Искандер Мунши Тюркман. Tarix-i al?mara-yi Abbasi (Аббасова мироукрашающая история). Том 1
Подождите немного. Документ загружается.
111
Ģücaətli [əsgərləri] qaravul kimi onların qabağına göndərdi. Qazilərlə onlardan qat-
qat çox olan özbək qaravulları arasında böyük bir döyüĢ baĢ verdi. QızılbaĢ qoĢunu
düĢmən qoĢununun qələbəsini müĢahidə etdi və «taqət gətirmədiyin Ģeydən
qaçmaq lazımdır» [hədisinə] əsasən, dörd fərsəx döyüĢə-döyüĢə geri çəkildi.
Zeynal xan və qazilər öz ailələrini və köçlərini götürüb, Rey vilayətinə
gəldilər. Übeyd xan Astarabadı öz oğlu Əbdüləziz xana verdi və Bəlx tərəfə
yollandı. Özbəklərin tüğyan etməsi və onların Astarabadı istila etməsi [xəbərləri
ġah Təhmasibin] uca ordusuna çatdıqda Əxi sultan Təkəlü, Ağzıvar xanın atası
Dəmri sultan ġamlu və ġahəli sultan Ustaclu qızılbaĢ qoĢununun bir dəstəsi ilə
Zeynal xanın köməyinə göndərildi və onlar Reydə Zeynal xana qoĢulub, birlikdə
Astarabada sarı üz tutdular. Əbdüləziz xan onlara müqavimət göstərməyə tab
gətirməyib, Astarabadı tərk etdi və atasının yanına getdi. Böyük əmirlər Ģəhərə
daxil oldular. Übeyd xanın beyninin qəsrində qeyrət tüstüsü ucaldı və o, Bistam
393
tərəfə qayıtdı. Əxi sultan, Dəmri sultan və ġahəli sultan mənqəlay Ģəklində
Astarabaddan çıxıb, Bistam çəmənində Übeyd xanla üzləĢdilər. QızılbaĢ qoĢunu üç
min nəfərə çatmırdı. Özbək qoĢunu isə iyirmi mindən artıq idi. Hərçənd o azsaylı
dəstənin özbək padĢahı ilə vuruĢması ağıl qanununa müvafiq deyildi, amma
özbəklərin əlləri onların yaxalarına çatdığından, əmirlər vuruĢmaqdan savayı çarə
tapmayıb, zərurət üzündən döyüĢ səfləri tərtib etdilər. Tərəflər arasında böyük bir
döyüĢ və Ģiddətli bir vuruĢ baĢ verdi. Həqiqətən, o gün qorxusuz dilavərlər o
dəhĢətli savaĢ meydanında elə bir döyüĢ etdilər ki, zəmanə heyrət barmağını
təəccüb diĢləri arasına qoydu. Hələ də Bistam döyüĢünün çətinliyi özbəklər
arasında həm say-seçmə, həm də sadə adamların dillər əzbəridir. Əxi sultan
dəfələrlə özünü Übeyd xanın [ordusunun] mərkəzinə vurub, az qaldı ki, onun
[ordusunun] mərkəzini darmadağın etsin. Lakin [özbək ordusunun] mərkəz («qol»)
hissəsindəki bahadırlar oxlardan yaylım atıĢları etməyə baĢladılar. Əxi sultan,
təkəlü döyüĢçülərindən bir çoxları ilə birlikdə ox zərbələri ilə həlak oldu. Übeyd
xan zəfər qazandı. Dəmri sultan ələ keçirilib öldürüldü.
Bu xəbəri alan Zeynal xan Ģəhərdə qala bilməyib, Firuzkuha getdi. Übeyd
xan bu dəfə Astarabadı özbəklərin adlı-sanlı əmirlərindən olan ZəmiĢ bahadıra
verib, Herata yollandı və ətrafa və yan-yörəyə pumavullar
394
göndərib, həmin il
Quryanda
395
qıĢlaq etdi. 935-ci ilə (15.09.1528 - 04.09.1529) müvafiq olan növbəti
ildə [Übeyd xan] Herat qalası üzərinə getdi. QardaĢı DurmuĢ xanın ölümündən
sonra Herat hakimi olmuĢ Hüseyn bəy ġamlu qalanı təmir etməklə, bürcləri və
divarları möhkəmləndirməklə məĢğul olub, qalanı müdafiə etmək üçün lazım olan
iĢləri gördü. Bir müddət tərəflər arasında mərdanə döyüĢlər baĢ verdi. Mühasirə
yeddi ay çəkdi. Qalada ərzaq tapılmaz oldu. Hüseyn xan qalada olan bütün
393
Bistam (Bəstam) - Ġranın Ģimal-Ģərqində, Elburz dağ silsiləsinin yaxınlığında tarixi Ģəhər. Hal-
hazırda Ġranın ġahrud Ģəhristanının PüĢtbəstam nahiyəsinin inzibati mərkəzidir.
394
Purnavul (yaxud purtavul) – özbək ordusunun kəĢfiyyatçı dəstələri.
395
Quryan - indiki Əfqanıstanın Ģimal-qərbində, Herat Ģəhərindən qərbdə yerləĢən Ģəhər.
112
rəiyyətləri, Ģəhər və bölükat
396
sakinlərini [qaladan] çıxardı. Nəticədə, onların
azuqəsi ilə qazilər daha bir neçə gün dolandılar.
