidir. Tezliklə onun parlayıĢı günəĢ kimi bütün dünya əhlinə nur saçacaq,
onun qüvvətli qılıncının alovundan yolunu azmıĢ və dinsiz zalımlar məhv və yox
olacaqlar.
Sözün qısası, o həzrət mücahidlik və zahidlikdə çox tərəqqi etdi və [onun]
feyz mənbəyi olan batinindən ilahi sirlərin nuru parlamağa baĢladı. ġeyx Zahid o
həzrəti özü ilə qohum edərək, parlaq Zöhrədən
134
faydalanmıĢ Fatimə adlı pak
qızını ona verdi.
133
«Fütuhat» və ya «Fütuhat-i Əmini» - bu ad altında heratlı tarixçi Əmir Sədrəddin Sultan Ġbrahim əl-
Əmininin (1477/78-1535) 1521-ci ildə yazmağa baĢladığı «Fütuhat-i Ģahi» («ġahın fəthləri») əsəri
nəzərdə tutulur. Bu mənbə Səfəvi əcdadlarının ömür yolunu və 1513-cü ilə qədər I ġah Ġsmayılın
qələbələrini əks etdirmək baxımından olduqca önəmlidir (Ч.А.Стори. Персидская литература, ч. II, с.
850-852; О.А.Эфендиев. Aзербайджанскоe государства Сефевидов в XVI векe. Баку, 1981, c.8-
11). Tehran çapında (s. 13,14,18,20,32) bu əsərin adı yanlıĢlıqla «Fütuhat-i Yəməni» deyə yazılmıĢdır.
134
Burada parlaq Zöhrə deyilərkən gözəlliyin rəmzi sayılan Venera planeti nəzərdə tutulur.
43
ġeyx Zahid həyatda olarkən ona (Səfiəddinə) mürĢidlik və dini rəhbərlik
icazəsi verirdisə də, o, qəbul etmirdi. Nəhayət, [ġeyx Zahid] öz vəfatı zamanı
hidayət və övliyalıq tacını o həzrətə verdi və onun qabiliyyətli qamətini bu əziz
paltarla bəzədi. Bədxah adamlar Həzrət ġeyx Zahidə etiraz etdilər ki, o həzrətin
sadiq oğlu və doğma övladı, kamillik sahibi ġeyxzadə Cəmaləddin Əli durduğu
halda, nə üçün onu [iĢlərə] icazə vermək və rəhbərlik etmək səadətinə layiq görmür
və bu kürsüyə ġeyx Səfiəddini oturdur?
ġeyx [Zahid] Ģübhəni aradan qaldırmaq və müridləri sakit edib təsəlli
vermək məqsədi ilə [onların] hər ikisini sınaqdan keçirmək qərarına gəldi.
SoruĢdu: «Oğlumun xəlvətxanası haradadır?» Dedilər: «Xanəgahın yanında».
SoruĢdu: «Səfinin xəlvətxanası haradadır?» Dedilər: «ġeyxin xəlvətxanasından
oraya qədər yarım fərsəxdir»
135
. Dedi: «Hər ikisini çağıracağam ki, hər birinin
rütbə və dərəcəsi sizə məlum olsun». O üç dəfə oğlunu çağırsa da, oğlu cavab
vermədi. Səfini səsləyəndə cavab gəldi: «Gəldim, yetiĢdim, ya Ģeyxim və
mürĢidim!» Və [Səfiəddin] addımını otağa qoydu. ġeyx [Zahid] buyurdu: «Səfi,
harada idin?» Dedi: «Öz xəlvətxanamda idim ki, Ģeyxin Ģövq artıran səsini eĢidib,
yanınıza gəldim». ġeyx [Zahid] üzünü camaata çevirib dedi: «ġanlı və uca Allah
mənim nəzərimdə tutduğumu Cəmaləddinə deyil, Səfiyə vermiĢdir. Mən isə
Allahın əmanətinə xəyanət etməyib, onu sahibinə çatdırdım».
Nəhayət, ġeyx Zahid Gilanın Siyavrud [kəndində], 700-cü ilin aylarında
(16.09.1300 - 05.09.1301) o dünyaya getdi və həmən yerdə də dəfn edildi.
Din baĢçılarının sultanı Həzrət ġeyx Səfiəddin irĢad, dərviĢlik və ixtiyar
libasını ondan (ġeyx Zahiddən) almıĢdır, o isə Seyid Cəmaləddindən, o isə ġeyx
ġihabəddin Mahmud Əhəridən, o da yeddi vasitə ilə Seyyidüt-tayifə ġeyx Cüneyd
Bağdadidən, o da Səriyyi Səqətidən, o da itaəti vacib olan Ġmam Əbül-Həsən Əli
ibn Musa ər-Rza həzrətlərinin xadimi olan məĢhur Kərxidən alıb.
