Искандер Мунши Тюркман. Tarix-i al?mara-yi Abbasi (Аббасова мироукрашающая история). Том 1
Подождите немного. Документ загружается.
101
görüldüyü üçün o, hakimlikdən azad edildi. [Buna görə də] o həzrəti ali taxtın
ətəyinə çağırdılar və o, yüksək səviyyəli atasının (ġah Ġsmayılın) yanında izzət və
hörmətlə yaĢadı. Ġlk günlərdən zati-alilərinin (Təhmasibin) davranıĢından səltənət
və hökmdarlıq əlamətləri aĢkar və peyda olub, onun mübarək alnından ilahi nur
parlayırdı.
Məskəni behiĢt olan xaqanın (ġah Ġsmayılın) vəfatından sonra [Təhmasibin]
mətin qaməti səltənət və padĢahlıq qiyafəsi ilə bəzəndi. O, on bir yaĢında ikən,
«doğrudan da, Allah sizə əmr edir ki, əmanətləri yiyəsinə verəsiniz»
[ayəsindəki]
360
hökmün məzmununa uyğun olaraq, Ģahlıq taxtına oturub, padĢahlıq
məclisini bəzədi.
Zati-alilərinin (ġah Təhmasibin) taxta çıxması («cülus»u)
361
930-cu ilə
müvafiq gələn piçi ilinin
362
rəcəb ayının 19-da, düĢənbə günündə (23 may 1524)
olmuĢ və o, yüksək səviyyəli atasının yerinə keçmiĢdir. Qeybdən gələn ilhamla
[əbcəd hesabına əsasən] «cay-i pedər gerefti» («atanın yerini tutdun») bu tarixə
müvafiqdir.
Tarix
«Ey aləm Ģahı Təhmasib, Allahın köməyi ilə
Qazi Ģahdan sonra qızıl taxta çıxdın.
Atanın yerini tutdun, cahanı ələ keçirdin,
Səltənət tarixin belə oldu: atanın yerini tutdun.»
«Allah bizimlədir» [kəlamının] sirrinə məhrəm olan vilayətpənah Ģah
həzrətlərinə (Həzrət Əliyə) böyük etiqad və sonsuz səmimiyyət bəslədiyinə görə
[ġah Təhmasib] özünə «bənde-yi Ģah-i vilayət» («vilayət Ģahının, yəni Həzrət
Əlinin qulu») adlandırmıĢdı. Gözəl təsadüfdən, «bənde-yi Ģah-i vilayət» onun taxta
çıxmasının tarixi oldu və [bu sözlər] onun fərman möhüründə yazıldı.
«Qul olmaq Ģərəfdir Nəcəf Ģahına
363
,
Əzəldən seçdi bu yolu Təhmasib.
360
«Qurani-Kərim», «Nisa» surəsi, 58-ci ayə.
361
Cülus - bir padĢahın taxtda oturaraq, hökmdarhğa baĢladığı gündür.
362
Səfəvi mənbələrində bir sıra hallarda tarixlər hicri iliylə yanaĢı, həm də heyvan adlarına əsasən tərtib
olunmuĢ qədim türk təqvimi ilə göstərilirdi. Bu təqvim 12 illik dövrlərə əsaslanır. 12 ilin hər biri
müəyyən bir heyvanın adını daĢıyır: 1) siçqan yıl (siçan ili); 2) ud yıl (öküz ili); 3) pars yıl (bars, pələng
ili); 4) tavaĢqan (tovĢqan) yıl (dovĢan ili); 5) luy yıl (naqqa ili); 6) yılan yıl (ilan ili); 7) yunt yıl (at
ili); 8) quy yıl (qoyun ili); 9) piçi yıl (meymun ili); 10) taxaquy (təxaquy) yıl (toyuq ili); 11) it yıl (it ili);
2) tonquz yıl (donuz ili). Bu illərin hər biri Novruz bayramı ilə baĢlayıb, növbəti ilin Novruzuna qədər
davam edərdi.
363
Ərəstun - qədim yunan filosofu Aristotel (e.ə.384-322). O, Makedoniyalı Ġsgəndərin müəllimi
olmuĢdur.
102
Cülusu möhründə belə yazıldı:
Vilayət Ģahının qulu Təhmasib.»
O həzrət dindar, Ģəriətpərvər, ədalətli, Allahın köməyinə arxalanan, hədsiz
uğurlara nail olan, dövranın alimlərinə dərs verən, yeddi və dörd nəticələrinin
xülasəsi
364
, hikmət və bilikdə Ərəstun
365
və Ġsgəndərdən, hökmdarlıq etməkdə
CəmĢid və Kəsradan üstün bir Ģah idi.
O həzrətin padĢahlıq və hökmdarlığının əvvəllərində dövlət iĢləri bir neçə
cəhətdən qarıĢıqlığa uğramıĢdı. Belə bir günün arzusunda olan alcaq düĢmənlər
dünyanın ən abad ölkəsi və Kəyan taxtgahı olan Ġran mülkünə Ģərqdən və qərbdən
tamah göstərərək, fitnəkarlığa baĢladılar. Əmirlər və yüksək dövlət məmurları
arasında vəkillik və tayfa təəssübkeĢliyi üstündə mübarizə baĢlayaraq, toqquĢma və
müharibəyə çevrildi. VaxtaĢırı dərgahın böyük əmirlərindən və dövlətsevər
ağsaqqallardan biri vəkil vəzifəsini öhdəsinə götürərək, dövlət iĢlərində ixtiyar
sahibi olurdu. O həzrət bu dövrün əvvəllərində azyaĢlı olduğuna görə iĢlərə
qarıĢmayıb, gah qəzavü-qədərin iĢlərinə tamaĢa edirdi, gah da ali təbiətinə və
ağıldan aldığı dərslərə görə iĢləri öz axarına buraxaraq, sədaqətli və vəfalı
[adamları] ayırmağa çalıĢırdı. Bəzi vaxtlarda öz əziz vücudunu yüksək vəzifə
arzusunda olan naqis Ģəxslərin Ģərindən qoruyurdu. XoĢ taleyin gücü və uğurlu
bəxtinin köməyi sayəsində, düĢmənlərin çox, dostların isə az olduğuna
baxmayaraq, [o], həm öz əziz canını, həm də zavalsız dövləti hifz edirdi.