Bu əsnada özbəklər arasında Zeynal xanın qətli xəbəri yayıldı. Xəbərdə
deyilirdi ki, [Zeynal xan] Damğanda Səbzəvar
397
hakimi Çəkürgə sultanla ittifaqda
ZəmiĢ bahadırın üstünə gəlib, onunla döyüĢmüĢdür və ilahi qəzavü-qədər üzündən
ZəmiĢ bahadır əvvəlcə məğlub vəziyyətə düĢsə də, sonradan qalib gəlmiĢ, Zeynal
xanla Çəkürgə sultan hər ikisi qətlə yetirilmiĢlər. Übeyd xan bu hadisədən sevindi
və fərəhləndi. Elə həmin gün Übeyd xan öz əmirülümərası olan Canvəfa mirzə
oğlu Yari bəyin
398
təhriki ilə böyük bir hücum təĢkil edərək, hər tərəfdən qala
üzərinə həmləyə keçdi. ġamlu bahadırları özbəklərin cəsarətli basqınını
qəhrəmancasına dəf edib, onlardan bir çoxlarını qala ətrafında həlak torpağına
tökdülər. Yari bəyə tüfəng [gülləsi] dəydi. Məchul bir tüfəngçi onun baĢını kəsib,
Hüseyn xanın yanına gətirdi. Übeyd xan onun ölümü səbəbindən son dərəcə
kədərləndi. Onun malik olduğu Ģadlıq və sevinc qəm-qüssə ilə əvəz olundu. Ona
məlum oldu ki, göstərdiyi bütün bu səylərə və cəhdlərə baxmayaraq, Heratı zəbt
etmək mümkün olmayacaqdır. Bu arada Ģahın qələbə ayətli bayraqlarının Xorasan
tərəfə gəliĢi, ZəmiĢ bahadırın qələbə ayətli ordunun mənqəlayı ilə döyüĢü və ZəmiĢ
bahadırın öldürülməsi xəbərləri ona çatdı. O, çoxlu kədər və sonsuz qüssə içində
Malan körpüsündən köç edib, Buxara yolunu tutdu ki, gedib Çingiziyyə
xanlarından kömək alaraq, yenidən Xorasan mülkünə çaxnaĢma və qarıĢıqlıq
salsın.
ÜBEYD XANIN ÖZBƏK XANLARI ĠLƏ BĠRLĠKDƏ ÜÇÜNCÜ DƏFƏ
XORASANA GƏLMƏSĠ, ġAHIN SƏADƏTLĠ MƏĠYYƏTĠNĠN ORAYA
YOLLANMASI, CAMIN XOSROVCƏRD [ADLI YERĠNDƏ] DÖYÜġÜN
BAġ VERMƏSĠ, CƏLAL VƏ KƏRAMƏT SAHĠBĠ OLAN [ALLAHIN]
ĠMDADI ĠLƏ HƏZRƏT ġAHIN ZƏFƏR QAZANMASI HAQQINDA
Qələm, nəğmə oxuyan bülbül kimi, belə bir dastan söyləyir ki, CəmĢid
məqamlı cənnətməkan Ģah həzrətləri özünün əbədiyyət təməlli səltənəti əyyamında
bütün din və dövlət iĢlərini izzətli Rəbbin iradəsinə həvalə edib, ilahinin
iltifatlarına arxalanırdı. Bu səbəbdən həmiĢə onun mətləb və məramları lütfkar
Allahın dərgahında qəbul olmuĢ və döyüĢ meydanlarında düĢmənlər üzərində
qələbə qazanmıĢdır. Onun əbədiyyətə peyvənd olmuĢ səltənəti zamanının
müharibələri arasında o həzrətin səadətli hakimiyyət dövrünün əvvəlində onunla
Übeyd xan və özbək xanları arasında baĢ vermiĢ və onun zəfər və qələbə əldə
396
Bölükat - Ģəhərətrafı ərazilər.
397
Səbzəvar - Ġranda Ģəhər. Xorasanda, NiĢapur Ģəhərindən 106 km. Qərbdə yerləĢir. Beyhak
nahiyəsinin inzibati mərkəzidir.
398
Bakı nüsxələrində Bari bəy yazılmıĢdır (S-129, v.46b; S-297, v.29b).
113
etməsi ilə sona çatmıĢ Cam
399
vuruĢması aləmdə məĢhurdur və Adəm övladlarının
dillərində və ağızlarında əzbərdir. Bu mövzunun qısa Ģərhi ondan ibarətdir ki, bir-
birinin ardınca və dalbadal Xorasan qasidləri səadət niĢanlı dərgaha gəlib, o
diyarda bəla tufanının yüksəyə qalxdığını və özbəklərin fitnə selinin tüğyan etməsi
ucbatından o məmləkətin sakinlərinin iztirab dənizinə qərq olduqlarını bildirirdilər.
Buna görə də CəmĢid rütbəli Ģah həzrətləri əmirlər və dövlət ərkanı ilə birlikdə bu
məsələni götür-qoy etdi. Hamının rəyi bu oldu ki, Xorasana hərəkət etmək və
özbəkləri dəf etmək lazımdır.