Xülasə, ġeyx Zahidin vəsiyyətinə görə, o həzrət (ġeyx Səfiəddin) dini
rəhbərlik və irĢad taxtına keçdi və camaatı Ģəriətin doğru istiqamətinə və həqiqətin
böyük və möhkəm yoluna çağırmağa baĢladı. O həzrətin ġeyx Zahidin qızından bir
oğlu oldu; adını Sədrəddin qoydular. O həzrət (Səfiəddin) çoxlu məhrumiyyət
çəkdiyindən və bədəninin zəifliyindən ömrünün axırlarında sidik kisəsi xəstəliyinə
tutuldu. Bir müddət sufilik aləmində xəstəliyi bir növ dini dərman hesab edərək
xoĢlanırdı. Sonra isə zəiflik artdı və [o], yatağa düĢdü. Xəstəlik zamanı ağrının
Ģiddətindən taqətdən düĢdüyü vaxtlar o həzrət indi öz nurlu və ətirli qəbri olan yerə
gedib, orada bir qədər rahat olardı. [Sonra] hörmətli zövcəsi onu öz evinə gətirərdi,
yenə ağrı Ģiddətlənəndə deyərdi: «Məni öz evimə aparın!». O həzrətin xidmətçiləri
deyərdilər: «Siz öz evindəsiniz!». Buyurardı: «Mənim əsil evim oradır». ġeyxi
oraya aparardılar. Neçə dəfə bu hadisə təkrar oldu. Ölüm zamanı Səfəviyyənin
müqəddəs niĢanlı müridlərini yığıb, müridlərə və övladına vəsiyyət etdi ki, Ģəriətin
135
Fərəx – təxminən 6 km-ə bərabər olan uzunluq vahidi.
44
mübarək yolu ilə getməkdə davam etsinlər, Ģeyxlərin yolunu tutsunlar, yoxsullara
hörmət edib, xörək verib, kömək göstərsinlər.
[ġeyx Səfiəddin] Həzrət ġeyx Sədrəddin Musa haqqında da buyurdu:
«Mənim evimdə namaz qılmağı və bəndələri doğru yola çəkməyi oğlum
Sədrəddinin öhdəsinə verirəm». Sonra isə nəsihət və öyüdə baĢladı. O vaxta qədər
ki, ġeyx Səfinin qeybdən ilham alan, möcüzə yaradan dili danıĢmaq qabiliyyətini
itirdi, onun son sözü bununla bitdi: «Ona (Məhəmməd peyğəmbərə) salavat
göndərin və onu layiqincə salamlayın»
136
. 735-ci ilin məhərrəmül-həram ayının 12-
də (12 sentyabr 1334), düĢənbə günü
137
, sübh namazından sonra [o], əcəl
saqisinin
138
əlindən Ģərbət içdi və gözünü örtüb, mövcudluq aləminin qarıĢıqlıq
evini müĢahidə etməkdən əl çəkdi. [Səfinin] hörmətli zövcəsi isə Allahın dərgahına
etdiyi dua və xahiĢ vasitəsilə on səkkiz gündən sonra o həzrətə qoĢuldu və cənnət
bağına getdi. «Biz Allahınıq və əlbəttə ki, onun dərgahına qayıdacağıq»
139
. «Bilin
ki, Allahın övliyaları ölmürlər və lakin bir haldan baĢqa bir hala keçirlər».
Beyt
«Ürək sahibi olanlar heç vaxt ölməmiĢlər və ölmürlər,
Ölüm sözü bu tayfanın halını göstərmək üçün bir addır.
Sən fəna zövqünü dərk etməmisən, yoxsa nəzərində
Payız geyimi bahar geyimindən daha gözəl olardı».
«Fütuhat-i Əmini»də qeyd edilmiĢdir ki, o həzrətin (ġeyx Səfinin)
vəsiyyətinə görə, Seyid Cəmaləddin Ġsfahani ġeyx Səfinin cəsədini yuyub, kəfənə
bürüdü. Sultan Sədrəddin o zaman Sultaniyyə [Ģəhərinə]
140
səfərdə idi.
Səfəviyyənin ali sülaləsinin müridləri o mübarək cəsədi həzrət Ģeyxin seçdiyi və
indi isə bütün tayfaların ziyarətgahı olan gözəl məkanda dəfn etdilər.
Sultan Sədrəddin Musa
141
baĢçılıq səmasından doğmuĢ on dörd gecəlik ay
idi, xoĢbəxtlik fələyindən parlayan bir günəĢ idi. UĢaqlıq və yeniyetməlik
zamanından pəhrizkarlıq nuru mübarək alnından parlayır və irĢad, yaxĢılıq
əlamətləri [onun] zahirindən görünürdü. Övliyalıq və irĢad bağında o, baĢı uca bir
sərv ağacı idi. Əslinin aliliyi və nəslinin hörməti baxımından böyüklər və izzətlilər
136
«Qurani-Kərim», «Əhzab» surəsi, 56-ci ayə.
137
Fars dilində həftənin günləri bu ardıcıllıqla düzülüb: Ģənbə, yekĢənbə (bazar), düĢənbə (bazar ertəsi),
seĢənbə (çərĢənbə axĢamı), çaharĢənbə (çərĢənbə), pəncĢənbə (cümə axĢamı) və cümə.