[ġah Təhmasib] öz xoĢ taleyinin tuba misallı fidanı kimi dövlət və iqtidar
çəmənində böyüyüb, həddi-büluğa çatdıqda Allahın dəstəyi, ağlının mətinliyi,
biliyinin çoxluğu və düĢüncəsinin kamilliyinə görə, iddiaçı əmirləri, özbaĢınalıq
edən saymazları gözəl tədbirlərlə aradan qaldıraraq, səltənət və hökmdarlıq iĢlərini
Ģəxsən öz əlinə aldı. Məmləkətin pusqusunda duran dövlət düĢmənləri [onun] odlu
qılıncının parıltısından məhv oldular. Onun istək qönçəsi həmiĢə bahar fəsli
keçirən səltənət və hökmdarlıq bağında çiçəklənərək, elə iqtidar və istiqlaliyyətə
çatdı ki, heç bir kəs onun itaəti vacib olan fərmanından boyun qaçıra bilmirdi. O
Allah tərəfindən seçilmiĢin gözəl xasiyyətləri hədsiz-hesabsızdır, onlardan bir
qədərini belə yazmaq dəftərxana («darülinĢa») katiblərinin qələmi gücündən
364
Yeddi və dörd rəqəmləri klassik ġərq ədəbiyyatında müqəddəs rəqəmlərdir və müəyyən rəmzi
mənalar ifadə etməkdədirlər. Belə ki, dörd rəqəmi dünyanı formalaĢdıran 4 ünsürü (torpaq, od, su ,
hava), 4 müqəddəs kitabı (Tövrat, Zəbur, Ġncil, Quran), 4 cəhəli (Ģimal, cənub, Ģərq, qərb), ayın 4
həftəsini və s., yeddi rəqəmi isə orta əsr ġərq elminə görə, 7 iqlimi, 7 planeti (Zühəl, MüĢtəri, Mərrix,
ġəms, Zöhrə, Ütarid, Qəmər), göyün 7 qatını, həftənin 7 gününü və s. bildirir. Həmcinin 7 və 4
rəqəmlərini bir-birinə vurduqda 28 rəqəmi alınır ki, bu da ərəb əlifbasındakı hərflərin ümumi sayını
göstərir. Göründüyü kimi, 4 və 7 rəqəmləri rəmzi mənada kainatın və dünyanın bir sıra biliklərini və
rəmzlərini özündə cəmləĢdirir. Beləliklə, Ġsgəndər bəy MünĢi ġah Təhmasibi «yeddi və dörd
nəticələrinin xülasəsi» adlandırmaqla onun elmi biliklərinin hərtərəfli və yüksək səviyyədə olmasına
iĢarə etmiĢdir.
365
Nəcəf Ģahı - Həzrət Əli Ġraqın Nəcəf Ģəhərində dəfn olunduğu üçün «Nəcəf Ģahı» adlandırılmıĢdır.
103
xaricdir. Onun yüksək və Ģərəfli hakimiyyəti dövründə [baĢ vermiĢ] hadisələrin,
müharibələrin, məmləkət və Ģəhərlərin alınmasının, onun uğurlu zamanındakı
böyük əhvalatların müfəssəl təsviri mərhum tarixçi Həsən bəy Rumlunun o
həzrətin zamanında yazdığı və «Əhsənüt-təvarix» adlandırdığı kitabda bəyan etdiyi
kimidir və bu kiçik zərrənin (Ġsgəndər bəy MünĢinin) onları yazmaq qabiliyyəti
yoxdur.
Nəzm
«Nə üçün Ģah məclisinə tələsim,
Halbuki orada qapıçı qədər [dəyərim] yoxdur.
Ona tərif necə yazım ki,
Mindən birini yazmaqdan acizəm.»
Bu əsərdə məqsəd - Allahın kölgəsi olan əlahəzrət Ģahın hakimiyyəti
zamanındakı hadisələri yazmaqdan ibarətdir və sözü çox uzatmaq fikrimiz yoxdur.
Lakin, eyni zamanda, yalnız bu «Aləmara» kitabını o dünyanı bəzəyən ġah
[Təhmasibin] əhvalatından tamamilə məhrum etməmək üçün «Abbasinamə»
[kitabını] yazan qələmimi bir at kimi söz meydanında bacardığım qədər
çapdırıram.
