Искандер Мунши Тюркман. Tarix-i al?mara-yi Abbasi (Аббасова мироукрашающая история). Том 1
Подождите немного. Документ загружается.
121
Xorasan mülkünü sən tarac edirsən.
Qarət edib, yetimlərin malını aparırsan,
Mən kafir olum, əgər sən müsəlmansansa.»
Halbuki o, Übeyd xanın mədhinə parlaq bir qəsidə
421
nəzmə çəkmiĢdi ki, bu
iki-üç beyt
422
o cümlədəndir:
«Xorasanın sinəsinə sanki təzə can gəldi,
Yəni ki, oraya Übeydulla xan gəldi.
Onun qızıl nallı atı günəĢə bənzəyir,
O, Ģərqdən qərbə getdi, yenidən ortaya çıxdı.
ġeirdə xəta olar, xətamın üstündən xətt çək ki,
O xəta ya qələmin səhvindən düĢüb,
Ya dilin səhvindən gəlib.»
Lakin buna baxmayaraq, heç bir faydası olmadı və o, malik olduğu var-
dövlət üzündən öldürüldü.
Şah Təhmasibin özbək padşahı Übeyd xanı cəzalandırmaq əzmi ilə
Xorasana getməyi. Özbəklərin Xorasanı istila etməsi xəbəri cənnətməkan Ģahın
mübarək qulağına çaldıqda, Bağdad məsələləri Ģəhriyarın iradəsinə uyğun Ģəkildə
din və ədalət yoluna müvafiq surətdə həll edildiyindən, 936-cı ilin (05.09.1529 -
24.08. 1530) əvvəlində [ġah Təhmasib] özbəklərin fitnəsini dəf etmək məqsədi ilə
öz səadətli yüyənini Xorasan səmtinə yönəldib, ölkə ərazisinin müxtəlif tərəflərinə
və yerlərinə ay kimi gəzən qorçular göndərdi ki, [əmirlər] özlərini qələbə Ģüarlı
orduya yetirsinlər. Qısa vaxt ərzində çox-çox və dəstə-dəstə qüdrətli qoĢunlar iradə
və sədaqət üzlərini asimana tay olan ali astanaya tutaraq, [Ģahın yanındakı] səadətli
əsgərlərə qoĢuldular. Tarixçi Həsən bəy yazır ki, o yürüĢdə yetmiĢ min nəfər
müzəffər orduda cəmləĢmiĢdi.
Amma Übeyd xan gözəl Herat Ģəhərini zəbt edib, özünü Xorasan mülkünün
sahibi hesab edirdi. O, Fərah qalasını tutmaq üçün hərəkətə keçib, Əhməd sultan
ƏfĢarın üzərinə getdi və qalanı mühasirəyə aldı. Oranı tutmaq üçün çoxlu səy
göstərsə də, bir iĢ görə bilmədi və mühasirədən əl çəkib, Herata gəldi. Bu zaman
[ġah Təhmasibin] səadətli məiyyətinin günəĢ kimi iĢıq saçıb gəlməsinin avazı o
vilayətdə yayıldı. [Übeyd xanın] sabitlik və möhkəmliyinin təməlinə sarsıntı
düĢdü. O, Heratdan Mərv tərəfə getdi və Çingiziyyə xanlarının yanına Ģirindil
elçilər göndərib xahiĢ etdi ki, təcili surətdə köməyə gəlsinlər. O, oradan
cənnətməkan Ģah həzrətlərinə yöndəmsiz məktublar yazıb göndərdi və Mərvdə
421
Qəsidə - əruz vəznində yazılan lirik Ģeir forması.
422
Tehran çapında (s.58) və S-297 nüsxəsində (v.32b) «iki beyt» deyə yazılmıĢdır. S-129, v.50b
əsasında mətnə düzəliĢ edilmiĢdir.
122
oturub, yardım və kömək gələcəyini gözlədi. Turan sultanları gəlib, Mərvdə
cəmləĢdilər. Yenidən [Übeyd xan] qızılbaĢ padĢahı ilə müharibə etmək barəsində
hər tayfanın aqilləri və ağsaqqalları ilə «kəngaĢ» etdi. Onların əksəriyyətinin rəyi
bu oldu ki, müharibə olmasın. Həmin il [özbək] sultanlarının ən böyüyü olan
Səmərqənd hökmdarı Kuçum sultan vəfat etmiĢdi və onun oğlu Əbu-Səid öz
atasının yerinə əyləĢmiĢdi. O, mütləq surətdə Übeyd xanın əleyhinə çıxıb dedi:
- Bu müddət ərzində hər nə qədər Xorasana gəlib qızılbaĢlarla müharibə
etmiĢiksə, xəsarətdən savayı bir fayda görməmiĢik. Əgər sən özün təkbaĢına
müqavimət göstərə bilərsənsə, öz hərəkətində sərbəstsən. Biz isə qızılbaĢlarla
döyüĢmək barəsində sənə yoldaĢ deyilik. Ən önəmli və vacib iĢ odur ki, sən də öz
məmləkətinlə qane olub, bu faydasız təlaĢdan əl çəkəsən.
Cuci nəslindən olan əksər sultanlar [Əbu-Səidin] sözünü bəyəndilər və
[Übeyd xana] kömək etmək fikrində olmadılar. Übeyd xan sultanların köməyindən
ümidini üzməli oldu. Onun göndərdiyi adam da əĢrəfin hüzurundan qayıdıb gəldi,
[qızılbaĢ] qoĢununun cəmləĢməsi və çoxluğu xəbərini və [Übeyd xanın]
məktubuna uyğun üslubda yazılmıĢ [ġah Təhmasibin] cavabını gətirdi. Orada bu
beyt qeyd olunmuĢdu:
Beyt
«Sən karsan və sənin bəxtin kordur,
Axı kor və karın əlində nə zor ola bilər?!»