138
Saqi - su verən, su paylayan və satan; içki məclisində Ģərab paylayan. Burada «saqi» sözü məcazi
mənada iĢlənmiĢdir.
139
«Qurani-Kərim», «Baqərə» surəsi, 156-cı ayə.
140
Sultaniyyə - Cənubi Azərbaycanın Zəncan Ģəhəri yaxınlığında Elxanilər dövründə salınmıĢ orta əsr
Ģəhəri. Hal-hazırda Zəncan - Qəzvin yolundan 6 km. cənubda yerləĢən bir qəsəbədir.
141
ġeyx Sədrəddin 1304-1392-ci illərdə yaĢamıĢ, 1334-1392-ci illərdə Ģeyxlik etmiĢdir.
45
arasında tək və mümtaz (seçilmiĢ) idi. Çünki o, hörmətli atası tərəfdən nəsilbənəsil
seyidlik və kəramət bürcünün ulduzu, xoĢbəxt anası tərəfdən isə irĢad sədəfinin
dürrü idi və onun özündən əvvəlki yeddi əcdadı dini rəhbərlik, zahidlik və ədalət
taxtında oturmuĢdular.
«Fütuhat-i Əmini»də yazılmıĢdır: ġeyx Zahidin möhtərəm qızı ilə övliyalar
sultanı olan həzrət (Səfiəddin) arasında kəbin kəsilən günü ġeyx Zahid kəbin
məclisində ayağa qalxdı, məclisdə olmayan məchul bir Ģəxsin qarĢısında hörmətlə
baĢ oydi. Məclisdə olanlar bunun səbəbini soruĢdular. ġeyx [Zahid] buyurdu:
«Mənim nəvələrimdən olan ġeyx Səfinin övladlarını mənə niĢan verdilər. Onların
arasında mənim yerimdə oturacaq pəhrizkar bir səadət sahibi gözümə çarpdı və
mən onun məqam və dərəcəsinin böyüklüyünü baĢa düĢüb, ona baĢ əydim». O
yüksək rütbəli Ģəxsin (Sədrəddinin) aya bənzər üzü təvəllüd üfüqündən parlayıb
dünyanı iĢıqlandıranda övliyalar sultanı olan həzrət (Səfiəddin) iradət sahiblərinə
və müridlərə xəbər verdi: «Bu əziz cavahir, ġeyx Zahidin kəbin məclisində baĢ
əydiyi həmin səadətli övladdır».
O həzrət (Sədrəddin) neçə il böyük atasının yanında elm öyrəndi və [yaxĢı]
xasiyyətlər kəsb etdi, zahir və batin elmlərində kamala çatdı və onun dini rəhbərlik
Ģöhrəti bütün dünyanı bürüdü.
«Nəfəhatül-üns»
142
kitabının müəllifi sirləri kəĢf edən, zəmanələrin
seçilmiĢi olan Seyid Qasım Ənvarın
143
keyfiyyətləri barədə belə yazır: «Məlum
deyil ki, dünyada günahsız imamlardan sonra Seyid Qasım Ənvarın dərəcəsində və
rütbəsində bir adam tapılarmı?» Eyni zamanda, o yazıb ki, həmin ilahiyyat alimi
(Seyid Qasım Ənvar) Həzrət ġeyx Sədrəddin Ərdəbilinin sadiq müridlərindəndir.
Nəhayət, o həzrət (Sədrəddin) hörmətli atasının vəfatından sonra irĢad
sərvətinin xəzinədarı olub, səadət niĢanlı atasının [vəfat] hadisəsindən sonra
Sultaniyyə səfərindən qayıtdı. O elm silsiləsinin müridləri onun dünyanı bəzəyən
camalını görəndə matəm libasını çıxarıb, yasdan əl çəkdilər. Aydın yolla gedənlər
və dindar tayfalar təmiz ürək və doğru niyyətlə həzrət Ģeyxin vəsiyyətinə görə, o
həzrəti irĢad taxtına oturtdular, onun istək həlqəsini [öz] qulaqlarına asdılar və ona
itaət örtüyünü çiyinlərinə saldılar.
ġeyx Sədrəddinin [evinin] səadət qapısı hörmətli Ģahların və əyanların
müraciət etdiyi yer oldu. Moğol əmirləri və əyanları
144
o irĢad xəzinələrinin
sahibinə böyük etiqad bəsləyirdilər. O, gündən-günə etibar və rəhbərlik
mərhələlərinə yüksəlirdi. O, mübarək və müqəddəs bir yer olan və indi bütün
tayfaların ziyarətgahına çevrilən əzəmətli binanı tikdirib, övliyalar sultanı [ġeyx
142
«Nəfəhatül-üns» (tam adı: «Nəfəhatül-üns min həzəratül-qüds») - görkəmli fars-tacik Ģairi
Əbdürrəhman Caminin (4414-1492) əsəridir. Bu əsər bir sıra məĢhur sufi Ģeyxlərinin tərcümeyi-
hallarını əhatə edir və h. 883 / m. 1478-1479-cu ildə ƏliĢir Nəvainin xahiĢi əsasında yazılmıĢdır.