O cah-cəlal dairəsinin mərkəzi [ġah Təhmasibin] səltənət taxtına əyləĢməsi
xoĢbəxtliklə və uğurla baĢ tutduqdan və hökmdarlıq taxtı onun mələk təbiətli
vücudu ilə bəzəndikdən sonra vəkillik iĢi Div sultan Rumlunun əlinə keçdi. O,
Bəlxdən gələrək, Çayan sultan Ustaclunun vəfatından sonra əmirülüməra
366
olmuĢdu. Bir il keçdikdə saray əmirlərinin böyüyü və qoĢun baĢçısı olan Köpək
sultan Ustaclu adı ilə məĢhurlaĢan Mustafa sultanla
367
onun arasında vəkillik və
səltənət iĢlərinin idarəsi üstündə münaqiĢə və çəkiĢmə üzə çıxdı. Bu əsnada Kuçum
xan və Übeyd xanın Xorasana gəlmələri xəbəri orduda yayıldı. Div sultan zamanın
məsləhəti və Köpək sultanın razılığı ilə vəkilliyi onun [öhdəsinə] buraxıb,
Xorasana getməyi və özbəklərin fitnəsini dəf etməyi bəhanə edərək, o tərəfə
yönəldi. Fars və Ġraqın böyük əmirlərinə Div sultanın baĢına cəmləĢmək və
düĢmənləri ortadan qaldırmaq barədə itaət olunması vacib fərmanlar yazıldı. O,
(yəni Div sultan) Lar yaylağında
368
dayandı. Tezliklə adlı-sanlı əmirlər, xüsusən
366
Əmirülüməra («əmirlər əmiri») - ilk Səfəvilər dövründə qızılbaĢ tayfa qoĢunlarının baĢ komandanı.
Çayan sultan Ustaclu (əsil adı Məhəmməd bəy Süfrəçi Ustaclu) - 1509-1523-cü illərdə əmirülüməra
vəzifəsini tutmuĢdur. Onun ölümündən Ģonra oğlu Bayəzid sultan əmirülüməra təyin edilmiĢdi. Lakin
1524-cü ildə, ġah Ġsmayılın ölümündən bir qədər öncə Bayəzid sultan Ustaclu da vəfat etmiĢ və
əmirülüməra vəzifəsi Div sultan Rumluya keçmiĢdi (О.А.Эфендиев. Образование азербайджанского
государства Сефевидов в XVI веке, с.154,165).
367
S-129, v.41b; S-297, v.26a. Köpək sultan Ustaclu I ġah Ġsmayıl dövründə əmirülüməra olmuĢ Çayan
sultanın qardaĢı idi. Tehran çapında (s.46) Çayan sultanın adı Xanan sultan yazılmıĢdır.
368
Lar yaylağı – Təbəristan (Mazandaran) vilayətinin hüdudunda yerləĢir.
104
Ġsfahan hakimi Çuxa sultan Təkəlü, Həmədan hakimi
369
Qaraca sultan Təkəlü,
ġiraz hakimi Əli sultan və baĢqaları saysız-hesabsız qoĢunla onun baĢına yığıĢdılar.
O, bütün qoĢun böyüklərini xoĢ rəftarla, ehsan və hədiyyələr verməklə əvvəlkindən
daha artıq dərəcədə özünə tabe edərək, vəkillik mənsəbini Köpək sultanın əlindən
almaq üçün onlardan kömək istədi, onlarla əhdü-peyman bağladı. Xorasan
məsələsi bəxtin gücü və asiman qoĢununun əmirlərinin [əli ilə] həll edildiyindən
Div sultan böyük qoĢun və izdihamla fələyin qulamlıq etdiyi Ģah ordusuna tərəf
yollandı.
Ustaclu əmir və əyanları, xüsusən Qarınca sultan, Köpək sultanı müharibə
odu ilə qızıĢdıraraq, düĢmənləri dəf etməyə çağırsalar da, [o, bunu] qəbul etmədi.
[Köpək sultan] dedi: «Heyif olsun ki, bir dərgahın mülazimləri və Ģah həzrətlərinin
dostları olan iki böyük qoĢun arasında fani dünyanın iĢləri üstündə çəkiĢmə və
müharibə baĢ verə bilər». O, Div sultanla razılıq əldə etmək üçün Təbrizdən çıxıb,
Türkman kəndinədək
370
onunla görüĢə getdi. [Onlar] bir-biri ilə dostcasına
görüĢdülər, birlikdə ali dərgaha tərəf getdilər. Təbrizin yaxınlığındakı Çərəndabda
[onlar] xoĢbəxt və Ģövkətli Ģaha səcdə etmək Ģərəfinə çatdılar. [Köpək sultan]
vəkillik iĢini Div sultana buraxdı. Div sultan nifaqa səbəbkar bildiyi Qarınca
sultanı və bir neçə nəfəri qətlə yetirdi və Köpək sultanı bütün ustaclu el-obası ilə
Gürcüstana müharibəyə göndərərək, saraydan uzaqlaĢdırdı. Bununla da
kifayətlənməyib, onların (ustacluların) olmadığı zaman təkəlü əmirlərini razı
salmaq üçün [ustacluların] tiyullarını
371
ləğv etdi və onları ortadan qaldırmaq
istədi. Həqiqətən də, belə [bir] iĢ dövlət sahibinə və ağsaqqallığa layiq iĢ deyildi və
bu, ona səbəb oldu ki, o tərəfdən də narazılıq və düĢmənçilik qapıları açıldı,
[ustaclular da] birlik və müttəfiqlik qapılarını bağladılar.
Ustaclu əmirlərinin təkəlü əmirləri ilə vuruşması. 932-ci (18.10.1525 -
07.10.1526) ildə [Köpək sultan] öz tayfası və qoĢunu ilə Sultaniyyəyə gəldi. Orada
ustacluların baĢqa əmir və əyanları, xüsusən MəntəĢa sultan, Faruq sultan, Xan
Məhəmmədin qohumu
372
Qılıc xan və digərləri onun baĢına yığılaraq, Div sultan
və onun tərəfdarlarına qarĢı müharibə kəmərini bağladılar. Bu tərəfdən Div sultan
və Çuxa sultan barıĢıq və sülhdən bəhs edərək, Qasım xəlifə Varsağı onlara nəsihət
verməyə və onları fələyi bürüyən Ģah çətirinin kölgəsində duran ordu ilə
qarĢıdurmadan çəkindirməyə göndərdilər. O, (yəni Qasım xəlifə) fitnə və toqquĢma
atəĢini söndürmək üçün çox çalıĢdı. [Lakin] onlar Div sultanın sözünə inanmadılar.
