Искандер Мунши Тюркман. Tarix-i al?mara-yi Abbasi (Аббасова мироукрашающая история). Том 1
Подождите немного. Документ загружается.
151
Xondgar Naxçıvana gəldikdə cənnətməkan Ģah müzəffər əsgərləri gözdən
keçirdi. Qırx min nəfərə qədər nizə atan, məvacib alan süvari, hamısı səba [küləyi]
kimi gedən ərəb atlarına minmiĢ halda, silah və yaraqla nəzərdən keçirildi; Ģah
ordusunda toplanmıĢ baĢqa adamlar da bu cürə. Orduya baxıĢ keçirildikdən sonra
Bazarçay yaylağından düĢmənlə döyüĢmək qəsdi ilə Kəsralar
495
dəbdəbəsi və
Kəyan təntənəsi ilə hərəkət etdilər. Sultan Süleyman azuqənin qıtlığından
Naxçıvanda qala bilməyib, Ģəhəri yandırdı, oradan köçmə təbili vuraraq, Ərzurum
tərəfə qayıtdı. ġahın mübarək məiyyəti onun ardınca hərəkət etdi. Hər düĢərgədə
qızılbaĢ qaravulları Rum ordusunun bir hissəsini öldürür və əsir edirdilər.
Həmin günlərdə Sultan Süleymanın yaxın və məhrəm adamlarından olan
Sinan bəy ordudan bayıra qaravulluğa çıxmıĢdı. [O], qızılbaĢ ordusunun
qaravullarına rast gələrək, döyüĢ və çarpıĢmadan sonra əsir düĢdü. Sultan
Süleyman Sinan bəyin tutulmasından pəriĢan oldu, [özünün] faydasız gəlib-
getməsindən usandı və yumĢaq xasiyyətli və xeyirxah adam olan, həmiĢə xondgarı
sülhə çağıran böyük vəziri («vəziri-əzəm») Məhəmməd paĢaya sülh arzusunu
bildirdi. Məhəmməd paĢa da sərhəd əmirlərinə məktublar yazaraq, sülh məsələsini
izhar etmiĢ, Ģahın dərgahından xahiĢ etmiĢdi ki, Sinan bəy Ģahın hüzurundan azad
edilib geri qaytarılsın və sülh iĢinin hazırlığı üçün onunla bir adam göndərilsin.
Cənnətməkan Ģah Məhəmməd paĢanın müraciətini və bu tərəfin xeyirxah
adamlarının vasitəçiliyini nəzərə alıb, Sinan bəyi azad etdi. Sultanların bir-
birilərinə qarĢı düĢmənçilik və ədavəti məmləkətin viran olmasına, ədalətli
hökmdarların [bir-biri ilə] sülh münasibətləri isə əmniyyətə, ordu və rəiyyətin
əhvalının yaxĢılaĢmasına səbəb olduğuna görə hər iki tərəf hadisələrin təpiyi və
atların ayaqları altında qalan acizlərin və rəiyyətlərin halını [nəzərə alıb], sülhə razı
oldular. [ġah Təhmasib] müzəffər qorçular sırasında olan qacar ağsaqqallarından
ġahqulu bəyi Sinan bəylə birlikdə göndərdi. O tərəfdən də Sultan Süleyman sülh
və barıĢığa meyil edib, ġahqulu bəyi hədiyyə və bəxĢiĢlərlə geri göndərdi. Buna
görə də cənnətməkan Ģah rumilərin ardınca getməkdən dönərək, müzəffər bayrağın
kölgəsində toplanmıĢ, döyüĢə və vuruĢa hazır olan, qələbə çalan əsgərlərlə
Gürcüstana cihad etməyə yönəldi. O həzrətin cihadı və Gürcüstanın zəbt
edilməsinin Ģərhi tezliklə bu dəftərin sonrasmda yazılacaqdır.
Sultan Süleymanın Şah Təhmasiblə sülh bağlamasının bəyanı. Sözün
qısası, böyük vəzir Məhəmməd paĢanın razılığı ilə ġahqulu bəy gəldikdən sonra
eĢikağası Fərruxzad bəy Qaradağlu vasitəsilə xondgara gözəl bir məktub
göndərildi, sədaqətin və dostluğun əsası qoyuldu. Sultan Süleyman tərəfindən də
məhəbbət üslublu məktublarla etibarlı elçilər gəldi. Ġki tərəfdən razılaĢma, dostluq
və əhdü-peyman münasibətləri mehriban məktublar, töhfələr və hədiyyələr
göndərilməklə möhkəmləndi. Üzərində çəkiĢmə gedən mahalların bəzisi o tərəfə,
bəzisi isə bu tərəfə aid edildi. Ġki tərəfin qoĢunlarının gəlib-getməsindən əzab
495
Kəsra - Sasani hökmdarı Xosrovu bildirir. Lakin bir çox hallarda bu söz, ümumiyyətlə, hökmdar
mənasında iĢlədilir.
152
çəkən müsəlmanlar rahat oldular. Əcəmin istedad sahibləri o sülhün tarixini «əs-
sülh xeyr» («sülh yaxĢıdır»)
496
deyə tapmıĢ və bəlağət sapına düzmüĢlər:
«Bəxt mələyi bu köhnə dünyada
Səs saldı ki, sülh yaxĢıdır».
O iki hökmdarın həyatda qaldığı müddət ərzində iki tərəf arasında dostluq
yoluna riayət olunur və əməl edilirdi.
974-cü ildə (19.07.1566 - 07.07.1567) Sultan Süleyman əbədi aləmə
köçdü
497
. Onun oğlu Sultan Səlim taxt-tac sahibi oldu. Oğul atasının yolu ilə getdi.