143
Seyid Qasım Ənvar - 1356-1433-cü illərdə yaĢamıĢ məĢhur Azərbaycan Ģairi.
144
Burada «moğol əmirləri və əyanları» deyilərkən Elxanilər (Hülakülar) dövlətinin əmirləri və əyanları
nəzərdə tutulur.
46
Səfiəddinin] mübarək məqbərəsini və onun ətrafında olan binaları öz xalis halal
malının [hesabına] son dərəcə gözəl və bəyənilən bir vəziyyətə gətirdi və oraya
gözəl səsli hafizlər təyin etdi. O tarixdən bizim bu günümüzədək o rəhmət və feyz
ocağında gecə-gündüz böyük Allahın kəlamının oxunması kəsilmir.
Beyt
«O müqəddəs cənnət məzarında
BehiĢt sarayı kimi bir bina salıb.
[Ora] Allahın feyzi ilə mübarək bir yer olub,
Ayla günəĢ o sarayın bir kərpici hesab edilir.
Günbəzinin zirvəsi fələyə qədər yüksəlib,
O binanın müqəddəsliyi Kəbədən niĢan alıb.
O astananın gözətçiləri məlaikələr kimi gecə-gündüz
Allaha dua və zikr etməklə məĢğuldurlar».
Allahı aramaq və Ģəriəti yaymaq yolunda o müqəddəs niĢanəli
[Sədrəddinin] ömrü bitəndə onun Ģərəfli oğlu Xoca Əli o gözəl xasiyyətlinin yerinə
oturdu. O. öz əziz atasının yanında elm və kamal kəsb etmiĢ və yaxĢılıq zinəti ilə
bəzənmiĢdi. «Mənim yerimdə oturanlar mənim bayrağım altında olmalıdırlar»
kəlamında deyildiyi kimi, [Xoca Əli] atasının mübarək cəsədini övliyalar sultanı
olan Həzrət [ġeyx Səfiəddinin] ərĢə bərabər olan günbəzinin altında dəfn edib, o
hörmətli məkanın Ģərəfini artırdı.
«Azad oğul əziz ataların yolu ilə gedər» [sözündə deyildiyi kimi], Sultan
Xoca Əli çalıĢmaqda və zahidlikdə, batini və nəfsi təmizləməkdə böyük atalarının
yolu və hörmətli Ģeyxlərin sınanmıĢ üsulu ilə hərəkət edərək, Allahın iĢarələrini
öyrənib, asimandan gəlmiĢ kəlamın incəliklərini kəĢf etmiĢdi. Gözəl xasiyyətli
atasının [vəfatı] hadisəsindən sonra o, öz mübarək vücudu ilə irĢad və dini
rəhbərlik taxtını bəzədi. Müqəddəs Səfəviyyə sülaləsinin pak ürəkli sufiləri o təmiz
qəlblidən (Xoca Əlidən) feyz və mübarəklik ruhu alırdılar və o həzrətdən çoxlu
qəribəliklər görürdülər.
Deyirlər ki, Xoca Əli üç dəfə, hər dəfə də baĢqa cür tərzdə böyük əmir və
sahibqıran Əmir Teymur Kürəkanla
145
görüĢmüĢdür. Birinci dəfə Əmir Teymur
Xorasana
146
yürüĢ etmək məqsədilə Ceyhundan
147
keçdiyi zaman qamçısı suya
145
Əmir Teymur Çingiz xanın sülaləsindən olan Saraymülk xanımla evlənmiĢ və bu səbəbdən tarixdə
«Kürəkan» (yəni kürəkən) ləqəbi almıĢdır (bax: DoğuĢtan Günümüze Büyük Ġslam tarihi. Elmi müĢavir
ve redaktör H.D.Yıldız. IX. cilt. Ġstanbul, 1992, s.271-272). Sonradan bu ləqəb Teymurilər xanədanının
digər hökmdarlarına da keçmiĢdir. Bəzi mənbələrdə Kürəkan ləqəbi təhrif olunaraq, Gürgan Ģəklinə
salınmıĢdır.
146
Xorasan - indiki Ġranın Ģimal-Ģərq hissəsini, Mərv vahəsini, indiki Türkmənistanın cənub vahələrini
və Ərqanıstanın Ģimal və Ģimal-qərb hissəsini əhatə edən tarixi vilayət.
147
Ceyhun – Amudərya çayının keçmiĢ adlarından biridir.
47
düĢdü. Əmir Teymurun gözünə bir cındır paltar geymiĢ dərviĢ göründü ki,
[Teymurun] qamçısını sudan çıxarıb əlinə verdi. Əmir Teymur bu hadisəni yaxĢı
əlamət hesab edib, (dərviĢin) Ģərəfli əhvalını xəbər aldı. O dərviĢ dedi: «Vətənim
Ərdəbildir, zühur etdiyim yer Dizful, dəfn olunacağım yer isə Qüdsi-Xəlil
148
olacaq». O [dərviĢ] sanki mənəvi aləmdən zühur etmiĢ bir surət idi. Əmir
Teymurun Bağdaddan Xuzistana
149
qoĢun çəkdiyi ildə Dizful çayı körpüsünün
baĢında onun nəzərinə çiyninə qara xirqə
150
salmıĢ bir dərviĢ çarpdı. [O] dedi:
«Mən Ceyhun kənarında sənin əlinə qamçı verən dərviĢəm. BaĢqa bir dəfə də
görüĢümüz Ərdəbildə olacaq».