Nə isə, [Übeyd xan] həsrət dolu ürəklə və inildəyən könüllə Xorasandan
əlini üzüb, Buxaraya yollandı. Cənnətməkan Ģah həzrətləri səadət və bəxtəvərliklə
Xorasana gəldi, öz parlaq bayrağının ayparasını o vilayətin ərazisi üzərinə qaldırdı,
darüssəltənə Heratda xoĢbəxtcəsinə dayandı, o diyarın xəstə ürəklilərinin iltihablı
yaralarının üstünə rahatçılıq məlhəmi qoydu, Xorasan hökumətini öz doğma
qardaĢı Bəhram mirzəyə bəxĢ etdi, Qazi xan Təkəlünü [Bəhram] mirzənin lələsi və
Xorasanın əmirülümərası
423
[təyin] etdi, hər mahala əmirlər və hakimlər təyin etdi
və camaatın iĢlərini yenidən nizam-intizama saldı. Lakin qarətçi özbək ordusunun
yürüĢü zamanı o diyar xarabalığa döndüyündən, müzəffər əsgərlərin orada qalması
o diyarın hərbçilərinin və rəiyyətinin dolanıĢığına mənfi təsir göstərdiyinə görə
[Ģah ordusunun] Ġraq səmtinə qayıtması lazım gəldi. Dünya hökmdarı (ġah
Təhmasib) öz qələbə niĢanlı yüyənini o tərəfə döndərdi.
ÜBEYD XANIN BEġĠNCĠ KƏRƏ XORASANA
GƏLMƏSĠ VƏ FƏRAR ETMƏSĠ HAQQINDA
423
Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin əyalət idarəçiliyi hərbi xarakter daĢıdığından vilayət hakimi və ya
bəylərbəyi rəhbərlik etdiyi vilayətin əmirülümərası (əmirlər əmiri, qoĢun baĢçısı) hesab olunurdu.
123
Elə ki cənnətməkan Ģahın geri qayıtması xəbəri Buxarada Übeyd xana catdı,
növbəti ildə, yəni 937-ci ildə (25.08.1530 -14.08.1531) o, QəmiĢ-oğlanı bəzi özbək
əmirləri ilə purnavulluq etmək və xəbər gətirmək üçün Xorasana göndərdi. Onlar
Amudərya çayından keçib, Sərəxs
424
yolundan müqəddəs və ulu MəĢhədə gəldilər.
Müqəddəs MəĢhədin hakimi MəntəĢa sultan Ustaclu və NiĢapur
425
hakimi Dəmri
sultan oğlu
426
Ağzıvar xan ġamlu bir-birilərinə qoĢulub, QəmiĢ-oğlanın və
özbəklərin üzərinə gəldilər. Tərəflər arasında bir qədər toqquĢma oldu. Qazilər
düĢməndən bir neçə nəfəri qətlə yetirdilər. Özbəklər müqavimət göstərməyə tab
gətirməyib, döyüĢdən əl çəkdilər və geri qayıtdılar. [QızılbaĢ] əmirlərinin də hər
biri öz məkanına getdi.
938-ci ildə (15.08.1531 - 02.08.1532) Übeyd xan yenidən qeyri-məhdud
qoĢun toplayıb, Xorasana üz qoydu və Herat Ģəhərinin ətrafını tutub, mühasirəyə
baĢladı. O, öz əmirlərini Xorasan vilayətinin müxtəlif tərəflərinə və səmtlərinə
göndərdi. O, öz oğlu Əbdül-əziz sultanı müqəddəs MəĢhədə, QəmiĢ-oğlanı
Astarabada, Xangəldi bahadırı Səbzəvara, digər bir dəstəni Bistam vilayəti
ərazisinə göndərdi. MəntəĢa sultan, Ağzıvar xan və Xorasandakı digər əmirlər
qalmağı məsləhət görməyib, hamısı öz hakimlik etdikləri yerləri boĢ qoyaraq çıxıb
getdilər. Amma Damğan hakimi olan Zülqədər sultan özbəklərin gəliĢindən
xəbərdar olub, gəraylı
427
[tayfası] arasına adam göndərərək kömək istədi. Mirzə
Əlixan xəlifə Gəraylı çoxsaylı bir qoĢunla ona qoĢuldu. O, Bistam ətrafında
özbəklərlə üzləĢib döyüĢdü. Qazilər qalib gəldilər, özbəklər isə məğlub olub
qaçdılar. Onlardan bir dəstəsi qətlə yetirildi, bəziləri isə əsir alındı. Amma
Astarabada getməyə məmur edilmiĢ QəmiĢ-oğlan cəsarət və bahadırlıq ayağını önə
qoyub, çoxsaylı bir dəstə ilə ta Məhvəri-Savucbulağ [adlı yerə qədər] at çaparaq,
orada Astarabad hökumətinə təyin olunmuĢ
428
Məhəmməd xan Zülqədəroğlunun
ordugahı üzərinə tökülüĢüb, onun yüklərini («ağruq»)
429
qarət etdi və geri qayıtdı.
Übeyd xanın Herat qalasını mühasirə etməsi. Übeyd xan Herat qalası
ətrafında mövqe tutub, qalanı fəth etmək üçün tədbirlər görməyə baĢladı. Qazilər
isə qüvvətləri və bacarıqları yetdiyi qədər özbəklərdən müdafiə olundular.