Onların müharibə etməsi Allahın iradəsindən asılı olduğuna görə onun vasitəçiliyi
369
S-129, v.42a; S-297, v.26a.
370
Türkman kəndi – Cənubi Azərbaycanda, Miyanə Ģəhərindən qərbdə, Təbriz - Zəncan yolu üzərindəki
indiki Türkmənçay kəndidir.
371
Tiyul - Azərbaycan Səfəvilər dövlətində geniĢ yayılmıĢ Ģərti torpaq sahibliyi forması. Tiyul, əsasən
hərbi əyanlara onların dövlətə göstərdikləri xidmət müqabilində verilirdi (daha ətraflı bax:
И.П.Петрушевский. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в
XVI-начале XIX века. Ленинград, 1949, c.184-221).
372
S-129, v.42b; S-297, v.26b.
105
[elçiliyi] heç bir nəticə vermədi. Hər iki tərəf döyüĢə hazırlaĢdı. Səmimi adamlar
bu iki müntəzəm qoĢunu müĢahidə edərkən ürək qanı və göz yaĢı ilə təəssüf
edirdilər ki, nə üçün bu hər iki dəstə fələk qüdrətli Ģahın üzəngisi ətrafında birləĢib
[ümumi] düĢmənlərə qarĢı vuruĢmurlar?
Sözün qısası, onların arasında böyük bir döyüĢ oldu. Təkəlü əmirləri
ustaclulara məğlub oldular. Burun sultan və Qaraca sultan Təkəlü öldürüldülər.
Köpək sultan və MəntəĢa sultan, Ģahın durduğu mərkəz («qol») hissəyə
yaxınlaĢdıqları zaman onların gözləri günəĢ kimi qızıla tutulmuĢ mübarək çətirin
asimana ucalan bayrağının ayparasını gördükdə əllərini [bu] iĢdən çəkib, geri
döndülər. ġahın müzəffər üzəngisi həndərəvində olan böyük əmirlər və qorçular
Div sultanın əmri ilə onları təqib edərək, böyükdən-kiçikdən bir çoxunu öldürdülər.
ƏzilmiĢ və məğlub olmuĢ ustaclular Əbhərə
373
çəkilib, oradan Gilana
getdilər və RəĢt valisi Müzəffər sultana sığındılar. O, yeddi-səkkiz min piyada
[qoĢunu] köməyə göndərdi. Ustaclu əmirləri bir daha döyüĢmək məqsədi ilə
hökmdar ordusuna tərəf yönəldilər. Bu hərəkət Ģahın xoĢuna gəlmədi. [Onun]
qiyamət oduna bənzər qəzəbi alovlandı. O, Ģəxsən onların üzərinə sürətlə hərəkət
(«ilğar»)
374
etdi. O, Div sultanı, Çuxa sultanı və Məhəmməd xan Zülqədəroğlunu
bir dəstə ilə irəli göndərdi. Qalibiyyətli ordunun mənqəlayı Məncil və Xərzanvilə
çatan zaman ustaclu əmirləri Gilan meĢələrindən çıxdılar və bir daha vuruĢma odu
alovlandı. Nəhayət, qələbə və zəfər küləyi Ģah əmirlərinin bayrağına əsdi,
gilanlılardan bir çoxu öldürüldü, Köpək sultan, MəntəĢa sultan və Qazaq sultan
məğlub olub, qaçmağa [üz qoyaraq] böyük çətinliklə Gilana getdilər.
Badincan sultan Rumlunun öldürülməsi. Köpək sultan gecə-gündüz
fikirləĢirdi ki, Div sultan və Çuxa sultandan necə intiqam alıb, vəkillik iĢini ələ
keçirsin. 933-cü il (08.10.1526 - 26.09.1527) aylarında [ustaclular] yenə də
Gilandan çıxaraq, darülirĢad Ərdəbilə yönəldilər. Badincan sultan Rumlu doxsan
yaĢlı bir kiĢi idi və yaĢının çoxluğu və ahıllığı səbəbindən xərifləmiĢdi. Həmin
zaman o, Ərdəbildə idi. Rumlu, çepni
375
və talıĢ tayfalarından üç-dörd min adam
toplayıb, vuruĢ və döyüĢ məqsədi ilə ustaclu əmirlərinin qabağına çıxdı.
Qaradərədə iki tərəf arasında vuruĢma baĢ verdi. Badincan sultan o kiçik qüvvə
qarĢısında qaçmağa üz qoydu və bu əsnada öldürüldü. Ustaclu əmirləri
müzəffərcəsinə və qalibiyyətlə Ģəhərə daxil oldular. Onlar orada övliyaların sultanı
olan həzrətin (ġeyx Səfiəddinin) və Səfəviyyənin böyük Ģeyxlərinin - Allah onların
torpağını müqəddəs etsin - [məzarlarını] ziyarət edib, oradan Təbrizə tərəf
yönəldilər. CəmĢid calallı cənnətməkan Ģah onların gəlməyindən xəbər tutub, Div
373
Əbhər- Cənubi Azərbaycanda, Zəncanla Qəzvin arasında yerləĢən Ģəhər.
374
«Ġlğar» - qədim türkcə sözdən yaranmıĢ hərbi termin. QoĢunun müqavimətə rast gəlmədən sürətli
hərəkətini bildirir.
375
S-129, v.43a; S-297, v.27a. Tehran çapında (s.48) «çəkəni» yazılmıĢdır. Halbuki Bakı
əlyazmalarında yazıldığı kimi, burada söhbət kürd əsilli çəkəni tayfasından deyil, türk mənĢəli çepni
tayfasından gedir.