Qüdrətli qoĢunlar zəfər niĢanlı məiyyətdə cəmləĢdilər və cahangir bayraqlar
Xorasana tərəf hərəkətə gəldilər. Vəkil Çuxa sultan, Ülamə sultan Təkəlü və
Məhəmməd xan Zülqədəroğlu müzəffər qazilərin bir dəstəsi ilə ordunun mənqəlayı
olub, qabaqcadan yola düĢdülər. ZəmiĢ bahadır Damğan qalasına sığındı. Böyük
əmirlər qalanı mühasirəyə aldılar və özbəkləri tüfəng atəĢinə tutdular. Hər gün
[Özbəklərin] döyüĢ meydanı bahadırlarından bir dəstəsi gəlib, qazilərlə hərb
edirdilər. Neçə gün tərəflər arasında savaĢ və döyüĢ atəĢi alovlandı. Nəhayət, adlı-
sanlı [özbək] bahadırlarından bir çoxları tüfəng atəĢləri və qantökən qılınc zərbələri
ilə məhv edildi. Mühasirədəkilərin iĢi çətinə düĢdü. ġahın məiyyətinin gəlib
çatmasının yaxın olması xəbəri də onları qorxuya saldı. Onlar hər tərəfdən xilas və
nicat yolunu bağlı görüb, fərar yolunu axtardılar. Bir gecə ZəmiĢ bahadır bir neçə
nəfərlə fərar etmək məqsədi ilə bellərinə ip bağlayıb qaladan çıxdılar. Qazilər və
qala ətrafındakı [qızılbaĢ] gözətçiləri bundan xəbərdar olub, onların hamısını
dustaq etdilər. Elə həmin an onlar [ölümlə] cəzalandırıldılar. Ertəsi gün qala bir
həmlədəcə fəth olundu. Bütün özbəklər qazilərin qılınclarına yem oldular.
Dünyanın Ģərəfli hökmdarı [ġah Təhmasibin] günəĢə bənzər bayraqları
dəniz kimi coĢan, dərya kimi dalğalanan qoĢunla KalpuĢ yolundan müqəddəs və
ulu MəĢhədə çatıb, cinlərin və insanların imamı olan həzrətin məlaikələrin sakin
olduqları astanasını ziyarət etmək Ģərəfinə nail oldular, o rövzənin sultanı olan
Ġmam Rzanın - ona salam və dua olsun - ruhundan imdad istədilər və darüssəltənə
Herata getmək əzmi ilə müzəffər bayraqlar Cam tərəfə qaldırıldı.
Amma Übeyd xan [yuxarıda] qeyd olunan tərzdə Heratdan köç edib
Buxaraya çatdıqda Kuçum xandan və Çingiziyyə nəslindən olan sultanlardan
kömək aldı, Mavəraünnəhrin, Türküstanın, Əxsinin, Əndicanın, Otrarın, Qəlmaqın,
KaĢğarın, Qırğızın və Qazax[ıstan]ın bütün vilayətlərindən, ta DəĢti-Qıpçağa
400
399
Cam - Ġranın tarixi Kuhistan vilayətinin Ģimal-Ģərq hissəsində yerləĢən Ģəhər.
400
Əxsi (Axsi) - indiki Özbəkistanın Ģərqində, Fərqanə vadisində, Nəmənqan Ģəhərindən cənub-qərb
tərəfdə, Kasançayın Sırdəryaya töküldüyü yerin yaxınlığında tarixi Ģəhər. Otrar - Orta Asiyada tarixi
Ģəhər olmuĢdur və xarabalıqları müasir Qazaxıstan Respublikasının Timur dəmir yolıı stansiyasından 7
km. Ģimal-Ģərqdə, Sırdərya çayının orta axarında yerləĢir. Qəlmaq - kalmıklar nəzərdə tutulur. KaĢğar -
qədim türk Ģəhəridir və hal-hazırda Çin Xalq Rcspublikasının qərbində, Sintzyan-Uyğur Muxtar
vilayətinin tərkibində, KaĢğar çayı sahilində yerləĢir. Əndican - indiki Özbəkistan Respublikasının Ģərq
qurtaracağında, Fərqanə vadisinin cənub-Ģərq hissəsində, Əndicançay sahilində Ģəhər. DəĢti-Qıpçaq -
orta əsrlərdə Dunay çayının mənsəbindən və Qara dənizin Ģimal sahillərindən baĢlamıĢ, ĠrtıĢ çayına və
114
kimi ərazilərdən çoxsaylı bir qoĢun və dağ kimi əzəmətli bir ordu topladı və
Kuçum xanla, Yaraq xanla, Fulad sultanla, Əbdüləziz sultanla, Əbdüllətif sultanla,
Canibəy sultanla, Gəldi Məhəmməd sultanla, Əbu-Səid sultanla, Sevincək
Məhəmməd sultanla, Gəskən Qara sultanla və s. özbək sərdarları və hər qəbilənin
mötəbər əmirləri ilə birlikdə dəmir və polad kimi ürəklərə malik döyüĢçülərdən
ibarət olan, coĢğun bir dənizə bənzəyən qoĢunlarla Xorasana doğru üz tutdu.
[ġeir]
«Hamısı canavardan törəmiĢ, yırtıcı xasiyyətlidir,
Ağılları isə bir tük qədərdir.
Onların rəftarından betərdir onların xasiyyətləri,
Hamısının üzü-gözü qaĢqabaqlıdır.»
Xülasə, Çingiz xanın meydana çıxmasının əvvəlindən ta o vaxtadək bu
qədər çoxsaylı və izdihamlı bir qoĢun Amudərya çayını keçməmiĢdi.
ġahın bəxtəvər ordusu Camın Xosrovcərd [adlı yerində] səadətlə gəlib
dayandı. Özbək xanları da o tərəfdən gəlib, Zurabada çatdılar. QızılbaĢ qoĢununun
qaravulları bir neçə nəfər özbəyi tutub gətirdilər və özbək sultanlarının
cəmləĢməsi, onların saysız-hesabsız qoĢununun keyfiyyət və kəmiyyəti barədə
həqiqət məlum oldu. [Özbək ordusunun] etimada qabil olan sayı heç bir əsərdə bu
həqirin (Ġsgəndər bəy MünĢinin) nəzərinə çatmayıbdır. «Lübbüt-təvarix» əsərinin
müəllifi Mir Yəhya Seyfi [həmin döyüĢdə özbəklərin sayını] yüz iyirmi min
401
yazıb. Amma camaat arasında məĢhurdur ki, özbək qoĢununda purnavullardan və
ələmançılardan
402
savayı, səksən min iĢə yarayan bahadır olubdur. QızılbaĢ
ordusunda isə «xurcunçu»lardan savayı, məvacib alan süvarilərin sayı iyirmi dörd
min nəfər idi.