424
Sərəxs Ģəhəri Ġranın Ģimal-Ģərq qurtaracağında, müasir Ġran – Türkmənistan sərhədində yerləĢir və iki
yerə bölünüb. Belə ki, sərhədin hər iki tərəfində, həm Ġranda, həm də Türkmənistanda Sərəxs Ģəhəri
mövcuddur.
425
NiĢapur - Ġranın Ģimal-Ģərqində, Xorasan vilayətində, MəĢhəddən qərbdə, MəĢhəd və Səbzəvar
Ģəhərləri arasında yerləĢən Ģəhər.
426
S-129, v.51b. Digər Bakı nüsxəsində yanlıĢlıqla «Xaf hakimi Ağzıvar xan ġamlu və NiĢapur hakimi
olan Dəmri sultan» deyə qeyd olunmuĢdur (S-297, v-33a). Heç Ģübhəsiz ki, bu, katib xətasıdır. Çünki
Ġsgəndər bəy MünĢinin yuxarıda qeyd etdiyi kimi, Ağzıvar xanın atası olan Dəmri sultan bu hadisədən
xeyli əvvəl, Übeyd xanın Xorasana ikinci yürüĢü zamanı, yəni 932-cı (1525-26) ildə baĢ vermiĢ Bistam
döyüĢündə həlak olmuĢdu.
427
Gəraylı - Astarabad vilayətində yaĢayan türk tayfası (V.F.Minorsky. «Tadhkirat al-muluk», p.170).
428
S-129, v.51b; S-297, v.33b. Bakı əlyazmalarının birində (S-129) Məhvəri-Savucbulağ əvəzinə
Məxmuri-Savuxbulağ, digərində (S-297) isə Məxvəri-Savux-bulağ yazılıb.
429
Ağruq - türkcə «ağır» sözündən yaranmıĢdır və ordunun yüklərini bildirən termindir.
124
Azərbaycanda Ülamə Təkəlü yağı olub Ruma getmiĢdi və fitnə salmıĢdı. O
sərhəddə çaxnaĢma və qarıĢıqlıq alovu alıĢmıĢdı. Cənnətməkan Ģahın qarĢısında
böyük bir məĢğuliyyət dururdu və onun Xorasana yürüĢ etməyə fürsəti yox idi.
Buna görə də Übeyd xan rahat Ģəkildə qala ətrafında oturub, mühasirədəkilərə
təzyiq göstərməyə səy edirdi. Nəhayət, mühasirə müddəti bir il yarıma gedib çatdı.
Azuqə və çörək çatıĢmazlığı ucbatından mühasirədəkilərin iĢi ağırlaĢdı. Qazi xan
xalqı Ģəhərdən çıxardı və onların azuqələri qazilərin əlinə keçdi. Onlar aclığı dəf
etmək üçün bir müddət [həmin azuqədən] istifadə etdilər. O hadisələr zamanı
təkəlü tayfasından biçarə rəiyyətə çoxlu sitəmlər və zülmlər dəydi. [Təkəlülər]
onların üzdə olan mallarını əllərindən alıb, onları Ģəhərdən çıxardılar. Bundan
sonra isə hətta gizlədilmiĢ malların da axtarıĢına məĢğul oldular. ġəhərlilərin çıxıb
getməsindən sonra onların evlərini, məskənlərini qazıb, əksər dəfinələri tapdılar və
qarət etdilər. Sözün qısası, get-gedə qida o dərəcədə yoxa çıxdı ki, qazilər it və
piĢik yeməklə dolanmağa baĢladılar. Axırda o da ənqa quĢu
430
kimi qəhətə çəkildi.
MəĢhurdur ki, Qazi xanın iki mötəbər ağası arasında bir it üstündə münaqiĢə olmuĢ
və buna görə xanın qarĢısında məhkəmə qurulmuĢdu. Hər ikisinin iddiası bu idi ki,
o it mənim zərbəmlə verə yıxılmıĢdır və mənim ovumdur. Axırda Qazi xan o itin
leĢini iki yerə bölüb, hər birinə yarısını verdi.
Hər gün Bəhram mirzənin və [Qazi] xanın əmri ilə at əti ilə bir qab düyü
hazırlayırdılar. Onun yarısını məclisdə qaĢıq-qaĢıq mötəbər ağalar arasında
bölüĢdürürdülər, qalan yarısını isə öz xidmətçilərinə verirdilər. Qidanın yoxluğu
elə bir qüvvət süstlüyü yaratmıĢdı ki, adamlar əsa ilə yeriməyə baĢlamıĢdılar.
Übeyd xan qalaya adam göndərib, ortaya sülh söhbətini atdı. Qazi xan razı olub
bildirdi ki, Übeyd xan bir-iki köç mənzili geri otursun, biz isə Bəhram mirzə və
qızılbaĢ qoĢunu ilə birlikdə salamatlıqla [Heratdan] çıxıb Ģəhəri təslim edək. Lakin
Übeyd xan bununla razılaĢmayıb dedi ki, onlar gəlib mənim çadırımın örkəninin
altından keçib getsinlər. Bəhram mirzə və Qazi xan bu zilləti özlərinə
sığıĢdırmadılar. Bir neçə gün sonra Səmərqənd padĢahı Əbu-Səid xan ibn Kuçum
xanın atalığı
431
Ģəhərə gəldi ki, sülhü qərarlaĢdırsın, amma baĢ tutmadı. Qazi xan
tamam əldən düĢsə də, din və dövlət düĢmənlərinə qarĢı döyüĢü davam etdirib,
qalanı müdafiə etməyə səy göstərdi.