106
sultanı, Çuxa sultanı və Məhəmməd xan Zülqədəroğlunu səkkiz min döyüĢçü və
böyük qorçulardan
376
min nəfərlə onları dəf etməyə göndərdi. Köpək sultan və
onun rəfiqləri Div sultanın, Ģah qorçularının və əmirlərin gəlməsindən xəbər alıb,
Çuxursəədə
377
tərəf getdilər. Əmirlər və qoruçular ġərurda onlara çataraq, döyüĢə
hazır oldular.
Ustaclu əmirləri o gün elə vuruĢdular ki, dastanlarda qeyd olunan Samın
ruhu onlara afərin dedi. DöyüĢ və vuruĢ əsnasında Məhəmməd xan Zülqədər
ustaclu qoĢununun arxasına keçərək, onlara hücum etdi. Köpək sultan ağır
yaralanıb öldü. Çuxa sultan isə təkəlü qoĢunu ilə qabaq sıralardan hücuma keçdi.
Köpək sultanın ölümündən sonra ustaclu tayfası məğlubiyyətə uğrayaraq, qaçmağa
üz qoydu. MəntəĢa sultan və Faruq sultan ordu sıralarını yararaq, mərdliklə o
mərəkədən canlarını qurtarıb, böyük çətinliklərlə özlərini Gilana çatdırdılar.
Zülqədəroğlu [Məhəmməd xan] zülqədər tayfasının ustaclular tərəfindən məğlub
edilməsinin, onun atası Kor ġahrux və onun qardaĢlarının [ustaclular tərəfindən]
Diyarbəkr hadisələri zamanı qətlə yetirilməsinin intiqamını almaq imkanını bu
vuruĢmada əldən vermədi
378
.
Müxtəsər, ustacluların qılıncdan qurtularılan bir müddət Gilanda yaĢadıqdan
sonra, o biri il - 934-cü ildə (27.09.1527 -14.09.1528) Div sultan Çuxa sultanın
təhriki ilə öldürüldü, vəkillik mənsəbi onun (Çuxa sultanın) əlinə keçdi.
936-cı il aylarında (05.09.1529 - 24.08.1530) ustaclu [tayfası] Gilanda üç
ilə
379
yaxın qaldıqdan sonra, Ģahın müzəffər bayraqları ikinci dəfə özbək Übeyd
xanın fitnəsini ortadan qaldırmaq məqsədi ilə Xorasana gedərkən, Gilanda olan
MəntəĢa sultanın atası, Faruq sultan, Qazaq sultan və ustaclunun baĢqa əyanları
səmimiyyət və sədaqətlə fələyə bərabər dərgaha yönəldərək, qılınc və kəfənlə
zəmanə Ģəhriyarının hüzuruna tələsdilər. [ġah Təhmasib] o camaata rəğbət və sayğı
göstərmədi, amma onlarla düĢmənçilik və münaqiĢə də etmədi. Onlar da onunla
yola gedirdilər.
Şamlularla təkəlülərin arasında döyüş. Çuxa sultan, Ģahın mübarək
ürəyinin razılığını əldə edərək, gündən-günə öz ixtiyar və iqtidarını artırdı. Amma
təkəlü tayfası həddindən artıq özbaĢınalıq edirdi. Batində onların davranıĢından
Ģahın ürəyində narazılıq vardı. 937-ci il aylarında (25.08.1530 - 14.08.1531)
Hüseyn xan ġamlu ġirazdan gələrək, Ġsfahanın Kənduman [adlı yerində] səltənət
taxtının ətəyində Ģahın nəvaziĢlərinə nail oldu. Çuxa sultan ona qarĢı fitnə quraraq,
onu öldürmək istədi. [Hüseyn xan] təkəlülərin sözləĢməsindən xəbərdar olaraq, bir
376
Qorçular - türkcə «qorumaq» felindən yaranmıĢdır. ġahın Ģəxsi qvardiyasının döyüĢçüləri belə
adlanırdılar.
377
Çuxursəəd - orta əsrlərdə Azərbaycanın tarixi ərazilərinin Ģimal-qərb hissəsini təskil edən vilayət.
Sələvilər dövründə mərkəzi Ġrəvan Ģəhəri olan Çuxursəəd bəylərbəyiliyi mövcud idi.
378
Məhəmməd xan Zülqədəroğlu - Zülqədər bəyliyinin baĢçısı Əlaüddövlə Zülqədərin nəvəsi, 1508-ci
ildə Diyarbəkr bəylərbəyisi Məhəmməd xan Ustaclunun qoĢunlarına qarĢı döyüĢdə öldürülmüĢ Kor
ġahrux Zülqədərin oğlu idi.
379
S-129. v.43b; S-297. v.27b. Tehran çapında (s.48) səhvən 20 il yazılmıĢdır.
107
gecə qoĢununa cəbbə və yaraq geydirib, Çuxa sultanın çadırının üzərinə gəldi.
[Çuxa sultan] təĢviĢə düĢərək, özünü hökmdar divanxanasının çadırına saldı.
Mübarək dövlətxanada
380
Ģamlu və təkəlülər arasında döyüĢ baĢ verdi. KeĢikdə
dayanan zülqədər qorçularından Misir Qoruqlu adlı [birisi] Çuxa sultanı ağır
yaralayaraq öldürdü. Təkəlülər onun ölümünü gizli saxlayaraq, müdafiəyə davam
etdilər.