Bir neçə ildən sonra Əmir Teymur Rum səfərindən
151
qayıdarkən özü ilə
bərabər böyük bir dəstə Rum əsiri gətirərək, darülirĢad Ərdəbilə çatdı. O, ġeyx
Səfiəddinin böyüklüyü, onun yüksək məqam və dərəcə sahibi olması haqqında
eĢitmiĢdi. [O], [ġeyx Səfinin] mübarək qəbrinin ziyarətinə gedib, ziyarət qaydasına
əməl etdikdən sonra o hörmətli məkanın dini rəhbərləri haqqında xəbər aldı. Xoca
Əlinin əhvalından ona xəbər verdilər. [Əmir Teymur] onunla görüĢmək məqsədi ilə
Ģeyxin hücrəsinə tərəf yönəldi. ġeyx ibadət səccadəsi üzərində oturmuĢ, Allahın
gözəl keyfiyyətlərini zikr etməklə məĢğul idi. Hərçənd xidmətçilər padĢahın
gəlməsini ona (Xoca Əliyə) xəbər versələr də, amma o, buna etina etmədən, [Əmir
Teymura] oturmağı təklif etdi. [Xoca Əli] öyüd və nəsihət xəzinələrinin qapısını
açıb, onun Ģüur qulağını o parlaq dürlər vasitəsilə, gözəl xasiyyətli olmaq və
Allahın bəndələri ilə yola getmək inciləri ilə ağırlaĢdırdı. Əmir Teymur nəzərində
üç Ģey tutmuĢdu ki, əgər ürəyində tutduğu kimi zahir olarsa, öz iradət əli ilə o
həzrətin irĢad ətəyindən möhkəm tutsun. Hər üçü könlü istədiyi kimi zühur etdi.
Ona görə də Ģeyx həzrətlərinə istək əli verib xahiĢ etdi ki, [Ģeyx] ondan bir Ģey
istəsin. [Lakin] yoxsulluq və mənəviyyat aləminin padĢahlarının zahiri aləmin
padĢahlarına nə ehtiyacı ola bilər və dünyanın xırda saxsı parçalarının Allahı
tanımaq [kimi] bahalı cavahir bazarında nə satıĢı ola bilər?! [Xoca Əlinin] iĢıqlı
qəlbi dünyəvi iĢlərlə məĢğul olmadığından və gözəl təbiəti zahiri dünya Ģeylərinə
fikir vermədiyindən mübarək dodaqlarını heç bir xahiĢi dilə gətirməkdən ötrü
açmadı. PadĢahın təkrar xahiĢi və təkidindən sonra Allahın razılığını almaq üçün
rumlu qadın və kiĢi əsirlərin azad edilməsini istədi. Əmir Teymur qəbul barmağını
gözü üzərinə qoyaraq, bütün əsirlərin azad edilməsi hökmünü verdi. Ərdəbil
vilayətində və o hüdudda öz halal pulu ilə rəğbətli kəndlər və əkinlər satın alıb,
148
Dizful - Ġranın qərbində, Xürrəmabadla Əhvaz arasında Ģəhər. Qüdsi-Xəlil - Fələstindəki Qüds Ģəhəri
nəzərdə tutulur.
149
Xuzistan - Ġranın cənub-qərbində yerləĢən vilayət. Mərkəz Ģəhəri Karun çayının aĢağı axarlarında
yerləĢən Əhvaz (Hüveyzə) Ģəhəridir.
150
Xirqə - dərviĢlərin geydikləri üst paltar.
151
Burada «Rum səfəri» adı altında Əmir Teymurun Anadoluya yürüĢü və onun üsmanlı sultanı Ġldırım
Bayəzidə qarĢı Ankara döyüĢündə (20 iyul 1402-ci il) qazandığı qələbə nəzərdə tutulur.
48
mübarək məqbərəyə vəqf etdi və o hörmətli məkanı bəst və pənahgah
152
elan edib,
o vilayətin xəracını
153
o ali xanədana təslim etməyi tapĢırdı.