Şah Təhmasibin Xorasan səmtinə hərəkət etməsi. Elə ki bu xəbərlərin
həqiqəti və mərdimazar özbəklərin [Xorasandakı] istilası Azərbaycanda [Ģahın]
cah-calallı qulaqlarına çatdı və Ülamənin fitnəsi tam sakitləĢdi, cənnətməkan Ģah
Xorasan tərəfə hərəkət etmək qərarına gəldi. 939-cu il aylarında (03.08.1532 -
22.07.1533) qələbə ayətli bayraqlar o tərəfə doğru hərəkətə gəldilər. Bu muĢtuluğu
430
Ənqa quĢu - klassik ġərq ədəbiyyatına görə, Qaf dağında yaĢadığı iddia edilən və insanların gözünə
görünməyən əfsanəvi bir quĢdur. Ġsmi olub cismi olmayan, yəni adı olub özü olmayan, tapılmayan
Ģeylərə məcazi mənada «ənqa quĢu» deyilir.
431
Atalıq - hansısa azyaĢlı və ya gənc hökmdarın, yaxud Ģahzadənin lələsi, tərbiyəçisi, qəyyumu
mənasındadır.
125
çatdırmaq üçün Herata sürətli gedən qasidlər göndərdilər. Herat ac-yalavaclarının
ahının qığılcımları dövranın xırmanına atəĢ salan vaxt xoĢ xəbərli qasid çatıb, fərəh
bəxĢ edən müjdəni gətirdi. [Bu xəbər] can qüvvəti və cənnət qidası kimi oldu.
Sevinc və Ģənlik səy-küyü asimanın ən yüksək nöqtəsinə çatdı, Ģadyanalıq
nağaraları səsləndirildi.
Übeyd xan Ģairlik bacarığına malik bir kiĢi idi. O, həmin günlərdə bu
beytləri yazıb, Qazi xanın vəziri olan Möhürdar [ləqəbi] ilə məĢhur Xoca Əmir
bəyin yanına Ģəhərə göndərdi.
Beyt
«Ey külək, əgər Xorasan əhlinə güzar etsən,
Mütləq çatdırarsan onlara sifariĢimizi.
Lütf üzündən o güruha deyərsən ki,
Sizə qarĢı kinliyik bizim hamımız.
Çünki sizin qürur və cahillik qələminiz,
Bizim adımıza bir məktub yazıb.
Ey Xoca, bundan belə yaĢamaqdan ümidi üz,
O səbəbdən ki, xanlıq sikkəsi vurulubdur adımıza».
Xoca söz qoĢmaq qabiliyyəti olan bir kiĢi idi və zəmanənin istedadlılarından
idi. O, bu beytlərin cavabında yazıb göndərdi:
Beyt
«Ey boĢboğaz, məgər sən eĢitməmisənmi ki,
Gəlib çatmaqdadır ulduz həĢəmətli möhtərəm Ģahımız.
Biz həzrət Ģahın bəndələriyik və əzəldən
Qeyd olub rəhmət dəftərində davamımız.
Sənin etdiyin xanlıq iddiasına cavab olsun,
Bu bir beyt Ģirin kəlamlı Hafizimizdən:
432
Elə olur qaĢ-göz etməyi və nazı düz qamətli gözəllərin
Ki, gəlir cilvəyə bizim Ģən sərvü-sənubərimiz».
433
Bəlxdən Übeyd xana köməyə gəlmiĢ Gəskən Qara sultan və Canibəy sultan
qızılbaĢlara gizlincə dostluq münasibəti göstərirdilər. Onlar Bəhram mirzə üçün bir
baĢ südəmər quzu və atdan hasil olunmuĢ kərə yağı göndərmiĢdilər. Onların
adamları gecələr arıq yabıları xəndəyin kənarına gətirib, tamam baha qiymətə
432
Hafiz ġirazi - XIV əsrin məĢhur Ġran Ģairi.
433
Xoca Əmir bəyin Übeyd xanın cavabında yazdığı bu Ģeirdəki son beyt olduqca təhqiramiz sətiraltı
mənaya malikdir.
126
[qızılbaĢlara] satırdılar və ruzi verən [Allah] bir müddət onların ətindən qazilərin
ruzisini təmin etmiĢdi.
Sözün qısası, cənnətməkan Ģah həzrətləri Xorasana hərəkət etməyi qərara
aldıqdan sonra Əlqas mirzəni Bədr xan Ustaclu ilə birlikdə qabaqcadan göndərdi.
Onlar Bistama çatanda Bədr xan öz yoldaĢları ilə «canəqi»
434
qurub qərara aldılar
ki, Astarabad tərəfə sürətli yürüĢ edərək, qəflətən QəmiĢ-oğlanın üzərinə getsinlər.
Onlar «müharibə hiyləgərlikdir» kəlamına əməl etdilər və cənab [Əlqas] mirzənin
ali məiyyətində döyüĢ meydanı mübarizlərindən min beĢ yüz nəfər Bistamdan
sürətlə hərəkət edib, sübh vaxtı, əksər özbəklər hamamda olarkən Ģəhərə gəlib,
Ģadyanalıq nağarası səsləndirdilər. Hansı özbəyə çatdılarsa, onu baĢ yükündən azad
etdilər. [Özbəklərdən] hər hansı birisi lüt və üryan halda hamamdan bayıra
çıxırdısa, özünü fanilik dənizinə qərq olmuĢ görüb, gedər-gəlməzə yollanırdı.