Hüseyn xan o qaranlıq gecədə çox çalıĢdı, amma səhər vaxtı dəstə-dəstə,
qoĢun-qoĢun yetiĢən təkəlü əmirlərinin hücumu [nəticəsində] məğlubiyyətə
uğrayaraq, qaçmağa üz qoydu və məqsədinə çatmamaqdan məyus olub, Ġsfahana
getdi. Bu hadisədə Ģamlu gənclərindən bir çoxu öldürüldü. Təkəlü əmirləri Çuxa
sultanın ġahqubad adlı böyük oğlunu onun yerinə vəkil edib, bütün Ģamlu, ustaclu,
zülqədər və əfĢar oymaqları ilə düĢmənçilik və intiqam yoluna düĢdülər.
Çarəsizlikdən, o oymaqların camaatı da onlarla düĢmənçilik və ədavətə baĢladılar.
Ġmamzadə Səhl-Əli - ona Allahın salamı olsun - məzarı yaxınlığında
381
onların
arasında müharibə oldu. Təkəlü əmirləri Çuxa sultanın dövründəki kimi iqtidar
sahibi olmaq istəyərək, bütünlüklə dövlətxanaya gəldilər ki, cənnətməkan Ģahı öz
aralarına apararaq, düĢmənlərini dəf etsinlər. Yenicə dünyanı idarə etməyə
baĢlayan cənnətməkan Ģah o tayfanın xoĢa gəlməyən davranıĢlarından
qəzəblənərək, o baĢıpozuq və özbaĢına hərəkət edənləri aradan qaldırmaq əmrini
verdi. Böyük qorçular hökmdar dövlətxanasında onları güllə yağmuruna tutdular.
Təkəlülər CəmĢid rütbəli Ģahın köməyindən ümidlərini üzüb, qaçmağa üz
qoydular. Tale onlardan üz çevirdiyinə görə onların dövlətinə zillət tozu qondu. O
tayfadan çoxları öldürüldü.
Bu ibrətli əhvalatın tarixi «afət-i təkəluyan»dır («təkəlülərin müsibəti»). Bu
hadisədən sonra onları həsrət bürüdü və [onlar] Bağdad tərəfə getdilər. Bağdad
hakimi Məhəmməd xan ġərəfəddinoğlu Təkəlü, Qunduz sultanı, Hüseyn sultanı və
ədəbsiz təkəlü fitnəkarlarından bir neçəsini öldürərək, onlarm baĢlarını aləmin
pənah olan dərgaha göndərdi. Bu hadisədən sonra o həzrət (ġah Təhmasib) Hüseyn
xan ġamlunun adına rəğbət məktubu göndərib, onu [yanına] çağırdı. Ona və
Abdulla xan Ustacluya hörmətli qızılbaĢ tayfalarının əmirəlüməralıq mənsəbi
verildi. Onların hər ikisi Süleyman Ģanlı xaqanın bacısı oğulları idilər. Oymaqlar
arasında gedən çəkiĢmə və dedi-qodu aradan qalxdı. Sədaqətli adamlar mürĢidi-
kamilin mübarək könlünün razılığını öz istəklərindən üstün tutub, ədəb dairəsində
davrandılar. O həzrət (ġah Təhmasib) səltənət və hökmdarlıq iĢlərini Ģəxsən ələ
alıb, istiqlaliyyət və mütləqiyyət bayrağını göylərə qaldırdı.
380
Dövlətxana – hökumət evi, dövlət sarayı və ya Ģahın məskunlaĢdığı hər hansı bir iqamətgah.
381
Ġmamzadə Səhl-Əli məzarı - Ġranın Ərak Ģəhərindən 36 km. cənubda yerləĢən Astana qəsəbəsindədir
(bax: QızılbaĢlar tarixi /"Tarix-e qezelbaĢan”/. Tərcümə və Ģərhlər M.Ə.Məhəmmədinindir. Bakı, 1993,
s.43).
108
Amma ən aĢağı mərtəbədən yüksək dərəcəyə çatmıĢ Azərbaycan
əmirülümərası Ülamə Təkəlü
382
qane olmayıb, Çuxa sultanın yerinə vəkil və
səltənətin idarəedicisi («muxtarüssəltənə») olmaq fikrinə düĢdü. Bu xam xəyalla o,
tayfa və qoĢunu ilə hökmdar ordusu tərəfə hərəkət etdi. Cənnətməkan Ģah onun
fitnəkar xəyalından xəbərdar olub, onun üzərinə hücum etdi. Adı çəkilən (Ülamə
Təkəlü) o həzrətin əzəmətindən qorxuya düĢərək, ildırım və külək sürəti ilə
Azərbaycana qaçıb, özünü Van qalasına
383
saldı və [oraya] sığındı. O, orada bu
dövlətdən üz çevirərək, Rum padĢahı Sultan Süleymandan razılıq alıb, Ġstanbula
getdi. O, orada fitnə-fəsadı təhrik etməyə baĢladı. Sultan Süleyman dörd dəfə
Əcəm diyarına
384
qoĢun çəkərək, hədsiz-hesabsız ordu ilə gəldi: ilk dəfə Ülamənin
təhriki ilə, ikinci dəfə Qazi xan Təkəlü və [Məhəmməd xan] Zülqədəroğlunun Ģər
və təhriki ilə, üçüncü dəfə Əlqas mirzənin yalan sözləri ilə, dördüncü dəfə isə
Ərzurum
385
hakimi Ġsgəndər paĢanın fəsad və fitnəkarlığı nəticəsində. Hər dəfə də
CəmĢid calallı cənnətməkan Ģah qeyb ordusundan və [Allahın] Ģəksiz
mərhəmətlərindən yardım alaraq, möhkəm iradə və qəti tədbirlərlə onun fitnəsinin
qabağını aldı. Bu hadisələrin həqiqəti Xorasan əhvalatı yazıldıqdan sonra icmal
Ģəklində bəyan qələmi ilə yazılacaqdır.