Aralıqda məktublaĢma, mötəbər elçilərin gəliĢ-gediĢi, töhfə və hədiyyələrin
göndərilməsi qapıları açıq idi. O, səkkiz il sultanlıq etdikdən sonra 982-ci ildə
(23.04.1574 - 11.04.1575) əbədi dünyaya tərəf üz çevirdi
498
. Onun oğlu Sultan
Murad padĢahlıq taxtına ayaq qoydu. O, həmçinin cənnətməkan Ģahın sağlığı
dövründə və Ġsmayıl mirzənin taxtda oturduğu günlərdə sülh və dostluğun möhkəm
yolunda dayanmıĢdı. Amma [o], Ġsmayıl ırıirzə cənablarından sonra Ġsgəndər Ģanlı
Sultan Məhəmməd padĢahın dövründə öz atalarının əhdü-peymanını pozub, rahat
dünyanı qarıĢdırdı və insanların üzünə bəla qapılarını açdı. O hadisələrin Ģərhi öz
yerində bəyan qələmi ilə yazılacaqdır. Ġndi isə ənbər qoxulu qələm atı ölkələr və
Ģəhərlərin zəbti və Gürcüstanın yolunu azmıĢ kafirləri ilə [Ģahın] etdiyi qəzavat və
cihadı Ģərh etmək meydanında çapdırılacaqdır.
ġĠRVAN VĠLAYƏTĠNĠN ALINMASI VƏ O SƏFALI VƏ
BOL MƏNFƏƏTLĠ MƏMLƏKƏTĠN CAHAN ġAHININ
UĞURLU TALEYĠ ĠLƏ ƏLƏ KEÇMƏSĠ HAQQINDA
Cənnətməkan və behiĢtməskən Ģahın fəth dairəsinə çəkdiyi ölkələrdən
birincisi bol mənfəətli ġirvan məmləkətidir. Onun valiləri ƏnuĢirəvan Kəsra
499
nəslindən olub, ĢirvanĢah [adı] ilə məĢhurdurlar. Ata-babadan o vilayətdə hökmdar
olan məzkur valilər zümrəsindən Fərrux Yəsar və onun atası Əmir Xəlilulla ibn
Sultan Ġbrahim ibn Sultan Məhəmməd ibn Keyqubad ibn Fərruxzad ibn Fəramərz
ibn GüĢtasb ibn Fərruxzad ibn Mənuçöhr
500
- bu [sonuncusu] «Xaqan» [ləqəbi] ilə
496
Bu xronoqram səhvdir. Çünki «əs-sülh xeyr» sözlərinin əbcədlə cəmi 969-cu (1561-62) il edir.
Halbuki sülh müqaviləsi 962-ci (1555) ildə bağlanmıĢdır.
497
Sultan Süleyman 6 sentyabr 1566-cı ildə vəfat etmiĢdi.
498
II Sultan Səlim 1566-1574-cü illərdə hökmdarlıq etmiĢ və 15 dekabr 1574-cü ildə vəfat etmiĢdi. Onu
oğlu III Murad (1574-1595) əvəz etdi.
499
ƏnuĢirəvan Kəsra - Sasani Ģahı I Xosrov ƏnuĢirəvan (531-579) nəzərdə tutulur. ġirvanĢahlar özlərini
Sasani nəslindən hesab edirdilər (S.B.AĢurbəyli. ġirvanĢahlar dövləti, s.310).
500
Buradakı Ģəcərə S-297 nüsxəsi (v.46a-b) əsasında verilmiĢdir. B-589 (v.1b) nüsxəsindəki Ģəcərə də
bu Ģəcərəyə oxĢardır. Lakin orada GüĢtasbla Mənuçöhrün adlarının arasında Fərruxzadın adı
yazılmayıbdır. Mənbənin Tehran çapında (s.79) ġirvanĢahların Ģəcərəsi təhrif olunmuĢdur: Fərrux Yəsar
153
məĢhurdur, Xaqani
501
onun məddahı olmuĢ və buna görə də Xaqani təxəllüsü
götürmüĢdür - hörmətli Səfəviyyə sülaləsi ilə düĢmənçilik edərək, öz yerində
deyildiyi kimi, Sultan Cüneyd və Sultan Heydərlə savaĢıb, [onları] Ģəhid
etmiĢdilər. Axırda Fərrux Yəsar Süleyman Ģanlı xaqanın intiqam qılıncı ilə
öldürüldü və o xanədanın halı sarsıldı. Fərrux Yəsar oğlu ġeyxĢahın oğlu Sultan
Xəlil incəlikləri bilən müdrikliklə Süleyman Ģanlı xaqanın dərgahına gəlib, itaət və
köləlik yolunu güdərək, nəvaziĢ və mehribanlıq gördü və Ģahın lütfkarlığı
sayəsində yüksək [Səfəvi sülaləsinə] qohum olmaq dərəcəsi və Ģərəfli ĢirvanĢahlıq
rütbəsi ilə baĢıuca oldu. O həzrətin (ġah Ġsmayılın) [vəfat] hadisəsindən sonra
[Sultan Xəlil] vəsiyyətə görə cənnətməkan Ģahdan rəğbət və mərhəmətli münasibət
görərək, bir neçə il əzəmət və səadətlə keçirdi
502
.