QəmiĢ-oğlan bu hadisənin baĢ verməsindən qorxaraq və çaĢaraq, Ģəhərdə sərgərdan
olmuĢdu. O. yüz təĢviĢ içində yeddi-səkkiz nəfərlə birlikdə aradan cıxıb, Mərv
tərəfə qaçdı, onun dörd qardaĢı isə beĢ yüz nəfərə qədər [Özbəklə] birgə qətlə
yetirildilər. Onların baĢları Ģahın məiyyətinin qarĢısına göndərildi.
Sufiyan xəlifə Rumlunu rumlu qazilərindən üç yüz nəfərlə və gözüböyüklü
tayfasından bir dəstə ilə Səbzəvara yolladılar. O, dörd min özbəklə Səbzəvarda
olan Xangəldi bahadırın üzərinə gecə basqını edib, onların bir hissəsini qırdı.
Özbəklər NiĢapur tərəfə getdilər. O əsnada CəmĢid məqamlı Ģah özbək qoĢununun
çoxluğundan xəbər tutub, Hüseyn xan ġamlunu, Ağzıvar xan ġamlunu və Əmir
sultan Rumlunu
435
Sufiyan xəlifənin köməyinə göndərdi. Onlar NiĢapur hüdudunda
bir-birilərinə qoĢulub, orada özbəklərlə döyüĢdülər və qalib gəlib, müqəddəs və ulu
MəĢhədə yollandılar. Yeddi min nəfərlə birlikdə
436
MəĢhəddə olan Əbdüləziz xan
Ģah məiyyətinin gəliĢindən və əmirlərin yaxınlıqda olmasından xəbər tutub,
[MəĢhəddə] qalmağa tab gətirməyərək, Herat tərəfə qaçdı və öz atasına qoĢuldu.
Übeyd xanın Heratdan fərar etməsi və özbəklərin qaçıb getməsindən
sonra mühasirədəkilərin rahat olması. Übeyd xan üfüqlər hökmdarının günəĢ
kimi nur saçan bayraqlarının və onun qoĢunlarının gəliĢinin yaxın olmasından agah
olub, hər dəfə olduğu kimi, bu dəfə də fərar etməyə qərar verib, Buxara yoluna
çıxdı və özbək sultanlarının hər biri öz vilayətlərinə tələsdilər. ġahın zərnigar
çətirinin günəĢi Herat üfüqündən doğub, 939-cu ilin cəmadiüs-sani ayının 22-də
(19.01.1533) Ģəhər bağında yerləĢdi. [ġah Təhmasib] orada hökmdarlıq taxtı
üzərində əyləĢdi. PəriĢanlıq diyarının pərakəndələri olan böyüklər və əyan-
əĢrəflər onun mübarək kölgəsi altında daldalanacaq axtarıb, ondan hüsn-rəğbət
vədi aldılar. Qazi xan məzlumların mallarını müsadirə etmək üstündə danlanıldı.
Fəqirlərə və zəiflərə dövlət xəzinəsindən («xəzaneyi-amirə») külli miqdarda
bəxĢiĢlər verildi. O ildə [Ģah] Heratda qıĢlaq etdi. Bir müddət sonra isə
434
Canəqi - məĢvərət məclisi.
435
Tehran çapında (s.61) Əmə sultan Rumlu yazılmıĢdır.
436
Bakı nüsxələrində “altı-yeddi min” qeyd olunmuĢdur (S-129, v. 53a; S-297, v 34b).
127
Mavəraünnəhrə yürüĢ etmək, Übeyd xanı cəzalandırmaq və özbəklərə
qulaqburması vermək üçün Ģəhərdən çıxdı. ÜləngneĢin ədalətli və dindar
hökmdarın ordugah yeri oldu. Xorasanda Mavəraünnəhrə yürüĢlə bağlı səs-səda
yayıldı. Hüseyn xan və MəntəĢa sultan bəzi əmirlərlə birlikdə Qərcistanın
437
zəbt
olunmasına məmur edildilər və onlar o vilayəü fəth edib, geri qayıtdılar. Adlı-sanlı
əmirlər Mavəraünnəhr yürüĢünə hazırlıq görüb, topxana lovazimatlarının və
yaraqların sərəncam edilməsinə məĢğul oldular.
Lakin bu vaxt orduda Azərbaycandan və Ġraqdan gələn qorxulu xəbərlər
yayıldı. Rum qoĢununun yürüĢü və Sultan Süleymanın o sərhədə və ölkəyə gəliĢi
haqqında olan bu xəbərlər həmin layiqli iĢə (Mavəraünnəhr yürüĢünə) əngəl
yaratdı. ġah məiyyətinin Ġraq tərəfə qayıtması lazım gəldi. Təkəlü camaatında
qalanı müdatiə etmək qüdrəti qalmadığından, həm də rəiyyət və acizlər Qazi xanın
və onun adamlarının yöndəmsiz hərəkətlərindən Ģikayətçi olduqlarından
darüssəltənə Heratın hökuməti kama yetmiĢ Ģahzadə Sam mirzəyə tapĢırıldı,
Ağzıvar xan ġamlu isə [Sam] mirzənin lələsi, atalığı və Xorasanın əmirülümərası
təyin edildi. Bundan sonra [ġah Təhmasib] hərəkət yüyənini Ġraqa tərəf döndərib,
sürətli və təcili bir Ģəkildə Allahın köməyi ilə yola düĢdü.