Şah Təhmasibin özbək padşahı Übeyd xanla döyüşü haqqında. Sözün
qısası, məhərrəmül-həram ayının 9-cu günü olan tasua günündə, 935-ci ildə (23
sentyabr 1528) özbək sultanları Camın SarıqamıĢ [adlı yerində] Ģahın asiman
ehtiĢamlı ordusunun yaxınlığına gəldilər. Gecə vaxtı tərəflər bir-birinə qarĢı
gözətçilik etdilər. AĢura
403
gününün (24 sentyabr) sübhündə hər iki tərəf səflərin
BalxaĢ gölünə qədər uzanan və cənubda Xarəzm vilayəti və Sırdəryanın aĢağı axarları ilə həmsərhəd
olan tarixi vilayət.
401
S-129, v.47b-də 108 min yazılmıĢdır. Lakin, əslində Tehran nəĢrində (s.54) olduğu kimi, «Lübbüt-
təvarix»də 120 min rəqəmi göstərilmiĢdir (Mir Yəhya Qəzvini. Lübbüt-təvarix. Rusiya EA ġərqĢünaslıq
Ġnstitutunun V-660 saylı əlyazma nüsxəsi, vər.l72b).
402
Ələmançı - özbək ordusunun yardımçı dəstələri.
403
AĢura - ərəbcə «onuncu gün» deməkdir. Hicri-qəməri tarixi ilə 61-ci ilin məhərrəm ayının 10-da (10
oktyabr 680-ci ildə) Ġraqın Kərbəla çölündə Ģiələrin üçüncü imamı Ġmam Hüseyn özünün 72 tərəfdarı ilə
birlikdə Ģəhid edildiyi üçün Ģiə müsəlmanların həmin hadisənin ildönümü münasibətilə hər il məhərrəm
ayının 10-da təĢkil etdikləri matəm mərasimi «AĢura» adlanır.
115
tərtib edilməsinə məĢğul oldu. QızılbaĢ əmirlərinin böyüyü olan vəkil Çuxa sultan
Təkəlü, Ülamə sultan Təkəlü, Hüseyn xan ġamlu, ġiraz hakimi Həmzə sultan
Xamuslu
404
Zülqədər, Məhəmməd xan Zülqədəroğlu, Əhməd sultan Ustaclu,
Yaqub sultan Qacar, o vaxt hələ «sultan» [rütbəsinə malik] olan
405
Məhəmməd xan
ġərəfəddin oğlu Təkəlü, Həsən
406
sultan Rumlu, Əhməd sultan ƏfĢar və s. əmirlər
və böyük qorçular bu döyüĢdə iĢtirak edirdilər. Cənnətməkan Ģah həzrətləri zəfər
dəbilqəsi baĢında, fəth zirehi və xəftanı əynində, mükəmməl və müsəlləh
vəziyyətdə, qalibiyyətli qorçularla birlikdə mərkəzdə qərar və aram tutmuĢdu.
QoĢunun sağ və sol cinahlarına («meymənə» və «meysərə»)
407
adlı-sanlı əmirlər və
bacarıqlı Ģəxslər təyin olunmuĢdu. Ustad ġeyxi bəy TopçubaĢının məsləhəti ilə
Firəng zərbzənlərinin yükləndiyi arabalar səfin qarĢısında yerləĢdirilmiĢdi.
Beləliklə, [ġah Təhmasib] dünya qədər təvəkkül və qeybdən gələn imdad qoĢunu
ilə döyüĢ meydanına üz tutub, o qaniçən [özbək] ordusunun bərabərində qərar
tutdu. Hər iki tərəfdən kurkə
408
, Ģeypur və gərənay sədaları səmanın günbəzinə
yüksəldi. Bayraqlar dalğalandırıldı, zurnalar çalındı. Hər iki tərəfdən cavanlar
döyüĢə atılıb, bir-birinə hücum çəkdilər. Bu tərəfdən qızılbaĢ dilavərləri koramal
ilana oxĢayan nizələri ilə öz ərəb cinsli, odlu-alovlu təbiətli atlarının üzərindən
yaramaz özbəkləri həlak torpağına tökdülər. O tərəfdən də özbək bahadırları
qalibiyyətli [qızılbaĢ] ordusunu od saçan meteor kimi ox yağıĢına tutub, ürəkdeĢən
iti oxlarla dəbilqələri igidlərin baĢlarına tikirdilər. Hər iki qoĢunun mübarizləri
igidlik və mərdanəlik göstərirdilər. Öldürülənlərin çoxluğundan dağ və çöl bərabər
olmuĢdu.
Nəzm
«Bir tərəfdən Ģöhrətli döyüĢçülər,
Digər tərəfdən kin-küdurətli özbəklər.
Bir tərəfdən dəmir donlu igidlər,
Digər tərəfdən fırıldaqçı özbəklər.
Az-çox savaĢda sınanmıĢ igidlər,
404
Xamuslu və ya camuslu - zülqədər tayfasına daxil olan obalardan biridir (bax: F.Sümer. Safevi
devletinin kuruluĢu, s.181).