O zamandan o əsirlərin övladları və xələfləri, həqiqətən, bu vilayət niĢanlı
xanədanın əli ilə azad edildiklərinə görə bu kəramət niĢanlı sülalənin müridləri və
pak ürəkli sufiləri arasında olmuĢlar. Xalq arasında belə yayılıb ki, Əmir
Teymurun Hərzət Sultan Sədrəddin Musa ilə görüĢü olmuĢ və [yuxarıda] deyilənlər
ona aiddir. Amma daha doğrusu odur ki, [bu], Sultan Xoca Əli idi
154
. Tarix
kitablarında və bu sülalənin əhvalatına aid nəsr və nəzmlə yazılmıĢ baĢqa əsərlərdə
bu həqirin (Ġsgəndər bəy MünĢinin) nəzərinə bu rəvayətin çatmadığına
baxmayaraq, onun geniĢ yayıldığını və dillərə düĢdüyünü nəzərə alaraq, onu
yazdım. Moğol «al-tamğa»sı ilə və qədim xətlə bəzənmiĢ, üzərində Əmir
Teymurun möhürü olan vəqfiyyə dəftəri də Bəlx
155
səfərində Əndixud qalası
alındığı zaman qazilərin
156
əlinə düĢmüĢdü. Bu, Allahın kölgəsi olan yüksək Ģərəfli
ġah [Abbasın] nəzərinə çatdırıldı. Həzrət Sultan Xoca Əlinin yüksək rütbələri və
kəramətlərinin zühur etməsinin bəziləri sözügedən səhifə üzərində yazılıbdır
157
.
Xülasə, heç vaxt müqəddəs mənəvi ziyarətdən əl çəkməyərək və həmiĢə
mənəvi dillə haqqı xatırladaraq, Allahı axtarma yollarında irəliləyən [Xoca Əli]
Ģəriət qaydalarının möhkəmliyi sayəsində məqsəd Kəbəsinə çatmaq Ģövqü ilə
hərəkətə gəldi. [Xoca Əli] irĢad kürsüsünü və cənnət təbiətli müqəddəs bağın
152
Bəst və pənahgah elə bir müqəddəs yer idi ki, təqib olunan bir kimsə orada sığınacaq alsaydı, onu
orada həbs etmək mümkün olmazdı. Bu statusu alan məkanlar toxunulmazlıq imtiyazına malik idilər və
oraya hökumət dairələri zorakı müdaxilələr edə bilməzdilər.
153
Xərac - orta əsrlərdə islam ölkələrində müsəlman əhalidən alınan əsas torpaq vergisi idi. Lakin XV
əsrdən xərac əvəzinə torpaq vergisi kimi malcəhət terminindən istifadə olunmağa baĢlandı. Bir çox
hallarda Səfəvi mənbələrində xərac adı altında ümumiyyətlə vergi nəzərdə tutulur (A.A.Aли-заде.
Социально-экономическая и политическая история Азербайджана XIII-XIV вв. Баку, 1956,
c.210-216; О.А.Эфендиев. Образование азербайджанскоe государства Сефевидов, c.41.
154
Səfəvi salnaməçilərindən Qazı Əhməd Qumi və Mirzə bəy Cünabədi Teymurun Xoca Əli ilə deyil,
ġeyx Sədrəddinlə görüĢdüyünü bildirirlər (Mirzə bəy Cünabədi. Rövzətüs-Səfəviyye. Be kuĢeĢ-e
Q.Təbətəbayi Məcd. Tehran, 1378, s.90; E.Glassen. Die Frühen Safawiden nach Qazi Ahmad Qumi.
Freiburg, 1970, farsca mətn, s.52). Lakin bir sıra digər mənbələr, o cümlədən də «Tarix-i aləmara-yi
Abbasi» Teymurun məhz Xoca Əli ilə görüĢdüyünü qeyd edirlər (CəhanqoĢa-ye xaqan. Müqəddimə və
peyvəstha: A.Müztərr. Ġslamabad, 1986, s.29-33; ġeyx Hüseyn Zahidi. Silsilətün-nəsəb-e Səfəviyye.
Berlin, 1924, s.47-49; Aləmara-ye ġah Ġsmail. Ba müqəddme-yo təshih-o təliq-e Ə.M.Sahib. Tehran,
1349, s.19-21; Aləmara-ye Səfəvi. Be kuĢeĢ-e Y.ġükri. Tehran, 1350, s.23-26). Bu görüĢün Ankara
vuruĢmasından sonraya təsadüf etdiyini və Teymurun Səfəvi nəslinə verdiyi vəqf sənədində Xoca
Əlinin adı çəkildiyini nəzərə alsaq, Teymurun Sədrəddinlə deyil, onun oğlu Xoca Əli ilə görüĢməsi
daha inandırıcıdır.
155
Bəlx - Amudərya çayından cənubda, Əfqanıstanın Ģimalında, Məzari-ġərif Ģəhərindən qərb tərəfdə
yerləĢən Ģəhərdir. Əndixud qalası - indiki Əfqanıstanın Ģimalında, Bəlxdən qərbdə və müasir Əfqanıstan
- Türkmənistan sərhədinin yaxınlığında yerləĢən Əndxoy Ģəhəri zonasında idi.
156
Qazi (ğazi) - din yolunda müharibə edib, qalib gələn döyüĢçü. Səfəvi mənbələrində qızılbaĢ əsgərləri
«qazi» adlandırılırlar.
157
Ġsgəndər bəy MünĢinin bu məlumatının həqiqiliyi və həmin vəqfiyyə dəftəri haqqında bax:
О.А.Эфендиев. Aзербайджанскоe государства Сефевидов в XVI векe. c.209.