XORASANIN VƏZĠYYƏTĠ, ÜBEYD XANIN ALTINCI DƏFƏ O
SƏADƏT NĠġANLI DĠYARA GƏLĠġĠ, ġAH MƏĠYYƏTĠNĠN
ORAYA YOLLANMASI, ÜBEYD XANIN ƏHVALATININ SONA
YETMƏSĠ VƏ BUQƏLƏMUN FƏLƏYĠN ZƏRURƏTĠNƏ UYĞUN
SURƏTDƏ BAġ VERMĠġ MÜXTƏLĠF HADĠSƏLƏR HAQQINDA
Xəbərlər məclisinin natiqlərinin, tərcümeyi-hallar və əsərlər rəvayət
edənlərin sözlərindən belə aydın olur ki, CəmĢid məqamlı cənnətməkan Ģah
həzrətləri [Xorasandan] qayıtdıqdan sonra Sam mirzə və Ağzıvar xan bir müddət
Heratda qalıb, Xorasan mülkünün nizam-intizamının təmin olunmasına və acizlərin
və təbəələrin əhvalındakı pəriĢanlığın aradan qaldırılması ilə məĢğul oldular.
Übeyd xan isə Buxarada ayağını bekarçılıq ətəyinə yığıb, Xorasanın vəziyyətini
diqqətlə araĢdırmaqda idi. Nəhayət, Hüseyn xanın öldürülməsi və Ģamlu tayfasının
sarsılması xəbəri Herata çatdı. Bu, Sam mirzənin və Ağzıvar xanın
vahimələnməsinə səbəb oldu. Onlar bir dəstə araqarıĢdıranın təhriki ilə müxaliflik
və qiyamçılıq kimi qeyri-mümkün xəyallara düĢüb, zənginlərin mallarına təcavüz
əllərini uzatdılar və müsəlmanlardan əzab və iĢgəncə ilə müəyyən məbləğlər alıb,
Qəndəharı zəbt etmək iradəsi ilə o səmtə doğru hərəkətə gəldilər. Fərahda onlar
Murad sultan ƏfĢarı da özlərinə qoĢdular. Qəndəharın ətrafına çatdılar və qalanı
mühasirə etdilər. Hümayun padĢahın qardaĢı Mirzə Kamran tərəfindən Qəndəhar
hakimi olan Xoca Kəlan Cağatay qalanı müdafiə etməyə baĢladı.
437
Qərcistan - indiki Əfqanıstanın Ģimal-qərbində, Muğrab çayının yuxarı axarlarında tarixi vilayət.
Tarixi Xorasan vilayətinin bir hissəsi idi.
128
Neçə ay ərzində tərəflər arasında həngamə, döyüĢ, savaĢ və vuruĢ baĢ verdi.
Lakin bayırdakıların arzu əli məqsəd ətəyinə çatmadı. Nəhayət, Mirzə Kamran
Lahorda
438
iyirmi min nəfər cəmləyib, Qəndəharda mühasirədə qalanları xilas
etmək üçün gəldi. Sam mirzə və Ağzıvar xan, Mirzə Kamranın gəliĢinin yaxın
olmasından agah olub, qala ətəyindən köç edərək, bir-iki mənzil geri oturdular.
Mirzə Kamrana aydın oldu ki, ali mənĢəli Ģahzadə (Sam mirzə) kama yetmiĢ ġah
[Təhmasibin] rüxsəti olmadan Qəndəharı zəbt etmək həvəsinə düĢüb. Buna görə də
[Mirzə Kamran] o dəstəyə qarĢı müharibə və müdafiə kəmərini bağlayaraq, döyüĢ
meydanına üz tutdu. Sam mirzə və Ağzıvar xan yanlarında olan iki-üç min nəfərlə
birgə Mirzə Kamranın qarĢısında döyüĢ səfi tərtib etdilər. Tərəflər arasında böyük
bir vuruĢma və Ģiddətli bir döyüĢ baĢ verdi. QızılbaĢlar igidlik və mərdlik
göstərərək, cağatay ordusunun «cəvanğar»ını və «bəranğar»ını
439
tar-mar etdilər.
Qaçma-qovma zamanı Ağzıvar xanın atı bir çalaya düĢüb aĢdı və o, atdan yıxıldı.
Cağatay ordusundan naməlum bir kəs onun üstünə gəlib, onu əsir tutdu. Onun
Ağzıvar xan olduğunu bilən kimi dərhal qətlə yetirdilər. Cağatay ordusu
cəsarətləndi, qızılbaĢlar isə ruhdan düĢdülər. Buna görə də Sam mirzə hərb
meydanından yüyənini çevirib, Gərmsir
440
tərəfə getdi, əməlindən heyifsiləndi,
peĢman oldu və onu CəmĢid məqamlı Ģaha qarĢı müxalif çıxmağa rəğbətləndirmiĢ
bir neçə nəfər araqarıĢdıranı orada qətlə yetirib, onların baĢlarını cahanın pənahı
olan dərgaha göndərərək, günahının əfv olunmasını xahiĢ etdi.
Sam mirzənin məğlubiyyəti və Ağzıvar xanın qətli xəbəri Buxarada Übeyd
xana çatdıqda o, əvvəlcə Seydim mirzəni bəzi özbək əmirləri ilə birlikdə beĢ-altı
min nəfərlə Xorasana qarətçiliyə göndərdi. Seydim mirzə dörd-beĢ min nəfərlə
441
Cam tərəfə getdi, özbək sərdarlarının digər bir dəstəsi isə Xəvaf
442
tərəfə yollandı.