405
Səfəvi ordusunun əmirləri xan, sultan və bəy rütbələri daĢıyırdılar. Xan rütbəsi sultandan, sultan
rütbəsi isə bəydən üstün hesab olunurdu. Bundan əlavə, həmin dövrlərdə bir sıra hallarda Ģah ailəsinin
nümayəndələrinin, hətta qadınların da adlarına sultan titulu artırırdılar. Lakin bu zaman sultan istilası
hərbi rütbəni deyil, Ģah ailəsinə mənsubluğu ifadə edirdi. (ġ. F.Fərzəliyev. XV-XVI əsrlərdə
Azərbaycanda iĢlədilən bəzi ad, ləqəb və titulların etimologiyası haqqında // Azərb. SSR EA, Xəbərlər,
tarix, fəlsəfə və hüquq seriyası, 1977, № 3, s. 82-83).
406
S-129 nüsxəsində (v.48a) Hüseyn yazılmıĢdır. Lakin istər Tehran çapında (s.54), istərsə də S-297
nüsxəsində (v. 30b) bu əmirin adı Həsən deyə qeyd olunmuĢdur.
407
Orta əsr müsəlman Ģərqinin hərbi terminologiyasında sağ cinah ərəbcə “meymənə”, sol cinah isə
“meysərə” adlanırdı.
408
Kurkə - böyük təbil deməkdir, zərb musiqisi alətlərindəndir. Bu söz əski türk kəlməsidir və əslində
“kurka” kimi səslənir (Məhəmməd Müin. Fərhəng-e farsi, III c., Tehran, 1345, s. 3121).
116
Qəzəb və kinlə bir-birilərinə həmlə etdilər.
O qədər çox adam öldürüldü ki, təpələr yarandı,
Buna bənzər bir gün hələ dünya görməmiĢdi.
Torpaq pəhləvanların qanından laləzar oldu,
Bu zülmü görən fələk dedi: ay aman!»
Xülasə, o iki savaĢçı kütlə arasında elə bir hərb baĢ verdi ki, fələyin
sipəhsaları qantökən qılıncı əlindən buraxıb, heyrət barmağını rəhm diĢlərinin
arasına qoydu. Dövranın gözü o Ģiddətdə bir müharibə müĢahidə etməmiĢ və
iranlılarla turanlılar arasında buna bənzər digər bir hadisə baĢ verməmiĢdi
409
.
Süvarilərin çapma-qovmasından elə bir tozanaq qalxmıĢdı ki, dünyanı iĢıqlandıran
günəĢ hicab və niqab içində görünməz olmuĢdu.
QızılbaĢ qoĢununun sarsılması və qoĢunun sağ və sol cinahlarının
məğlubiyyətə uğraması. QızılbaĢ ordusunun əhvalında zəiflik və sınıqlıq əlamətləri
meydana gəldi. Bu əsnada özbək sultanları Çuxa sultana, təkəlü və Ģamlu
əmirlərinə və qızılbaĢ ordusunun sağ cinahındakı digər adlı-sanlı simalara hücum
edib, onları məğlubiyyətə uğratdı. Sol cinah əmirləri də sarsıntıya məruz qalıb,
düĢmən qoĢununun ardıcıl həmlələri qarĢısında dura bilməyərək, qaçmağa
baĢladılar. Özbək ordusu qızılbaĢ qoĢununun qaçanlarını təqib etmək üçün hərəkətə
gəlib, həmin çöldə və səhrada ziyanverici qarıĢqalar və çəyirtkələr kimi, könüllərin
tarlasına zərər vurmağa baĢladılar. Necə ki, Ģair deyib:
ġeir
«Çəyirtkə tək oxla dolanda hava,
Həyat tarlasına səpildi bəla».
CəmĢid məqamlı cənnətməkan Ģah həzrətləri röya aləmində müĢahidə
etmiĢdi ki, əlahəzrət məsum imamlar - onlara salam olsun - o həzrətə bu döyüĢdə
qalib gələcəyinə dair müjdə vermiĢlər. O həzrət qətiyyətinin kamilliyi, etiqadının
gözəlliyi, rəĢadət, Ģücaət və cəsarətinin çoxluğu üzündən öz dayandığı yerdən
tərpənmədi və onun mübarək simasında əsla sarsıntı əlamətləri görünmədi. Onun
yanında üç min nəfər döyüĢkən mübariz var idi.
Nəzm
«Hamısı akula (köpəkbalığı) kimi dəlisov kiĢilər,
Hamısı fələk sütunu kimi öz yerində möhkəm».
409
Burada iranlılar və turanlılar deyilərkən etnik deyil, coğrafi prinsip əsas alınmıĢdır. Müəllif iranlılar
adı altında Ġranda məskunlaĢmıĢ qızılbaĢ türkləri, turanlılar adı altında isə Orta Asiyadakı özbəkləri
nəzərdə tutmuĢdur.
117
O, həmin üç min nəfərlə birlikdə mərdlik fəzasının qütbü kimi mətinlik və
vüqar ayağını möhkəm saxlayıb, öz məkanında aramla dayanmıĢdı və izzətli Allah
öz əzəli inayəti sayəsində sanki o azsaylı dəstəni düĢmənin nəzərindən gizlədib
qoruyurdu. Bir qədər keçdikdən sonra tozanaq bir az yatdı və cənnətməkan Ģahın
nəzərinə döyüĢ meydanında çoxsaylı bir dəstənin arasında ucalan ağ bayraq
sataĢdı. O həzrətə məlum oldu ki, o bayrağın yanında duranlar Übeyd xanla Kuçum
xandır və onlar öz Ģəxsi («xassə») qoĢunları ilə mərkəzdə mövqe tutublar.
QızılbaĢları təqib etməkdən qayıdan dəstə-dəstə özbək bahadırları sözügedən
xanlara qələbə təbrikini verirdilər. Übeyd xan onlardan soruĢdu:
- Uzaqdan bir dəstə qoĢun görünür və bir müddətdir ki, yerində qalıb.
Deyəsən, qızılbaĢ ordusunun qalıqlarıdır.