942-ci ildə (02.07.1535 - 19.06.1536), ali Ģahlıq taxtına çıxmasından on iki
il keçdikdən sonra Sultan Xəlil fani aləmlə vidalaĢıb, əbədi dünyaya getdi. Ondan
bir nəsil qalmadı. ġirvan əmirləri onun qardaĢı oğlu olan uĢaq yaĢlarındakı ġahrux
ibn Sultan Fərrux ibn ġeyxĢahı səltənət taxtına oturtdular. ġirvan əmirlərinin
özbaĢınalığı və baĢıpozuqluğu nəticəsində o xanədanın dövlət qanunu qüvvədən
düĢüb, o sülalədə nizam-intizam qalmadı və o diyarda hərc-mərclik peyda oldu. Bu
əsnada bir qələndər
503
oğlan iddia etdi ki, mən ġeyxĢahın oğlu Sultan
Məhəmmədəm. Onun baĢına çoxlu qoĢun yığıldı. [O], Salyanı ələ keçirdi və
ġamaxıya gəldi. ġahruxun adamları əmirlərin özbaĢınalığına və orduda birliyin
olmadığına görə ona qarĢı çıxa bilməyib, ġamaxıdan qaçaraq, Biqurd qalasına
getdilər. Qələndər oğlan ĢirvanĢahın paytaxtı ġamaxını tutdu. Qələndərin
ətrafındakılar da adsız-sansız, dağınıq, yersiz-yurdsuz adamlar olduğundan və o
camaatın arasında ağıllı, iĢbilən bir adam olmadığından, nadanlıq və tədbirsizlik
üzündən ġamaxını qoyub, Salyana tərəf qayıtdılar. Biqurd qalasında olan ġirvan
böyükləri onun getməsindən agah olub, ġahrux mirzənin məiyyətində onun ardınca
ibn Fəramərz ibn GüĢtasb ibn Fərruxzad ibn Əmir Xəlilulla ibn Sultan Ġbrahim ibn Sultan Məhəmməd
ibn Fərruxzad ibn Mənuçöhr. Həmçinin S-129 nüsxəsində də (v.68a) bu Ģəcərə yanlıĢ əks etdirilmiĢdir:
Fərrux Yəsar ibn Fəramərz ibn Kiyasif ibn Fərruxzad (ibn) Əmir Xəlilulla ibn Sultan Ġbrahim ibn Sultan
Məhəmməd ibn Keyqubad ibn Fərruxzad ibn Mənuçöhr. S.AĢurbəylinin tədqiqatına əsasən, ġirvanĢah
Fərrux Yəsarın III Mənuçöhrə (1120-1160) qədər Ģəcərəsi belə olmalıdır: Fərrux Yəsar ibn I Xəlilulla
ibn I Ġbrahim ibn Sultan Məhəmməd ibn Keyqubad ibn Fərruxzad ibn II Axsitan ibn III Fəribürz ibn I
GərĢəsb ibn I Fərruxzad ibn II Mənuçöhr (S.B.AĢurbəyli. ġirvanĢahlar dövləti, s.153-162, 175-193,
199-201, 280-300). Beləliklə, «Tarix-i aləmara-yi Abbasi» əsərinin əlimizdə olan çap və əlyazma
nüsxələrini incələdikdə aydın olur ki, bu nüsxələr arasında ġirvanĢahların Ģəcərəsi ilə bağlı ən dolğun
məlumat S-297 əlyazmasında əksini tapmıĢdır. Oradakı Ģəcərə ümumən S.AĢurbəylinin üzə çıxardığı
faktlarla üst-üstə düĢsə də, bəzi yanlıĢlıqlara malikdir. Belə ki, həmin əlyazmada II Axsitanın adı
xatırlanmamıĢ, GərĢəsb əvəzinə GüĢtasb, Fəribürz əvəzinə isə Fəramərz yazılmıĢdır.
501
Xaqani - XII əsrin məĢhur Azərbaycan Ģairi Əfzələddin Xaqani ġirvani.
502
Burada adı çəkilən Sultan Xəlil, yəni ġirvanĢah II Xəlilulla atası II Ġbrahim ġeyxĢahın (1502-1524)
ölümündən sonra, 1524-1535-ci illərdə hökmranlıq etmiĢdir. O, I ġah Ġsmayılın qızı Pərixan xanımın əri
idi (О.А.Эфендиев. Некоторые сведения о последних ширваншахах Дербентской династии
(1500-1538 гг.) // Ближный и Средний Восток (сборник статей). Москва, 1962, с.87-93).
503
Qələndər - sərgərdan həyat keçirən sufi, dərviĢ.
154
tələsdilər və Salyan ətrafında ona yetiĢərək, döyüĢə girdilər. ġahruxun adamları
qalib gəldi. Qələndər məğlub oldu və Ģirvanlıların əlinə düĢdü. ġeyx Padar onu
qətlə yetirdi. Amma ġirvan əmirləri öncəkindən daha artıq ədalətsizliyə baĢlayıb,
müsəlmanların malına və namusuna əl uzadırdılar. ġahrux azyaĢlı olduğuna görə
[onlara] mane ola bilmirdi. Xalq ġirvan zalımlarının zülmündən cana doyub,
zəmanə hökmdarının dərgahına yalvar-yaxar etdi. QorçubaĢı Padar və hərbçilərdən
də bir dəstə gəlib, fəryad etdilər:
Beyt
«Ey Ġsgəndər səviyyəli, Yəcucun
504
zülmündən aman!
Ey zəmanə Süleymanı, divlərin cövründən aman!»
Şirvan qalalarının ələ keçirilməsinin şərhi. Cənnətməkan Ģah o səfalı
vilayəti ələ keçirməyi, zalımları, azğınlıq və üsyan edənləri aradan götürməyi
Ģahlıq öhdəsinin vəzifələrindən bilərək, 945-ci ildə (30.05.1538 - 18.05.1539)
Ģahzadə Əlqası MəntəĢa sultanla, bir sıra qacar və talıĢ əmirləri ilə və Qarabağ
camaatı ilə birlikdə iyirmi min nəfərlə QorçubaĢı Padara qoĢub, o vilayəti almaq
üçün göndərdi. Qüvvətli dəstələr gəmi ilə Kür çayından keçib, ġirvana gəldilər.
ġirvan camaatı itaətsizlik, üsyan və qiyam edərək, o vilayətin qalalarını bacarıqlı
kiĢilərlə möhkəmlədib, müqavimətə, vuruĢa və döyüĢə qalxdılar. Qala fəth edən
mübarizlər əvvəlcə Surxab və Kilidi-Gilan
505
qalasını aldılar, ondan sonra Qəbələ
qalasını ələ keçirdilər. Buradan ġirvanın ən möhkəm qalası olan Gülüstanın
bürcünə cəhd kəməndi ataraq, güclü dəstələrdən birinə onun mühasirəsini həvalə
etdilər.