Müqəddəs və ulu MəĢhədin hakimi Sufiyan xəlifə Rumlu azsaylı dəstə ilə Seydim
mirzəni dəf etməyə yollandı. Camda iki tərəf arasında Ģiddətli döyüĢ baĢ verdi.
Özbəklər məğlub oldular. Onların məğlubiyyət və fərarından sonra Sufiyan xəlifə
Xəvafdakı özbəklərin üzərinə getdi. O dəstə də məğlub oldu. Özbəklərdən bir çoxu
qətlə yetirildi.
Xəlifə sultan Şamlunun öldürülməsi. Gəskən Qara sultan ibn Canibəy
sultanın tərəfindən Qərcistan hakimi olan Bayram-oğlan qarət üçün Herata gəldi.
Sam mirzə və Ağzıvar xan tərəfindən Heratda qoyulmuĢ Xəlifə sultan ġamlu
səksən yaĢlı ahıl bir kiĢi idi. O, Ģəhərin və Ģəhər ətrafının («bölükat»ın)
camaatından, habelə təfriqə düĢmüĢ hərbçilərdən baĢına bir dəstə toplayıb,
özbəklərin qarĢısına çıxmağa tələsdi və on fərsəxə qədər yol gedib, Özbəklərə
438
Lahor – müasir Pakistanda Ģəhər, Pəncab əyalətinin inzibati mərkəzi.
439
Cəvanğar – qoĢunun sol cinahı. Bəranğar – qoĢunun sağ cinahı.
440
Gərmsir – Əfqanıstand, Hirmənd çayı boyunda tarixi vilayət.
441
S-129 nüsxəsində (v. 54a) “dörd min nəfər” yazılmıĢdır. Lakin S-297 nüsxəsində və Tehran çapında
(s. 62) “dörd min nəfər”dir.
442
Xəvaf – Xorasanda, Nisa yaxınlığında yerləĢən bir Ģəhər idi. (bax: ƏbdürrəĢid əl-Bakuvi. Kitab təlxis
əl-asar, s.91).
129
çatdı. Tərəflər arasında döyüĢ baĢ verdi. Herat qoĢununun əksəriyyəti sərsəri və
naĢı adamlardan ibarət idi və sərdara çox da məhəl qoymurdular. Buna görə də bir
iĢ görə bilməyib, məğlub oldular. Təhlükə vaxtı aradan çıxmaq mərdanəlik əlaməti
sayılsa da, Xəlifə sultan bu mərəkədən salamatlıqla qurtula bilmədi və qətlə
yetirildi
443
.
Sözün qısası, sağ qalanlar qaçmağı qənimət bilib, Ģəhərə gəldilər. Bayram-
oğlan bol qənimətlər ələ keçirib, oradan geri qayıtdı. Heratda qalmıĢ qızılbaĢ
camaatı Heratın sahibsiz olduğunu görüb, Ģəhərətrafı əhalinin razılığı ilə özbəklərin
xofu qarĢısında müqəddəs MəĢhədə, Sufiyan xəlifənin yanına adam göndərdilər və
onu Herata çağırdılar. [Sufiyan] xəlifə öz oğlunu müqəddəs MəĢhəddə qoyub,
Herata gəldi.
Sufiyan xəlifə Ģücaətli, igid, mərdanə və bu müqəddəs [Səfəvi] sülaləsinin
sadiq sufisi idi. Amma onun təbiətinə dəlilik hakim kəsilmiĢdi və o, çoxlu divanə
əməllər və iĢlər törətmiĢdi. Bəzi aqillər onu sarsaq adam hesab edirdilər. O,
Heratda bir dəstə yaramazın sözü ilə cövr və zülmkarlıq qapılarını xalqın üzünə
acıb, xahiĢ-minnətləri rədd edərək, Ģəhər və bölükat camaatından hər kimdən ki bir
az zəngin olduğu güman edilirdi, onun malını müsadirə və əxz etməyə baĢladı.
Dəliliyinin yetərincə çox olması səbəbindən son dərəcə saxtakarlıq və əbləhliklə
deyirdi:
- Yuxuda ikən on iki imam həzrətlərindən - onlara salam olsun - mənə iĢarə
edildi ki, filankəsdən bu məbləğdə vəsait alıb qazilərə ver və düĢmənləri dəf et!
Ġmamın hökmünə çarə yoxdur.
O, hətta onun [Herat] hakimliyinə yiyələnməsindən sevinən və bu həvəslə
Ģəhərə gələn öz dostlarının üstünə də vergi yükü qoyurdu və ağlaya-ağlaya
məclisdə hədyan-hədyan danıĢıb deyirdi:
- Mən hərçənd həzrət imamların hüzurunda xahiĢ etsəm də ki, filankəs
mənim dostumdur və məni bu iĢə vadar etməyin, lakin onlar mənim xahiĢimi qəbul
etmədilər. Ġmamın buyruğundan azacıq da olsa boyun qaçırmaq mümkün deyildir.
Sözün qısası, o, bu hədsiz dəlicəsinə hiylə ilə çoxlu qızıl topladı. Camaat
onun zülmündən cana doydu.