O, bir neçə nəfərə əmr etdi ki, gedib oradan bir xəbər gətirsinlər. Lakin
özbək camaatı ona dedi:
- QızılbaĢ qoĢununun halına elə bir məğlubiyyət və pəriĢanlıq üz verib ki,
bu səhrada onlardan bir niĢan qalmayıbdır. O gördüyünüz isə qızılbaĢ ordusunun
dördayaqlılarının (heyvanlarının) qaraltısıdır.
Beləliklə, onların bəsirət gözü o qaraltını müĢahidə etməyə bağlı qaldı.
Qızılbaş şahının mərdanə həmləsi. Bu halda cənnətməkan Ģah özü ilə
birlikdə o məkanda dayanmıĢ olan səadət ölkəsinin döyüĢçülərinə əmr etdi ki,
mərdanəliklə [özbək] qoĢununun üzərinə həmlə edib, ta ağ bayrağın yanına
çatıncayadək sürətlə gedən atlarının yüyənlərini geri dartmasınlar, iti qılıncdan və
qantökən ĢəmĢirdən savayı, heç bir silaha əl atmasınlar və hər kimə bir yara
vurdularsa, onun iĢini bitirmədən digər birisinin üzərinə həmlə etsinlər ki, məğlub
olub qaçmaq - ar və utancdır, mərdliklə ölmək isə - dövranda yaxĢı ad-san
qazanmaq deməkdir.
Beyt
«Ya murad ilə fələyin üzərinə ayaq qoyarıq,
Ya da ki, mərdliklə qeyrət naminə baĢ qoyarıq».
Canlarını qurban edən o əqidəli dəstənin sırasından əvvəlcə Ģamlu və
zülqədər qorçuları mürĢidi-kamilin əmrini canü-dildən qəbul edib, misri qılıncları
sıyırdılar, geniĢ ətəkli qalxanları baĢlarına qaldırdılar və bu dürüst əzmlə və doğru
düĢüncə ilə Allaha təvəkkül edərək, sağ cinahdan hücuma keçdilər. Bunun ardınca
sol cinah da tez hərəkətə baĢlayıb, qeyb aləmi qoĢununun yardımı ilə hamısı
fədaicəsinə o qəddar qoĢunun və qaniçən özbəklərin üzərinə cumdular. Üç min
ədəd ildırım qüvvətli qılınc birdən sıyrıldı. Hər kimə bir yara vurdularsa, mürĢidi-
kamilin göstəriĢinə əməl edərək, ondan əl çəkib, bir baĢqasının iĢini həll etməyə
məĢğul oldular. Sayı xeyli çox olan özbək qoĢununun əksəri qazilərin almaz kimi
118
[iti və parlaq] qılınclarının dalbadal zərbələrindən yaralı və iqtidarsız hala
salınaraq, müdafiə olunmaq fürsəti tapmadılar. [Özbəklərin] mərkəzi alt-üst oldu.
Onlar bir-birlərindən ayrı düĢdülər. Kuçum xanla Übeyd xan elə bir qorxuya
qapıldılar ki, fərar etməkdən savayı çarə görmədilər. Beləliklə, bir igidcəsinə
həmlə nəticəsində, canını qurban edən fədailər o saysız-hesabsız qoĢunu
məğlubiyyətə uğratdılar.
Qızılbaş ordusunun qələbəsi və özbəklərin məğlubiyyəti. Binatün-nəĢ
410
kimi təfriqə düĢmüĢ pərakəndə qızılbaĢ qoĢunları məyusluq və ümidsizlikdən sonra
fəthə və zəfərə ümidvar olub, YeddiqardaĢ («Sürəyya») ulduzları kimi bir yerə
cəmləĢdilər. Özbək sultanları elə bir qələbədən sonra belə bir məğlubiyyətlə
üzləĢib, istər-istəməz, səy və çalıĢqanlıq qədəmi ilə qaçıĢ yolunu tutdular. Deyirlər
ki, böyük qorçulardan biri Übeyd xana çatıb, onun belinə bir zərbə vurdu. Lakin
[Übeyd xan] həmin zərbədən özünü itirdiyi və həqir cüssəyə malik olduğu üçün
[qorçu] onu tutmağa rəğbət göstərməyib. ondan əl çəkdi ki, ondan daha yaxĢısını
ələ keçirsin. Bəziləri isə deyirlər ki, [həmin qorçu] onun dəbilqəsinə toppuz
vurmuĢ, həmin zərbədən onun qulaqlarında qüsur yaranmıĢ və həmin hadisədən
sonra camaat arasında «Kar Übeyd» [adı] ilə məĢhurlaĢmıĢdı.
[Übeyd xan] Mavəraünnəhrin və DaĢkəndin üləmalarından
411
qırx nəfərini
özü ilə gətirmiĢdi ki, onun bayrağı altında durub, [özbəklərin] zəfər və qələbəsi
üçün dua etsinlər. Lakin haqq onların tərəfində olmadığı üçün onların duaları qəbul
edilmədi və onların hamısı bayrağın altında öldürüldülər. Sözün qısası, Kuçum xan
və Übeyd xan yüz təĢviĢ və üzgünlüklə o qaniçən burulğandan salamatlıqla
canlarını qurtardılar. Bir göz qırpımında o Ģər dəstəsindən iyirmi min nəfər ĢimĢək
kimi təsir edən qılıncların Ģöləsi ilə yandırıldı və «onları tutduğunuz yerdə
öldürün» [ayəsinə]
412
müvafiq olaraq o alçaqlar qətlə yetirildi.