ġahrux mirzə Biqurd qalasında olduğuna görə müzəffər əsgərlər o tərəfə
yönəldilər. ġahrux mirzənin vəkili Hüseyn bəy Ģücaətli bir qoĢunla qızılbaĢ
ordusunun qarĢısına çıxdı. [Onlar] Biqurd dərəsində üz-üzə gələrək döyüĢdülər.
Səadətli ordunun döyüĢçüləri həmin dərəni düĢmən qanı ilə doldurdular. Hüseyn
bəy məğlub olub, qalaya tərəf qaçdı, divar və bürcləri möhkəmləndirərək, qalanı
müdafiə etməyə hazırlaĢdı. QızılbaĢ ordusunun dilavərləri mühasirəyə baĢladılar.
Hər gün tərəflər arasında müharibə və qətl, döyüĢ və dava odu alovlanırdı.
ġirvanlılar müqavimət və üsyanda inad edirdilər. [Buna görə də] mühasirə müddəti
dörd ay çəkdi. ġəki vilayətinin valisi DərviĢ Məhəmməd xan Ģirvanlıların
köməyinə gəldi, gecə hücumu etmək qəsdi ilə qızılbaĢ ordusunun yanına çatdı,
nağara vurduraraq, zurna çaldırdı. Ad-san axtaran igidlərdən və cəngavər
qorçulardan bir dəstə onları dəf etməyə yönəlib, onları məğlub etdilər. DərviĢ
Məhəmməd xan öz adamlarından bir çoxunu ölümə verərək, heç bir iĢ görə
504
Yəcuc və Məcuc - qədim dini rəvayətlərə görə, Nuh peyğəmbərin oğlu Yafəsin nəslindən olan
bəstəboy, döyüĢkən və olduqca zalım Ģimal xalqlarıdırlar.
505
Bu qalanın adını «Gəldi-gələn» kimi də oxumaq mümkündür.
155
bilməyib, geri döndü. ġirvanlılar üçün daha heç bir ümid [yeri] və kömək
qalmadığından onlar nıüqavimət göstərməkdən və qalanı müdafiə etməkdən aciz
qalaraq xəbər göndərdilər ki, əgər ali rütbəli Ģah səadət və xoĢbəxtliklə təĢrif
gətirərsə, qalanı Ģah həzrətlərinə təslim edərik. Əmirlər həqiqəti [Ģaha] ərz etdilər.
Cənnətməkan Ģah Mərənddən ġirvana tərəf yola düĢərək, o vilayətin sahəsini
padĢahın fələyi bürüyən çətirinin günəĢinin nuru ilə iĢıqlandırdı. ġah qalanın
ətəyinə əzəmətlə çatdığına görə o biri gün vəkil Hüseyn bəy böyüklər və əyanlarla
[qaladan] çıxdı. ġahrux mirzəni gətirdilər. Qalanın və xəzinələrin açarlarını
fələkdən üstün sarayın xadimlərinə verdilər. Gülüstan qalasının kutvalı da bayıra
çıxıb, qalanı təslim etdi. Vəkil Hüseyn bəy ġirvan böyüklərinin əksəriyyəti ilə
birlikdə düĢmənçilik, ədəbsizlik və üsyan etdiklərinə görə cəzalandılar. Az sonra
ġahrux mirzə də yoxluq diyarına getdi. O vilayətin hakimliyi Ģahzadə Əlqas
mirzəyə verildi. [ġah Təhmasib] Azərbaycana tərəf üz çevirdi. O zamanın Ģairləri
ġirvanın fəthi barədə nəzmlə gözəl qəsidələr və tarixçələr düzəltmiĢlər. O
cümlədən bu iki beyt yazıldı:
«Keyvan eyvanına muĢtuluq çatdı,
ġirvan fəthinin səs-sorağı yayıldı.
Yüz il sonra bir fəth olarsa,
Yazarlar onun tarixini: fəthi-ġirvan.»
[«Fəth-i ġirvan» sözlərinin əbcəd hesabı ilə cəmindən] yüz rəqəmi çıxılarsa,
tarix düz gəlir
506
.
Əlqas mirzə doqquz il ġirvanın mütləq hakimi oldu, padĢaha layiq zinət və
cəvahiratın bolluğu, dəbdəbə və ordunun çoxluğu ucbatından yoldan çıxıb, öz
vəlinemətinə qarĢı üsyan etdi və [yuxarıda] yazıldığı kimi, əbədi köməksiz
qalmağa düçar oldu. Cənnətməkan Ģah o vilayəti öz möhtərəm oğlu Ġsmayıl
mirzəyə verib, Gökcə sultan Qacarı onun xidmətində qoydu.
ġahzadə ġirvanda qərar və aram tutduqdan sonra ġirvan sultanlarının
nəslindən olan və Qaytaq
507
camaatı arasında yaĢayan Mirzə Bürhan adlı birisi
954-cü ildə (21.02.1547 - 11.02.1548) ġirvana gəlib, Qülhanda məskən saldı. Bir
dəstə fitnəkarlar və ġirvan qoĢununun qalıqları o mənfurun baĢına yığıĢdılar və
meĢəlikdə və cəngəllikdə yerləĢərək, döyüĢ və vuruĢmaya hazır oldular. Ġsmayıl
mirzə və Gökcə sultan çoxlu qoĢunla üsyançıları dəf etməyə yönəldilər. Müzəffər
ordunun çərxçiləri ilə qəhr olmuĢ güruhun arasında ağır bir döyüĢ baĢ verdi.
506
ġeirin məzmununa uyğun olaraq, «fəthi-ġirvan» («ġirvan» sözünü «yey» hərfi olmadan yazmaq Ģərti
ilə) sözlərinin əbcəd hesabı ilə cəmindən, yəni 1045 ədədindən 100 rəqəmi çıxıldıqda 945 rəqəmi alınır
ki, bu da hicri tarixi ilə ġirvanın qəti olaraq Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin tərkibinə birləĢdirilməsi
ilidir və miladi təqvimi ilə 1538-ci ilə uyğundur.