Übeyd xanın müqəddəs Məşhədi mühasirə etməsi. Bu əsnada Übeyd xan
bəla qoĢunu ilə Amudərya çayından keçib, 942-ci il aylarında (02.07.1535 -
19.06.1536) müqəddəs MəĢhədin hüduduna çatdı və o Ģərəfli Ģəhəri mühasirəyə
aldı. Sufiyan xəlifənin adamları Ģəhər camaatı ilə birlikdə Ģəhər bürclərini və
divarlarını möhkəmləndirib, son dərəcə mərdanəliklə oranın mühafizəsinə və
qorunmasına giriĢdilər. Özbəklər hərçənd qalanı tutmaq üçün xeyli səy göstərsələr
də, nəticəsi az oldu və onlar əsla o Ģəhərə daxil olmağa yol tapa bilmədilər.
Sufiyan xəlifə MəĢhədin mühasirəsindən agah olduqda öz adamlarına yazdı
ki: «Mərdanə olun! Mən də özümü oraya yetirəcəyəm, Übeyd xanı tutacağam və
443
Bu döyüĢ 19 zilqədə 941-ci / 22 may 1535-ci ildə Ġsfizar yaxınlığında baĢ vermiĢdi (A Chronicle of
the Early Safawis, 1.1, p.264-265).
130
onun dərisinə saman təpib, Ģaha göndərəcəyəm». Nə isə, o, tamahkarlıqda özündən
də öndə olan Xızır Çələbi adlı vəkilini Heratda qoyub, orada qalan adamlarına
məlum məbləğdə cərimələr və vergilər yazıb verərək əmr etdi ki, onları əhalidən
toplasınlar. Daha sonra o, divanəliklə özü ilə üç min nəfər götürüb, özbək padĢahı
ilə döyüĢmək əzmi ilə müqəddəs MəĢhədə yollandı. Yolda ikən onun gözünə
uzaqdan bir saman xırmanı sataĢdı və özü gedib, oradan bir çuval saman toplayıb
dedi ki, «bunu Übeyd xanın dərisinə təpmək üçün yığıram; çünki özbəklərin
basqını üzündən MəĢhəd yaxınlığında saman qalmamıĢdır».
Übeyd xan [Sufiyan] xəlifənin gəliĢindən agah olub, təfəkkür dənizinə
daldı. Çünki ona ar gəlirdi ki, özü padĢahlıq əzəmətinə malik olduğu halda, Ģahın
əmirlərindən birinin qarĢısına çıxıb, onunla vuruĢsun. Həm də onun qulağına söz
çatmıĢdı ki, [Sufiyan] xəlifədə hərb vaxtı elə bir dəlilik baĢ qaldırır ki, o, düĢmən
qoĢununun çoxluğundan əndiĢə etmir və neçə dəfə belə olub ki, o, kiçik qızılbaĢ
dəstəsi ilə özbəklərin çoxsaylı qoĢunu üzərinə həmlə edərək qalib gəlib və
özbəklərlə döyüĢlərdə cəsarətlənib. Übeyd xan qorxurdu ki, yenə də elə bir hadisə
baĢ verə bilər. Özbək əmirlərinin isə heç birisi [Übeyd] xanın iĢtirakı olmadan
onunla döyüĢməyi öhdələrinə götürmürdülər. Zərurət üzündən Übeyd xan
müharibə Kəmərini bağlayıb, bir dəstəni qaravul kimi qabaqcadan göndərdi, öz
oğlu Əbdüləziz sultanı isə Xarəzm valisi Əli sultanla və Sevincək Məhəmməd
sultanla birlikdə ordunun mənqəlayı təyin etdi. Özü də onların ardınca hərəkətə
gəldi. Sufiyan xəlifə özbəklərin ən öndə gələn dəstəsi ilə üzləĢib döyüĢdü və qalib
gəldi. Həmin özbək dəstəsinin sərdarı qazilərin əlinə düĢdü. O, [Sufiyan] xəlifəyə
dedi:
- Nə ağılla sən üç min nəfərlə birlikdə, yanında ən azından otuz min nəfər
olan özbək padĢahına qarĢı döyüĢə gedirsən? Mütləq, indi geri qayıdıb, özünü
Herat qalasına yetir!
Lakin [Sufiyan] xəlifə qürurunun çoxluğu və dəliliyin ona üstün gəlməsi
səbəbindən döyüĢməkdə israr etdi və o gecə döyüĢə hazırlaĢdı. Sübh çağı özbək
ordusunun mənqəlayı göründü. Sufiyan xəlifə döyüĢ səfi tərtib etdi. Hər iki tərəf
silaha əl atdı. Həqiqətən də, qızılbaĢ qaziləri özlərini o qoĢun dəryasına vurub, o
mərəkədə elə vuruĢdular ki. fələklər təəccüb və heyrət gözləri ilə onlara baxdılar.
QızılbaĢ ordusunun qələbə çalacağından ehtiyatlanan Übeyd xan mərkəzdən
hərəkətə gələrək, çoxsaylı qoĢunla özünü [qızılbaĢ] ordusunun səflərinə vurdu.
Qazilər qüvvətləri və qüdrətləri yetdiyi qədər özbək bahadırlarının həmləsini dəf
etsələr də, axırda müqavimət göstərməyə aciz qalıb, fərar yolunu tutdular.
Divanəliyi ucbatından özünü iĢə salan Sufiyan xəlifə yanındakı qazilərdən bir neçə
nəfərlə birlikdə döyüĢ meydanı yaxınlığında yerləĢən viranə bir hasarın daxilinə
sığındı, azuqəsiz və sursatsız bir Ģəraitdə özünü düĢmənin mühasirəsinə saldı.
Sufiyan xəlifənin öldürülməsi. Übeyd xan hasarın ətrafında oturdu.
[QızılbaĢlar] otuz beĢ gün ərzində at əti ilə dolanıb, özbəklərə müqavimət