49
xidmətini seyidlik və övliyalıq ağacının meyvəsi olan Sultan ġeyx Ġbrahimə
tapĢırdı və həqiqət əhli və inam sahiblərinin bir dəstəsi ilə birlikdə, «hər kim
Allahın qoyduğu qaydaları yüksək tutarsa» [ayəsinə]
158
görə Allahın evinin
ziyarətinə tərəf yola düĢdü və «gəldim, Allah, gəldim» deyə, sədaqət yolu ilə
irəliləyərək, bu əmin-amanlıq vadisinə ayaq qoydu. [Xoca Əlinin] xoĢbəxt oğlu
gözəl xasiyyətli atasının ayrılığına dözə bilmədiyinə və bundan əlavə, Kəbəni
ziyarət etmək Ģövqünə düĢdüyünə görə, atasının ardınca xeyir niĢanəli Hicaz
159
səfərinə getdi və çalıĢmaq addımı ilə tələb vadisinə ayaq qoydu. Mənzillər,
mərhələlər keçib, arzu etdiyi Kəbənin ziyarətinə, yəni məlaikə təbiətli atasının
ayağını öpmək Ģərəfinə çatdı. Oğul ilə ata birlikdə Həcc iĢlərini yerinə yetirib,
oradan Qüdsi-Xəlilə getdilər və mələklərin hörmət etdiyi o yerdə peyğəmbərlərin
ruhunu və Əqsa məscidini
160
ziyarət etdilər. O mübarək məkanda Sultan Xoca
Əlinin əziz səhhəti təbii müvazinət yolundan çıxdı, axirət səfərinin tədarükünə
baĢladı və irĢad dəvəsinin cilovunu ürəkdən sevdiyi övladının bacarıqlı əlinə
tapĢıraraq, o xeyirli səfər yoldaĢları ilə vidalaĢıb, həyat sərvətini müqəddəs aləmin
xəzinədarlarına tapĢırdı. Sədaqətli oğul kəfən və dəfn iĢlərilə məĢğul olub, o
mübarək cəsədi o müqəddəs torpaqda dəfn etdi və müridlərindən, yoldaĢlarından
ibarət dəstə ilə o mübarək səfərdən qayıtdı
161
. DarülirĢad Ərdəbil [onun] mübarək
qədəminin uğurundan gözəlləĢməyə baĢladı, o xanədana bağlı olanların gözü onun
mübarək simasını gördükdə iĢıqlandı və onların hal dili bu mövzuda belə dedi:
Beyt
«Əgər o sərv ağacı bu bağçadan gedibdirsə,
Sən qalmısan dünyada ondan yadigar.
Dostların ürəyi sənin varlığınla Ģad olsun,
Ağıl binası səninlə abad olsun!».
Sultan ġeyx Ġbrahim - hal-hazırda Allahın kölgəsi olan əlahəzrət Ģah
zamanında ġeyxĢah [adı] ilə Ģöhrət tapmıĢdır. Ġbrahim «atalarının yolu ilə getdim»
[ayəsinin]
162
düzlüklə dolu olan məzmununa görə ata-babalarının göstəriĢi ilə irĢad
158
«Qurani-Kərim», «Həcc» surəsi, 32-ci ayə.
159
Hicaz – Ərəbistan yarımadasının qərb hissəsində tarixi vilayət. Müqəddəs Kəbənin yerləĢdiyi Məkkə
Ģəhəri də Hicaza daxil idi.
160
Əqsa məscidi - Fələstinin Qüds Ģəhərində yerləĢən müqəddəs məscid.
161
Həcc ziyarətindən qayıdarkən Qüdsdə vəfat edən Xoca Əlinin ölüm tarixi ilə bağlı iki fikir vardır.
Səfəvi dövrünün tarixçilərindən ġeyx Hüseyn Zahidi, Xoca Əlinin 18 rəcəb 830-cu ildə (15 may 1427)
vəfat etdiyini bildirir (ġ.H.Zahidi. Silsilətün-nəsəb-e Səfəviyye, s.45). Qazı Əhməd Qumi isə onun 830-
cu (1426/27) ildə həccə yollandığını və ziyarətdən qayıdarkən, 832-ci ilin rəbiüs-sani ayında (08.01.-
05.02.1429) Qüds Ģəhərində vəfat etdiyini yazmıĢdır (E.Glassen. Die Frühen Safawiden, farsca mətn,
s.53-54).
162
«Qurani-Kərim», «Yusif» surəsi, 38-ci ayə.