507
Qaytaq - Dağıstanın dağətəyi ərazisində yerləĢən, indiki Qaytaq (Kaytaq) rayonunun, qismən də
Qayakənd, Serqokalinsk və Daxadayevsk rayonlarının ərazilərini əhatə edən tarixi mahal.
156
ġahzadənin ali məiyyəti müharibə meydanına yetiĢəndə ġirvan qoĢunu müqavimət
göstərə bilməyib məğlub oldu. Bürhan mirzə yüz əziyyət və məĢəqqətlə özünü
Dağıstana çatdırdı. O tayfadan (Bürhan tərəfdarlarından) çoxu öldürüldü. Rum
xondgarının nankor Əlqas mirzə ilə birlikdə gəlməsi xəbəri yəqinləĢəndə, qəzavü-
qədər kimi icra edilən [Ģah] fərmanına görə, Ġsmayıl mirzə və Gökcə sultan səadətli
orduya tərəf hərəkət etdilər. Bürhan mirzə ġirvan vilayətini boĢ görüb ġamaxıya
gəldi, o mülkə sahib olmaq üçün əlini uzatdı və bir neçə gün o vilayətdə
hakimiyyət bayrağı qaldırdı. Lakin tale o sülalədən üz çevirdiyinə görə onun ömür
çırağı sönüb, o biri dünyaya tələsdi.
Sultan Süleymanın geri dönməsindən və Əlqasın ələ keçməsindən sonra,
956-cı (1549) ildə o vilayətin hakimliyi Süleyman Ģanlı xaqanın bacısı oğlu və
kürəkəni olan, Xan Məhəmməd nəslinə mənsub Qaraxan oğlu Abdulla xan
Ustacluya verildi. ġirvanlılar Bürhan mirzəyə bir neçə gün itaət etdiklərinə görə
Abdulla xandan qorxuya düĢərək, bir yerdə sığnaq etdilər, Bürhanın
qohumlarından Mehrab adlı bir oğlanı səltənətə yüksəltdilər və müxaliflik
zaviyəsində qərar tutdular. Abdulla xan onların üzərinə getdi. ġirvanlılar
müqavimət göstərməyə tab gətirməyib məğlubiyyətə düçar oldular. Mehrab mirzə
qaçıb aradan çıxdı. Onun əksər adamları qətlə yetirildi. Qılıncdan qurtulan
Ģirvanlılar öz bədbəxtlikləri ucbatından yenə də fitnə-fəsada baĢladılar və
Mehrabın qohumu Qurbanəli mirzəni özlərinə hakim edərək
508
, Xəzər dənizindəki
adalardan birinə pənah aparıb sığınacaq tapdılar. Xan neçə dəfə məktub göndərib
[onları] çağırsa da, gəlməyə razı olmayıb, üsyan və tüğyan etməkdə davam etdilər.
Abdulla xan onların üzərinə getdi. QızılbaĢ qaziləri atlarını suya sürüb, o fitnəkar
dəstənin üstünə gedərək, hərb odunu alovlandırdılar. O qiyamçı dəstənin
əksəriyyəti qəzəb və cəza qılıncı ilə öldürüldü. Qazilər bol qənimət ələ keçirib, geri
döndülər. Abdulla xan ġirvanda mütləq hakim olub, o tərəflərdə məĢhur oldu və bir
neçə il rahat və xoĢbəxt [günlər] keçirdi.
961-ci (1554) ildə Sultan Süleyman dördüncü dəfə Azərbaycana qoĢun
çəkdikdə keçmiĢ valilərin
509
nəslindən olan Qasım adlı birini Kəfə yolu ilə ġirvana
göndərdi. Adı çəkilən Qasım Dərbənddən keçib o vilayətə qədəm qoyduğu zaman
Ģirvanlılar bir daha üsyana qalxdılar və Abdulla xandan üz çevirib, Qasımın baĢına
toplandılar. Abdulla xan müzəffər qızılbaĢ qoĢunları ilə onu dəf etməyə tələsdi.
Möhkəm bir yer olan Təngədə
510
iki tərəf üz-üzə gəldi. Abdulla xan o yerin
istehkamlı olduğuna görə orada bir iĢ görə bilməyib, ġamaxıya qayıtdı. Qasım
Biqurd qalasına gəlib, orada döyüĢ və toqquĢmaya hazırlaĢdı. [O], on iki min rumi,
Ģirvanlı və yeniçəri ilə Abdulla xanın üstünə gəldi. Xanla birlikdə olan qızılbaĢ
ağsaqqalları müzəffər qoĢunun azlığından və azğın Ģirvanlıların sayca çoxluğundan
508
S-129, v.69b; S-297, v.48a; B-589, v.3b.
509
«KeçmiĢ valilər» dedikdə ġirvanĢahlar sülaləsi nəzərdə tutulur.
510
Təngə - indiki Quba rayonunda, Vəlvələ çayının Yan silsiləni kəsdiyi yerdə, təqr. 750 m.
hündürlükdə yerləĢən dar dərədir. Afruca kəndi yaxınlığındadır (ASE, c. IX, s.252).