XORASAN HADĠSƏLƏRĠ VƏ ÖZBƏK XANLARININ SÜLEYMAN
ġANLI XAQANIN VƏFATINDAN SONRA O SEVĠNC BƏXġ EDƏN
SƏADƏT NĠġANLI DĠYARA GƏLĠB-GETMƏLƏRĠ HAQQINDA
Bu Ģirin hekayəti söyləyən [Ġsgəndər bəy MünĢi] bilikli adamların sözləri
əsasında belə rəvayət edir ki, Übeyd xan ibn Mahmud sultan ibn Əbülxeyr xan ibn
DövlətĢeyx-oğlan, ġeyban ibn Cuci ibn Çingiz xanın nəslindən idi və ġeybək xan
ibn Budaq sultan ibn Əbülxeyr xanın həqiqi əmisi oğlu idi
386
. Belə deyilir ki, o,
həmiĢə Xorasan mülkünü və gözəl Herat Ģəhərini ələ keçirməyin arzusunda olsa
da, Süleyman Ģanlı xaqanın cahangir qılıncının Ģöləsinin və ġeybək xanın baĢına
gələnlərin qorxusundan Buxara mülkünə qısılıb qalmıĢdı. Süleyman Ģanlı xaqanın
[vəfatı] hadisəsindən sonra CəmĢid məqamlı cənnətməkan Ģah həzrətlərinin yaĢının
azlığı səbəbindən və özbaĢına qızılbaĢ əmirlərinin arasındakı düĢmənçilik
xəbərlərinin gəlməsi üzündən [Übeyd xan] elə güman etdi ki, Ġran mülkü
sahibsizdir və bir neçə baĢıpozuğun əlindədir. Buna görə də o, Xorasan mülkü
382
Ülamə Təkəlü - əvvəllər Osmanlı ordusunda sipahi olmuĢ, 1511-ci ildə ġahqulu üsyanında iĢtirak
edərək, Azərbaycana gəlmiĢ, Səfəvilərin xidmətinə keçmiĢ, dövlət vəzifələrinə irəli çəkilmiĢ və ġah
Təhmasib zamanında Azərbaycan əmirülümərası təyin olunmuĢdu (F.Sümer. Safevi devletinin
kuruluĢu, s.32, 33,59-60,61). Onun sonrakı taleyi haqqında Ġsgəndər bəy ətraflı məlumat verir.
383
Van - Türkiyənin Ģərqində, Van gölündən Ģərqdə yerləĢən Ģəhər.
384
Əcəm diyarı - Səfəvilər dövləti nəzərdə tutulur.
385
Ərzurum - Türkiyənin Ģərqində, Ərzincanla Qars arasında, Qarasu çayı kənarında yerləĢən Ģəhər.
386
Əslində isə Übeydulla xan ġeybani xanın qardaĢı oğludur (R.Ə.Ağayev. Azərbaycan və Mərkəzi
Asiya dövlətlərinin qarĢılıqlı münasibətləri, s. 110).
109
üçün tamah diĢlərini qıcıyıb, altı dəfə iĢğalçılıq əzmi ilə Xorasana qoĢun çəkdi.
Lakin qulağa qeyb aləmindəki SüruĢdan
387
belə bir nida çatdı:
Beyt
«Dünyanın toz-torpağa bürünmüĢlərinə həqarətlə baxma!
Nə bilirsən, bəlkə, bu tozanağın arxasından bir süvari peyda olcaqdır?!»
[Übeyd xan] bu yürüĢlərə baxmayaraq, məqsədinə nail olmadı. Hər dəfə
cənnətməkan Ģah həzrətləri onun fitnəsini dəf etmək üçün hərəkətə gəlib, özünün
qələbə ayətli bayraqlarını bir günəĢ kimi Xorasan mülkünün ərazisi üzərinə
qaldıranda o, aradan çıxıb fərar etməyə qərar verirdi. Belə ki, o, dəfələrlə bu
hərəkəti təkrar edib özünü sınadı. Hər dəfə [ġah Təhmasibin] cahangir məiyyəti
[Xorasanda] olmadıqda [Übeyd xan] o tərəfə üz tutub, qalaları ələ keçirməyə və
məmləkəti xaraba qoymağa məĢğul oldu. Xülasə, o, qan tökməkdən və fitnə
salmaqdan təngə gəlmədi. On iki il
388
ərzində Xorasan mülkünə özbəklər təpik
döydülər, zəiflər və təbəələr atların tapdaqları altında məhv oldular və o vilayətin
sakinləri onun zülmündən cana gələrək, asudəliyin nə olduğunu bilmədilər.
ÜBEYD XANIN BĠRĠNCĠ DƏFƏ XORASANA GƏLMƏYĠ HAQQINDA
Süleyman Ģanlı xaqanın qaçılmaz [ölüm] hadisəsinin xəbəri Mavəraünnəhrə
çatan ildə Übeyd xan, Çingiziyyə [nəslinin] xanlarını və sultanlarını özünə
yardımçı edib, Səmərqənddə səltənət bayraqlarını qaldıran və Çingiziyyə
padĢahlarının törəsinə uyğun surətdə Mavəraünnəhrin və Türküstanın sikkə və
xütbə sahibi olan Kuçum xan ibn Əbülxeyr xanla, ondan baĢqa, Əbu-Səid sultanla
və DaĢkənd valisi Sevincək Məhəmməd sultanla ittifaqda qaniçən özbəklərdən
ibarət çoxsaylı bir qoĢunla Ceyhun [çayından] keçərək, Xorasana gəldi. Sam
mirzənin lələsi və Xorasanın bəylərbəyisi olan DurmuĢ xan ġamlu Heratın
bürclərini və qala divarlarını möhkəmləndirib, qalanı müdafiə etməyi qərara aldı və
darvazaların mühafizəsinə təcrübəli adamları təyin edib, qalanı müdafiə etmək
üçün lazım olan iĢləri gördü. Özbək sultanları tamam qələbəlik və izdihamla
Herata gəlib, Ģəhəri əhatəyə aldılar və onların hər biri bir tərəfdə mövqe tutdu. Hər
gün döyüĢ baĢ verdi. Neçə ay tərəflər arasında hərb və savaĢ atəĢi Ģölələndi. ġamlu
qaziləri igidlik və mərdlik nümunələri göstərərək, mühasirə müddətində bir nəfərin
belə qalaya yaxın düĢməsinə imkan vermədilər.