50
kürsüsünə oturdu və möhkəm yolla getmək istəyənləri Ģəriət və dindarlığın düz
yoluna çağırdı. [ġeyx Ġbrahim] ətrafa xəlifələr
163
və əyanlar göndərdi və tez bir
zamanda onun uca dərgahı böyüklərin və kiçiklərin müraciət etdiyi yer oldu. Xalq
[ġeyx Ġbrahimin] yüksək rütbəli astanasının torpağını mərifət gözünün sürməsi
hesab edirdi. Ġradət sahiblərinin çoxluğundan, onun hörmətli evini ziyarət edənlərə
onun müqəddəs hüzurunda durmağa macal yox idi. Onun yüksək Ģan-Ģöhrəti
gündən-günə artırdı. O vilayətin adamlarından bir nəfər belə [onun] itaəti vacib
olan hökmündən boyun qaçıra bilmirdi. Onun səxavət və kəramət nemətlərindən
yoxsullar və möhtaclar, bəlkə də, əhalinin hamısı faydalanırdı. Onun abad mətbəxi
qızıl və gümüĢ qablarla dolu idi, o [özü] isə bağıĢlama və ehsan [iĢlərində] ata-
babalarından yüksəkdə dururdu. Onun Ģahanə gözəl xasiyyətləri vardı, bəyənilmiĢ
görkəmi padĢaha layiq idi. Fələyin alçaq gərdiĢi ucbatından onun mübarək vücudu
müxtəlif xəstəliklərə tutuldu. Zəmanə o xanədandan Ģənlik büsatını
164
yığdı,
xəstəlik uzun müddət davam etdi, onun ömür günəĢi zavala uğradı. Bu mənanın
qığılcımı onun ürəyinə iĢıq saldı, həyatın və ölümün zərər və mənfəətinə göz
örtərək, nəhayət, «O səndən, sən də Ondan razı olaraq Rəbbinə dön!» [ayəsinin]
165
malını can qiymətinə alıb, bu asiman kimi uca astanaya malik xanədanının
mənsublarını və ixlas sahiblərini yığıb, varlını və yoxsulu, gənci və qocanı təĢviĢə
gətirən bu çarəsiz hadisədən onları xəbərdar edərək, gözəl nəsihətlər verib vəsiyyət
etdikdən sonra onları öz misilsiz oğlu Sultan Cüneydə itaət etməyə çağırdı, [onu]
öz vəliəhdi və caniĢini
166
təyin etdi, onunla əlaqədar çoxlu sifariĢ verdi. «Bu, bizim
sizin öhdənizə qoyduğumuz və hər iki dünyada sizin öhdənizdə olan [Ģeydir]».
Vəsiyyət etdikdən sonra [ġeyx Ġbrahimin] Ģərəfli ruhu Allahın dərgahına getdi və
Həzrət Sultan Cüneyd onu kəfənə salıb, böyük ata-babasının yanında basdırdı.
Sultan Cüneyd - yüksək uçan bir Ģahin, fələyə qalxan bir Ģah, irĢad və
kiĢilik səmasında parlayan on dörd gecəlik bir ay, zahiri və batini xilafət səmasında
zühur etmiĢ bir günəĢ idi. O, baĢçılıq və dinpərvərlik kürsüsünə oturduqda irĢad və
163
Xəlifə - sufilikdə təriqət baĢçısı (mürĢid) tərəfindən müəyyən bölgələrdə təriqət adından təbliğat
aparmaq səlahiyyəti (irĢad icazəsi) verilmiĢ Ģəxslərə deyilirdi. Səfəvilərin hakimiyyəti dövründə
xəlifələrin fəaliyyətini əlaqələndirmək və onlara ümumi baĢçılıq etmək üçün «xəlifətül-xüləfa»
(«xəlifələr xəlifəsi») vəzifəsi mövcud idi. Bu vəzifə haqqında bax: О.А.Эфендиев. Азербайджанское
государство Сефевидов в XVI вeкe, c. 265-266; R.M.Savory. The Office of Khalifat al-khulafa under
the Safawids // Journal of the American Oriental Society, vol. 85, New-Haven, 1965, p.497-502.
164
Büsat - hərfi mənada xalça, kilim, döĢənək deməkdir. Mağazaların pəncərələrindən malların nümayiĢ
etdirilməsinə və təmtəraqдж, zəngin vəziyyətə də büsat deyirlər. «Tarix-i aləmara-yi Abbasi»də büsat
sözü həm həqiqi, həm də məcazi mənada iĢlədilmiĢdir. Həmçinin mənbələrdə «büsatı öpmək»
ifadəsindən istifadə olunur ki, bu da müxtəlif Ģəxslərin Ģahın hüzuruna gələrək, onun oturduğu xalçanı
öpmələrini, yəni ona təzim etmələrini, itaət bildirmələrini göstərmək üçün iĢlədilmiĢdir.
165
«Qurani-Kərim», «Fəcr» surəsi, 28-ci ayə.
166
Vəliəhd - bir padĢahdan və rəhbərdən sonra onun yerinə keçib, səltənət və rəhbərlik taxtına oturan
Ģəxs; hökmdarın varisi. CaniĢin - farsca «ca» («yer») və «niĢin» («oturan») sözlərindən əmələ gəlmiĢdir.
Bu termin iki mənada iĢlədilir: 1) hökmdarın və ya hər hansı bir rəhbərin varisi, vəliəhdi mənasında; 2)
hökmdarın hansısa əyalətə təyin etdiyi hakim, vali mənasında. Burada caniĢin termini birinci mənada
iĢlədilmiĢdir.