Cənnətməkan Ģah həzrətlərinin dilindən deyilib ki, o həzrətlə birgə
özbəklərin mərkəzinə həmlə etmiĢ üç min nəfərlik dəstədən min yeddi yüz nəfəri
qorçular, qalanları isə əmirlərin qoĢunları idilər. Canibəy sultan öz tabeçilərindən
və özbək qoĢunundan bir çoxları ilə birlikdə qızılbaĢ qoĢunundan qaçanları təqib
etməkdən axĢam vaxtı qayıdıb, qızılbaĢ ordusunun çıraqlarını Übeyd xanın ordusu
hesab edərək, Ģah ordusunun arxasında yerbəyer oldu. Səhərisi günün, yəni
məhərrəmül-həram ayının 11-ci gününün (25 sentyabr 1528) sübh çağında
[qızılbaĢlar] onların qaraltısını gördülər. Aydın oldu ki, onların hamısı yağmaçılıq
məqsədi ilə süvar olmuĢ özbək qoĢunudurlar. Cənnətməkan Ģah atlanıb,
bədbəxtlərin üzərinə getdi. Çuxa sultan mane olmaq istəyib dedi:
410
Binatün-nəĢ - Böyük və Kiçik Ayı bürclərinin ulduzları. Klassik ġərq ədəbiyyatında bir sıra hallarda
dağınıqlıq, pərakəndəlik rəmzi kimi iĢlədilmiĢdir.
411
Tehran çapında (s.56) «üzəma» («böyüklər») yazılsa da, Bakı nüsxələrində «üləma» (din alimləri,
din xadimləri) qeyd olunmuĢdur (S-129, v.49a; S-297, v.31b). Fikrimizcə, burada «üləma» sözünün
iĢlədilməsi daha çox yerinə düĢür. Çünki mətndən goründüyü kimi, Übeyd xan bu Ģəxsləri döyüĢ
meydanında dua oxumaq üçün gətirmiĢdi. Dua oxumaq isə din xadimlərinin, üləmanın iĢidir.
412
Qurani-Kərim», «Nisa» surəsi, 89-cu ayə.
119
- QızılbaĢ qoĢunu pərakəndə olduğuna görə getmək məsləhət deyildir.
Məbada, bir xətər dəyə bilər.
Lakin həzrət igidliyinin və qəhrəmanlığının çoxluğu üzündən o aqilanə sözü
nəzərə almadı, o alçaqların üzərinə hücum etdi və bir igidcəsinə həmlə ilə o
dəstənin iĢini bitirdi. O [özbək] dəstəsindən çoxları qazilərin qılınclarına yem
oldular. Canibəy sultan bir qədər sabitqədəmlik etdi. Onun adamları mərdliklə
döyüĢdülər. Lakin axırda fərar yolunu tutdular. Yüksək bəxtin və uca səadətin
qüvvəti ilə zavalsız dövlətin baĢçılarına keçmiĢ zamanlarda az-az görünmüĢ bir
qələbə nəsib oldu. XoĢbəxt [qızılbaĢ] qoĢununun hər nəfəri bərabərində on nəfərə
malik olan saysız-hesabsız zəlalət qoĢunu məğlub olaraq, talesizlik diyarına üz
qoydu və həqiqətlə dolu olan «sizin səbirli iyirmi adamınız onların iki yüz adamını
məğlub edər» [ayəsinin]
413
məzmunu baĢ verdi. [ġah Təhmasib] Allaha Ģükür
etməyə məĢğul olub, məmləkətlərinin müxtəlif tərəflərinə və səmtlərinə
fəthnamələr göndərdi və Xorasan məsələlərinə intizam verdi. Bu döyüĢdə Hüseyn
xan ġamlu mərdanəliklər göstərdiyi üçün Herat əyalətinin hakimliyi əvvəlki
qaydada ona tapĢırıldı. [ġah] hərəkət yüyənini Ġraqi-Ərəbə tərəf döndərdi. Zülfüqar
xan Türkman Bağdadda yağı olduğu üçün hökmdar Ġraqi-Ərəbə getməli oldu.
414
Bu
[hadisənin] Ģərhi [irəlidə] qələmə alınacaqdır.
ÜBEYD XANIN DÖRDÜNCÜ DƏFƏ XORASANA GƏLMƏYĠ HAQQINDA
Übeyd xan Ģahın müzəffər məiyyətinin geri qayıtmasından agah olduqda,
935-ci ilə müvafiq olan həmin ildə (15.09.1528 -04.09.1529) Buxaranın ətrafından
və yan-yörəsindən hədsiz-hesabsız qoĢun toplayıb, yenidən Xorasana gəldi. O,
Sevincək Məhəmməd sultanı və öz oğlu Əbdüləziz sultanı qabaqcadan müqəddəs
və ulu MəĢhədə göndərdi. QızılbaĢ əmirlərindən o vaxt hələ «sultan» [rütbəsinə
malik] olan Ağzıvar xan ġamlu, Əhməd sultan ƏfĢar və Yaqub sultan Qacar
müqəddəs MəĢhəddə idilər. MəĢhədin qala divarları hələ tam hazır olmadığından
Ģəhəri küçəbənd (barrikada) edib, müdafiəyə məĢğul oldular və iki ay ərzində
tərəflər arasında hərb atəĢi alovlandı. Übeyd xan özü də Mavəraünnəhrin Bəhram
kimi qəhredici ordusu ilə Ģəhər ətrafına gəlib, hücuma keçdi və kücəbəndlər
üstündə gərgin döyüĢ baĢ verdi. Lakin qızılbaĢlar daha artıq müqavimət
göstərməyə və hərb etməyə tab gətirməyib, döyüĢü davam etdirməyi məsləhət
bilmədilər və bir gecə MəĢhəddən çıxdılar. Əhməd sultan öz ölkəsi olan Fəraha
415
getdi və Fərah qalasını möhkəmləndirib oturdu. Ağzıvar xanla Yaqub sultan isə hər
ikisi Məzinan tərəfə getdilər.