157
narahat olaraq, döyüĢə girməkdən çəkinirdilər. [Amma] Abdulla xan ilahi qüdrətin
yardımına və padĢahın səadətinin gücünə arxalanaraq, o vaxt ixtiyarında olan iki
min nəfərlə
511
birlikdə düĢmənlə müharibəyə girdi. Gülüstan qalası yanında
toqquĢdular; aralarında döyüĢ və vuruĢma alovu Ģiddətləndi. Müzəffər qoĢunun
döyüĢçüləri və sınaqdan çıxmıĢ bahadırlar o yolunu azmıĢ düĢmən dəstəsinin
üzərinə cəsarətli hücumlar etdilər. Günün axırınadək döyüĢ və toqquĢma davam
etdi. AxĢam vaxtı o fəlakətə məruz qalmıĢların bəxt ulduzu fanilik və zaval
məğribində qürub etdi. DüĢmən ordusu məğlubiyyətə uğradı. Qazilərin yəməni
qılıncları baĢları [kəsib] səpələməyə baĢladı. O əcəli çatmıĢlardan bir çox adam
fanilik dəryasına qərq oldular. O, baĢıpozuqların kəlləsindən minarələr tikildi,
qılıncdan qurtulanlar isə Təbərsərana tərəf qaçdılar. Bu müharibədə ya öldürülmüĢ
və yaxud fəlakət və unudulma diyarına tələsmiĢ Qasımın əhvalı bu səhifələri
yazana naməlum qalmıĢdır. Amma Qazı Əhməd Qəffari «Tarix-i cahanara»da
yazmıĢdır ki, məğlubiyyətdən sonra o, mərəkədən [sağ] çıxdı, [lakin] onun halının
axırı məlum olmadı.
Abdulla xan o diyarda öncəkindən daha uca əzəmət və iqtidar bayrağını
qaldıraraq, üsyançıları iti qılıncla tərbiyələndirdi, rəiyyətləri və təbəələri ədalət və
mərhəmət qanadı altına aldı və məmləkətin vəziyyətini sabitləĢdirdi. Abdulla xan
Ģirvanlıların, Təbərsəran və Dağıstan xalqının ürəyində elə qorxu və dəhĢət
yaratmıĢdı ki, ona qarĢı çıxmaq fikri böyük və kiçiklərdən heç birinin xəyalına
[belə] gəlmirdi. O, on altı il həmin vilayətdə müstəqil hakimiyyət sürdükdən sonra
974-cü ildə (19.07.1566 - 07.07.1567) əbədi dünyaya getdi. O vilayətin hakimliyi
Araz xan Rumluya verildi. Cənnətməkan Ģahın həyatının sonunadək o vilayətin
hakimliyi onun əlində idi.
958-ci ĠL AYLARINDA ġƏKĠ VĠLAYƏTĠNĠN FƏTHĠ BARƏDƏ SÖHBƏT
Cənnətməkan Ģahın fəth etdiyi məmləkətlərdən biri də ġəki vilayətidir.
Onun iki tərəfi ġirvana, bir tərəfi Gürcüstana, o biri tərəfi isə Dağıstana və Elburz
dağına bitiĢir. Ata-babadan oranın hakimi Həsən bəy idi. [Onlar] ġirvanĢahlar
nəslinin bir qoludurlar. Süleyman Ģanlı xaqan zamanında [Həsən bəy] Gürcüstan
valilərinin istilası səbəbindən izzətli astanaya pənah gətirib, o həzrətdən (ġalı
Ġsmayıldan) yardım və iltifat gördü. Süleyman Ģanlı xaqanın vəfatından sonra
512
,
elə həmin ildə Gürcüstanın Kaxet
513
hakimi Ləvənd xan Gürcü
514
ġəkiyə qoĢun
çəkdi, onunla ġəki valisi arasında müharibə oldu. Həsən bəy gürcülərlə
511
S-129, v.70a; S-297, v.48b; B-589, v.4a. Tehran çapında (s.82) «on iki min nəfər» yazılmıĢdır.
512
S-129, v.70b; S-297, v.48b; B-589, v.4b.
513
Kaxet (Kazeti) – Gürcüstanın Ģərqində Qanıq-Alazan və Qabırrı (Ġori) çaylarının yuxarı axarlarında
tarixi vilayət və dövlət.
514
Ləvənd xan Gürcü – 1518-1574-cü illərdə Kaxet çarı olmuĢ Levan nəzərdə tutulur.
158
müharibədə Ģəhid oldu. ġəkinin böyükləri onun oğlu DərviĢ Məhəmmədi özlərinə
hakim qoydular. O, atasının əksinə olaraq, qüdrətli dövlətin baĢçıları ilə
(Səfəvilərlə) düĢmənçiliyə baĢladı və ondan dəfələrlə pis davranıĢ müĢahidə
olundu. Bundan əvvəlki əhvalatda deyildiyi kimi, cənnətməkan Ģah ġirvanı almaq
üçün qoĢun göndərəndə, DərviĢ Məhəmməd xan qızılbaĢ ordusuna gecə basqını
etdi. Buna görə də 958-ci (1551) ildə səadətli qoĢunların cah-calallı və müzəffər
bayraqları o vilayəti almaq üçün o tərəfə hərəkət etdi.
ġah həzrətlərinin yürüĢ xəbəri o ətrafdakı hakimlərin təmkin və asayiĢini
təməldən sarsıtdı. Ləvənd xan Gürcü o həzrətə xidmətkarlıq kəmərini belinə
bağlayıb, ümidlə aləmin pənahı olan dərgaha getdi, ƏrəĢ Ģəhərində
515
səltənət
taxtının ayağına gəlib, Ģahın nəvaziĢləri ilə baĢucalığı qazandı. DərviĢ Məhəmməd
xanın adına cəlbedici və rəğbətli Ģah hökmü göndərildi və o, xidmətə, itaətə dəvət
olundu. O, öz bəxtsizliyi üzündən əbədi səadət səbəbi olan bu dövlətdən üz çevirib,
qalaların möhkəmliyinə güvənərək, öz üzərinə müxaliflik qalxanı çəkdi. ġəki
sərdarlarının bəzisi KiĢ qalasını
516
möhkəmlədib, oraya sığındılar. DərviĢ
Məhəmməd xan özü Gələsən-Görəsən qalasına
517
gedib, qalanı müdafiə etməyə
hazırlaĢdı. Ora elə bir qala idi ki, son dərəcə yüksək və möhkəm olduğundan heç
bir calal sahibi oranı ələ keçirə bilməmiĢdi. Bir dəstə də Elburz dağının ətəyində
möhkəm bir yeri sığınacaq («sığnaq») edib, vuruĢa və döyüĢə hazır durdular.