Bir gün Murad bağında
389
Übeyd xan və Sevincək Məhəmməd sultan bir
ziyafət təĢkil edib, söhbətləĢməyə məĢğul idilər. Sefid bağında isə özbək
387
SüruĢ - islamda Allaha çox yaxın olan dörd mələkdən birinin, yəni Həzrət Cəbrayılın ləqəbidir.
388
Bakı əlyazmalarında «on-on iki il» yazılmıĢdır (S-129, v.45a; S-297, v.28b)
389
Murad bağı - Heratda Sultan Hüseyn Bayqara tərəfindən salınmıĢ bir bağdır.
110
gözətçiləri yerləĢmiĢdilər. DurmuĢ xan, Ģamlu döyüĢçülərindən bir dəstəsini o
tərəfə göndərdi. Sefid bağında tərəflər arasında böyük bir vuruĢ baĢ verdi. Özbək
qoĢunu məğlub oldu və qazilər Murad bağına getdilər. Bu xəbər Übeyd xana çatdı.
Söhbət büsatı dərhal yığıĢdırıldı. Onlar elə qorxdular ki, Sevincək Məhəmməd
sultan yıxılıb suya düĢdü, Übeyd xan isə yüz təĢviĢ içində özünü bir yabıya
yetirərək, öz əsgərləri ilə qaçıb aradan çıxdı. Sözün qısası, o, mühasirə günlərinin,
döyüĢ və vuruĢun uzanmasından kədərləndi, qalanı zəbt etməkdən ümidini üzdü və
köç edib, öz diyarına yollandı.
ÜBEYD XANIN ĠKĠNCĠ DƏFƏ XORASANA GƏLMƏYĠ HAQQINDA
931-ci ilə müvafiq olan növbəti ildə (29.10.1524 - 17.10.1525) DurmuĢ xan
vəfat etdi. Həmçinin müqəddəs MəĢhədin hakimi olan Burun sultan Təkəlü
təkəlülərlə ustaclular arasında baĢ vermiĢ bir döyüĢdə qətlə yetirildi və bu xəbər
MəĢhədə çatdı. Bu səbəbdən Xorasanın əhvalına pəriĢanlıq yol tapdı və orada
düĢmənə müqavimət göstərə biləcək nüfuzlu bir sərdar olmadı. Ulu orduda dərgah
əmirləri arasında ziddiyyət və düĢmənçilik baĢ qaldırıb, dava-dalaĢa gətirib çıxardı.
Bu xəbərlər Mavəraünnəhrə çatdıqda, Xorasan mülkünə məftun olan və heç vəchlə
bu sevdadan əl çəkə bilməyən Übeyd xan, ahəngdar təbin nəticəsi olan bu
beytlərdə deyildiyi kimi:
Beyt
«Yenə canım Xorasan mülkünün həvəsindədir,
Bədənim cansız qalıb, mən can həvəsindəyəm.
Onun Ģimalı Ruhulla
390
kimi ruh bəxĢ edəndir, Məgər o da Malan
körpüsünün havasına malikdir», fürsəti qənimət sayıb, yenidən o vilayətin fəthi
üçün çalıĢqanlıq kəmərini bağlayaraq, 932-ci ilin aylarında (18.10.1525 -
07.10.1526) Çaharcu
391
bərə körpüsündən keçdi və Mərvə gəldi. Oradan da özbək
sultanları və bahadırları ilə müqəddəs və ulu MəĢhədə çatıb, o Ģərəfli Ģəhəri güclü
surətdə mühasirəyə aldı. Burun sultanın ailəsi və köçü Ģəhərdə idi. Yaxın yerlərdən
oraya cəmləĢmiĢ olan qızılbaĢ qaziləri bir müddət [Ģəhəri] mühafizə edib
qorudular, igidlik və mərdlik nümunələri göstərdilər. Lakin azuqənin azlığı
səbəbindən mühasirədəkilərin iĢi çətinləĢdi, aclıq yayıldı və heç bir tərəfdən imdad
yeli əsmədi. Übeyd xan o Ģəhəri istila edib, öz etimadlı əmirlərindən birini o
Ģəhərdə qoyaraq, Astarabada
392
yollandı. O, həmin hüduda çatdıqda Astarabad
hakimi Zeynal xan ġamlu döyüĢ təcrübəsinə malik olan sınaqdan çıxmıĢ bir dəstə
390
Ruhulla - Ġsa peyğəmbərin ləqəblərindən biridir. Rəvayətə görə, Ġsa peyğəmbər möcüzə göstərib,
nəfəsi ilə ölüləri dirildərmiĢ. Bu misrada həmin möcüzəyə iĢarə olunur.
391
Çaharcu - indiki Türkmənistanın Amudərya çayı sahilindəki Cərco Ģəhərinin köhnə adı.
392
Astarabad - Ġranın Ģimalında, Xəzər dənizindən 36 km. Ģərqdə yerləĢən Ģəhər.