Sübh vaxtı özbəklər qızılbaĢların getməyindən agah olub, onları təqib
etməyə tələsdilər. Amma əmirlərə çata bilmədilər. Übeyd xan MəĢhədi öz etimadlı
413
«Qurani-Kərim», «Ənfal» surəsi, 65-ci ayə.
414
S-129, v.50a; S-297, v.32a.
415
Fərah - müasir Əfqanıstanın qərbində, Fərəhrud çayı sahilində yerləĢən Ģəhər.
120
əmirlərindən birinə tapĢırıb, Herata yollandı və Ģəhəri mühasirəyə aldı. Lakin
bundan öncə, elə həmin il Hüseyn xan və Ģamlu qaziləri qalanı müdafiə etməyə
qalxmıĢ, Ģəhər uğrunda neçə ay ərzində tərəflər arasında hərb və döyüĢ atəĢi
alıĢmıĢ və Ģəhər ətrafında («bölükat») taxıl az tapılan, bəlkə də, tapılmaz olmuĢdu.
Buna görə də Hüseyn xan və Ģamlu ağsaqqalları azuqənin çatıĢmazlığı və qalanı
müdafiə etmək üçün ləvazimatların olmaması üzündən [Ģəhəri] tərk edib getməyi
məsləhət bildilər. Ortaya sülh söhbəti atıldı. Aralıqda səfirlər gedib-gəldilər. Qərara
alındı ki, Übeyd xan [Ģəhərdən] bir neçə köç mənzili kənarda dayansın ki,
qızılbaĢlar öz uĢaqları, arvadları, yükləri və əĢyaları ilə [Ģəhərdən] çıxıb getsinlər
və özbək sultanlarından heç birisi onları təqib etməsin. Übeyd xan sülhə
rəğbətlənərək, bir neçə köç mənzili geri çəkildi. Əhdü-peyman möhkəmləndikdən
sonra Hüseyn xan bütün qazilərlə və Ģiə məzhəbli sakinlərlə birlikdə sağ-salamat
[Ģəhərdən] çıxıb, Sistan
416
tərəfə getdi. Sistan valisi Məlik Mahmud onlara insani
iltifatlar göstərdi. Hüseyn xan yağı və yolkəsən olan PüĢtzərrə [camaatı] üzərinə
gedib, onların mallarını qarət etdi və oradan da Kic və Məkran
417
vilayətinə gedib,
çoxlu taxtü-tarac etdi. Daha sonra isə oradan ġiraza gəldi. Onun əhvalatının
davamının Ģərhi tezliklə zərif yazan qələmlə qeyd olunacaqdır. Sözün qısası,
Übeyd xan Xorasan mülkünün hamısını istila edib, yenidən zülm və tüğyan
bayraqlarını o mülkdə qaldırdı. Özbək qoĢunu Xorasan əhlinə qarĢı çoxlu
zülmkarlıq və sitəmkarlıqlar etdi. Sünni olduqları yəqin olan xeyli adamları mal-
dövlət tamahı üzündən rafizilik
418
və Ģiəlik bəhanəsi altında qətlə yetirdilər.
Öldürülənlərdən biri də məzlum Ģair Mövlana Hilalidir. Onu Heratın
«Çaharsuq»unda
419
qətlə yetirmiĢdilər. Onun qətlinin bəhanəsi bu idi ki, Übeyd
xana çatdırmıĢdılar ki, guya cənab Mövlana [Hilali] [Übeyd] xanı həcv
420
edibdir
və bu rübaini onun yazdığını bildirmiĢdilər:
Beyt
«Neçə vaxtdır ki, ey Übeyd, talançılıqla məĢğulsan,
416
Sistan - Xorasandan cənubda yerləĢən tarixi vilayət. Hal-hazırda tarixi Sistan vilayətinin bir hissəsi
mərkəzi Zabul (Zabil) olmaqla Ġranın tərkibinə daxildir. Digər hissəsi isə Əfqanıstanın Nimruz əyalətini
təĢkil edir və mərkəzi Zərənc Ģəhəridir (Maлик Шах-Хусайн Систани. Хроника воскрешения царей /
Тарих-и ихйа ал-мулук/. Перевел с персидского: Л.П.Смирнова. Москва, 2000, предисловие,
прим.1).
417
Kic və Məkran vilayəti - Sistan vilayətindən cənuba doğru, Ərəbistan dənizi sahilində yerləĢən tarixi
vilayət. Əslində vilayətin adı Məkran idi, Kic isə onun paytaxt Ģəhəri idi. Hal-hazırda tarixi Məkran
vilayətinin qərb hissəsi Ġrana aiddir, Kic Ģəhəri də daxil olmaqla Ģərq hissəsi isə Pakistanın tərkibinə
daxildir (Maлик Шах-Хусайн Систани. Хроника воскрешения царей, прим. 72).
418
Rafizi - inkar edən, dindən çıxan deməkdir. Sünnilər Ģiələri həqarətlə «rafizi» adlandırırdılar.
419
Çaharsuq (farsca «dörd bazar» deməkdir) - dörd bir tərəfində alıĢ-veriĢ iĢlərinin getdiyi və əhalinin
gur olduğu meydan. Türk dilindəki «çarĢı» sözü həmin bu «çaharsuq» istilahından alınmıĢdır.
420
Həcv - hansısa bir Ģəxsin yaramazlıqlarını, mənfi xüsusiyyətlərini kəskin formada tənqid etmək, ona
qarĢı kin və nifrət bildirmək üçün yazılan satirik Ģeir növü.