GünəĢlə müqayisədə bir zərrə olan o dəstənin müxalifət və itaətsizliyindən ali
nəsəbli Ģahın qiyamət atəĢinə bənzər qəzəb odu alovlandı və o, müzəffər məiyyət
döyüĢçülərindən Sevindik bəy QorçubaĢını, Bədr xanı və ġahqulu sultan Ustaclunu
müzəffər əsgərlərdən bir dəstə ilə KiĢ qalasını almağa göndərdi. Abdulla xan
Ustaclu və Ləvənd xan Gürcünü isə Gələsən-Görəsən qalasını almağa göndərdilər.
ġahqulu xəlifə Möhürdarı da güclü bir dəstə ilə Sığnağa qarĢı getməyə təyin
etdilər.
Şəki qalalarının alınması haqqında. Adlı-sanlı əmirlər və müzəffər
qoĢunlar mühasirə və qala almaq iĢlərinə baĢladılar. Top, zərbzən və badlic zərbəsi
ilə binalar və hasarlar dəlmə-deĢik oldu, bürclər və divarlar dağıldı. Qalalarda
mühasirə edilənlər öz əhval güzgülərində acizlik və üzgünlük surəti gördülər. KiĢ
qalasının kutvalı qılınc və kəfənlə zəmanə Ģahının dərgahına tələsib, qala
qapılarının açarlarını təslim etdi və bağıĢlandı. ġah fərmanına görə, qala xarabalığa
çevrildi, bürcləri və divarları yerlə yeksan oldu. Adı çəkilən qala alınandan sonra
dünya Ģahının xoĢbəxt məiyyəti Sığnağa tərəf yönəldi. Sığnaqdakı camaat KiĢ
qalasının alınması və səadət düĢüncəli padĢahın [oraya] gəlməsindən xəbərdar
515
ƏrəĢ – indiki Yevlax rayonunun Xaldan kəndindən 3 km. ġərqdə yerləĢmiĢ orta əss Ģəhəri.
516
KiĢ qalası - XIV-XVI əsrlərdə indiki ġəki rayonunun KiĢ kəndi yaxınlığındakı eyniadlı qala.
517
Gələsən-Görəsən qalası – ġəki Ģəhərindən 5-6 km. Ģimalda, KiĢ çayının qərb sahilində, Qaratəpə
dağının Zirvəsində yerləĢmiĢ orta əsr qalası. XV əsrin əvvəllərində tikildiyi ehtimal olunur (daha ətrallı
bax: M.N.Nəsirli, R.A.Məmmədov. «Gələsən-Görəsən» qalası haqqında // Azərbaycan Tarixi
Muzeyinin Əsərləri, VI c.,Bakı, 1961).
159
olduqda o həzrətin dəbdəbə və calalından qorxu və dəhĢətə düĢərək, xəlayiqin
pənahı olan dərgaha dəstə-dəstə gəlib, öz acizlik və fəqirlik üzlərini ehtiyac
torpağına sürtürdülər.
DərviĢ Məhəmməd xan gördüyü iĢdən heyifsilənib peĢman olaraq, bir gecə
Gələsən-Görəsən qalasından çıxıb, son dərəcə çaĢqınlıq və narahatlıqla özünü belə
bir qanlı təhlükədən qurtarmaq üçün yol axtarırdı. Bədbəxtlikdən, fəlakət
rəhbərinin yol göstərməsi ilə özünün bəxtiqara qoĢunlarından dörd yüz nəfərlə
birgə [onun] yolu Abdulla xan və Ləvənd xan
518
Gürcünün ordusu ətrafına düĢdü.
Cəsarətli qazilər onun qaçmasından xəbərdar olub, ardınca hərəkətə keçdilər.
[Onlar] az bir məsafə qət etdikdən sonra o dəstəyə rast gəldilər. O camaat
səmərəsizcəsinə döyüĢə atıldı. Onların əksəriyyəti qazilərin iti qılıncı və qantökən
xəncəri ilə qətl edildi. DərviĢ Məhəmməd xan, Çərəndab sultan ġamlunun Kosa
Pirqulu adlı mülazimi ilə əlbəyaxa oldu. Gözəl davranıĢlı, bəyənilmiĢ xasiyyətli
padĢahın səadətinin gücü ilə Pirqulu ona qalib gəldi, baĢını bədənindən ayırdı, ali
taxtın ətəyinə gətirərək, o həzrətin xoĢbəxt atının ayağına atdı və mükafatlandırıldı.
Beyt
«Bir baĢ ki, Ģah fərmanına qarĢıdır,
Bədənindən ayrı düĢsə yaxĢıdır».
ġəki vilayəti tamamilə qüdrətli dövlətin baĢçılarının əlinə keçdi. O vilayətin
sahəsi fəsad [törədən] çör-çöpdən və zir-zibildən təmizləndi və Ģərəfli Ģahın
ölkəsinə qatıldı.
CƏNNƏTMƏKAN ġAH HƏZRƏTLƏRĠNĠN DĠNĠ MÜHARĠBƏLƏRĠ,
ĠMANSIZ GÜRCÜ KAFĠRLƏRĠNĠN DARMADAĞIN EDĠLMƏSĠ VƏ
GÜRCÜSTANIN FƏTHĠ BARƏDƏ SÖHBƏT
Dindar və Ģəriətpərvər padĢahın haqsevər fikrində həmiĢə din uğrunda
müharibə (qəzavat) etmək ehtiyacı vardı. Lakin dövlətin böyük tədbirləri
ucbatından, Ģərqdə və qərbdə güclü düĢmənləri olduğundan [bu] iĢ təxirə düĢür və
geri qalırdı. Buna baxmayaraq, fürsət ələ keçdiyi zaman Gürcüstan xristianlarına
(«nəsrani»lərinə) qarĢı dini müharibə etməklə, oranın qalalarını və vilayətlərini ələ
keçirməklə məĢğul olurdu. O, öz hakimiyyətinin əvvəllərində və səadət aqibətli,
dünyanı bəzəyən günlərində dörd dəfə o diyara qoĢun çəkmiĢ, daha bir neçə dəfə
isə oraya qoĢun göndərmiĢdi. Gürcüstanın yeddi vilayətindən Kaxet, Kartil
519
və
Mesx o vilayətlərdir ki, din mücahidlərinin qılınclarının zərbəsi ilə oranın kafirləri
itaət boyunduruğu salıb, oranın hakimləri o həzrət tərəfindən təyin edilib cizyə və
518
S-129, v.71b; S-297, v.49b; B-589, v.6a.
519
Kartil (Kartli) - paytaxtı Tiflis Ģəhəri olmaqla ġərqi Gürcüstanda tarixi vilayət və dövlət.
160
xərac verməyi öhdələrinə götürmüĢ, o həzrətin məĢhur adına və ləqəblərinə sikkə
vurdurub xütbə oxutmuĢlar. Bu halın Ģərhi qısaca olaraq ondan ibarətdir ki, ġirvan
və ġəki vilayəti Gürcüstana daha yaxın olduğundan oranın valiləri istiqlala və
qüdrətə malik olmadıqları vaxtlarda gürcü kafirləri həmin mülklərin sərhədlərinə
qoĢun çəkərək, müsəlmanlara hücum edirdilər. Oranın hakimləri bacardıqları kimi
müdafiəyə qalxır və iki tərəf arasında toqquĢma və vuruĢma baĢ verirdi.
ġahın zavalsız səadət təntənəsinin Ģöhrəti o vilayətdə yüksələn zaman
Ləvənd xan Gürcü, deyildiyi kimi, padĢahın mərhəmət kölgəsinə pənah gətirib,
itaət və tabeçilik göstərdi və xərac verməklə lazımi iĢləri yerinə yetirdi. Gürcüstan
valiləri zümrəsindən Qurquranın
520
oğlu Keyxosrov da kölə kimi özünü Ģahın
yüksək astanasının mülazimləri sırasına daxil edib, həmiĢə səltənət qapısına xidmət
göstərərək, o həzrətin köməyinə güvənirdi. Amma Kartil valisi Luarsab
521
, BaĢı-
açıq valisi Baqrat
522
və Dadian valisi müxalifətə keçərək, lazımi itaət
göstərmirdilər. [Onlar] ali hökmdara itaət və xidmət edən adı çəkilən Keyxosrovun
ölkəsinə basqın edirdilər. Neçə dəfə müzəffər əsgərlər onlara qarĢı göndərilmiĢdi.
BaĢı-açıq və Dadili
523
valiləri lazımi cavab və cəza almıĢdılar. Luarsabdan bəzi
vaxtlar nalayiq davranıĢlar görünürdü. [O], islam ölkələri sərhədlərinə əlini
uzadırdı. Buna görə də gürcü üsyankarlarını cəzalandırmaq Ģahın öhdəsinə düĢdü
və qəzavat savabı qazanmaq istəyi onun bu təĢəbbüsünü qüvvətləndirdi.
UĞURLU MƏĠYYƏTĠN ĠLK DƏFƏ ALLAHIN
KÖMƏYĠ ĠLƏ GÜRCÜSTANA YÖNƏLMƏSĠ HAQQINDA
947-ci il aylarında (08.05.1540 - 26.04.1541) ədalətli təbiətə malik əĢrəfin
qəlbində dini müharibə və cihad etmək niyyəti qərarlaĢdı. O, zahirən əyləncə,
gəzinti və ova çıxmaq məqsədi ilə Qarabağa tərəf hərəkət etdi. Oradan isə sınaqdan
çıxmıĢ cəngavərlərdən bir dəstə ilə Gürcüstana tərəf yürüĢ edib, yolunu azmıĢların
qara ürəklərindən daha da qaranlıq olan bir gecədə Tiflis Ģəhərinə basqın etdi.
Kafirliyin o qaranlıq mərkəzində qətl və qarət atəĢi yandırıldı. Onların kiĢiləri
qılıncın yemi oldu, arvad-uĢaqları isə müzəffər qazilərin əlində əsir və dustaq
oldular. Luarsab tərəfindən Tiflis hakimi olan Gülbad Gürcü bir dəstə gürcü ilə
qalaya qaçmıĢdı. Ġslamın heybət və əzəmətindən onu dəhĢət və qorxu bürüdü. O,
aman istəyi ilə qaladan çıxdı və islamı [qəbul etmək] səadətinə qovuĢdu.
520
Qurqura - 1516-1535-ci illərdə Mesxi (Samtsxe-Saatabaqo) hökmdarı olmuĢ IV Kvarkvare nəzərdə
tutulur. Qurquranın oğlu Keyxosrov - 1545-1573-cü illərdə Mesxi hökmdarı olmuĢ II Keyxosrov. Mesxi
hökmdarları xristianlaĢmıĢ qıpçaqlardan idilər və «atabəy» titulu daĢıyırdılar.
521
Luarsab - 1534-1558-ci illərdə Kartli çarı olmuĢdur.
522
BaĢı-açıq - Qərbi Gürcüstan ərazisində paytaxtı Kutaisi Ģəhəri olan tarixi Ġmereti vilayətinin türkcə
adı. Baqrat - 1510-1548-ci illərdə BaĢı-açıq (Ġmereti) çarı olmuĢ III Baqratdır.
523
Dadili (Dav-eli) - hal-hazırda Türkiyənin Ərzurum vilayətinin ġenkaya, Olur, Oltu, Narman, Tortum
ilçələrini və Artvin vilayətinin Yusufeli ilçəsini əhatə edən və o zamanlar xristianlaĢmıĢ qıpçaq
atabəylərinin ölkəsinin (Samtsxe-Saatabaqo) bir hissəsini təĢkil edən tarixi mahal.