Искандер Мунши Тюркман. Tarix-i al?mara-yi Abbasi (Аббасова мироукрашающая история). Том 1
Подождите немного. Документ загружается.
181
məhrəm xədimlərlə birlikdə özü ilə getmək izzətinə nail edən [Hümayun] təvəkkül
biyabanına qədəm qoydu. Əmirlərdən, seçkin Ģəxslərdən, fədakar mülazimlərdən
altmıĢ-yetmiĢ nəfər, sədaqəti özlərinə Ģüar edən, o cənaba vəfadarlıq göstərən
xidmətçilərdən ibarət bir dəstə ilə birlikdə onunla yol yoldaĢı olmaq və birgə
getmək Ģərəfinə yetiĢdilər. Onların arasında ən əzəmətli Ģəxs ƏliĢəkər bəy
Türkmanın nəvəsi olan Bayram xan Bahadır idi. Onun ata-babası türkmanların
(Ağqoyunluların) tənəzzülü vaxtı Ġran mülkünü tərk etmiĢdilər. Onun özü Allahın
təqdiri ilə Kabilə gəlib, Baburun yanında qulluğa daxil olmuĢ və həmin sülaləyə
göstərdiyi ləyaqətli xidmətlərin müqabilində ali mənsəblərə yüksəlmiĢdi. Haqqında
danıĢdığımız bu hadisələr cərəyan edən vaxt o, Hümayunun dövlət [iĢlərinin]
təĢkilatçısı idi.
Onlar bütün biyabanlıqdan ötüb keçərək, çöl yolu ilə Sistan vilayətinə
gəldilər və oradan [Hümayun] öz xətti ilə, ətirsaçan bir qələmlə sədaqət dolu bir
məktub və Ģövq dolu bir səhifə yazaraq, onu ali Ģərəfli [ġah Təhmasibin] hüzuruna
göndərdi. O [məktubun] surəti aĢağıdakı kimidir.
Hümayunun cənnət dərgahlı həzrət şahın hüzuruna Allahın köməyi ilə
yazdığı sədaqət üslublu məktubun surəti: «Həqiqi dostların münasibətlərində
vacib olan dua və ixlas vəzifələrimi yerinə yetirdikdən sonra bildirirəm ki,
bəndəliyim az və utanılacaq əməllərim çox olduğuna görə mən özümü kamillik
vəsflərinin məzhəri və Allahın kölgəsi olan əlahəzrətin (ġah Təhmasibin) həĢəmət
və calal fəzasının günəĢi qarĢısında bir zərrə hesab edib, ona doğru gəlirəm. Bu
vaxtadək özümü açıq-aydın bir surətdə Sizin tərəfdarlarınız sırasına aid etməsəm
də, Sizə münasibətdə məhəbbət və ixlas kəməndini qəlbimin qübbəsinə
bağlamıĢdım. ÇeĢidli səadət və kəramətlərin vasil və hasil olmasının məkanı olan
zati-alinizin misilsiz hüzurunun həmiĢə həsrətini çəkirdim və Ģərəfli simanıza
doğru üz tutmağa hər an həvəs göstərirdim. ĠĢ elə gətirdi ki, alçaq zəmanənin axarı
və alt-üst olmuĢ buqələmun çərxi-fələyin gərdiĢi üzündən böyük Hind ölkəsinin
geniĢliyindən Sindin zülmlü darısqallığına gəlib çıxdım.
Nə sərgüzəĢt vardısa, gəldi mənim baĢıma,
Dəryada, dağda, çöldə bəla çıxdı qarĢıma.
Ġndi ki, bu mücahidin iqbal qanadları əzəmət və calal günəĢinin camalını
müĢahidə etmək üçün pərvaza gəlmiĢdir, rəhman olan Allahdan ümid odur ki,
arzularımın əsasını təĢkil edən sizinlə görüĢmək səadətinə nail olduqdan sonra
baĢıma gələn hadisə və əhvalatlardan ərz edilməyə qabil olanları Sizə
söyləyəcəyəm, inĢallah!»
Xülasə, elə ki o həzrət (Hümayun) Sistana yaxınlaĢdı, oranın hakimi olan
Əhməd sultan ġamlu öz qardaĢını layiqli töhfələrlə onun qabağına göndərdi və
daha sonra özü də əyan və əĢrəflərlə birlikdə onu qarĢılamağa çıxıb, ona xidmət
göstərmək xoĢbəxtliyinə yetdi. [Əhməd sultan ġamlu] padĢahın qədəmlərinin təĢrif
182
gətirməsi barədə həqiqəti Xorasan əmirülümərası Məhəmməd xan
ġərəfəddinoğluya elan etdi və bu [sonuncu] da öz növbəsində [sürət baxımından]
səba və Ģimal küləklərinə tay olan bir qasidi ali taxtın ətəklərinə göndərib,
[Hümayun padĢahın] ali məiyyətinin gəliĢini ərz etdi. Bunun ardınca o həzrətin
(Hümayunun) sədaqət üslubunda yazılmıĢ naməsi xeyirxah hökmdarın nəzərinə
çatdı. Comərdlik ədəb-ərkanının məzhəri və mərdlik məfhumunun mənbəyi olan
[ġah Təhmasib] [Hümayun] padĢahın qədəmlərinin təĢrif gətirməsi müjdəsini
aldıqda çoxlu sevinc və hədsiz Ģadyanalıq nümayiĢ etdirərək, məktubun cavabını
sonsuz fərəh, istək və görüĢmək diləyi ilə öz Ģərəfli xətti ilə qələmə alıb, bu beyti
də oraya əlavə etdi:
Beyt
«Əgər ki, yolunuz məqamımıza düĢmüĢdür,
Sanki səadət quĢu damımıza düĢmüĢdür».
Həzrət (ġah Təhmasib) tərəfdən yüksək məqamlı [Hümayun] padĢaha
münasibətdə göstərilmiĢ Ģəfqət və mehribanlıq hökmdarlar nəslinin davamçısı olan
[Hümayun padĢaha] və onun ali məiyyətinin mülazimlərinə hörmət və ehtiram
etmək barədə Məhəmməd xan ġərəfəddinoğlunun adına yazılmıĢ bir fərmanının
məzmunundan görünür. Bu, Hümayunun hakimiyyət zamanının hadisələrini
əvvəldən-axıra qədər nəql etmiĢ Əllami Əbülfəzl ibn ġeyx Mübarəkin «Tarix-i
Əkbəri» əsərindən də məlum olur. Sözün qısası, 951-ci il aylarında (25.03.1544-
14.03.1545)
572
o yüksək məqamlı padĢah Sistandan çıxıb, seyr edə-edə, yavaĢ-
yavaĢ məsafələri qət edərək, darüssəltənə Herata çatdı və bir müddət dövranın
gərdiĢindən kədərlənmiĢ xoĢ niyyətli xatirini Ģənləndirmək üçün ov etmək Ģadlığı
ilə ürəyinin kaĢanəsinin qəmini qovdu. Məhəmməd xan ġərəfəddinoğlu [ġah
Təhmasibin] əməl olunması vacib olan fərmanında göstərilən tərzdə dəbdəbəli
qoĢunla və cürbəcür bəzəkli zinətlərlə cah-calal dairəsinin mərkəzi olan [Hümayun
padĢahı] qarĢılamağa və ona xidmət göstərməyə çıxıb, Malan körpüsü üzərində
onunla görüĢmək səadətinə nail oldu.
Onlar Ģəhər bağına təĢrif gətirən gün dünya sakinlərinin Ģahzadəsi Sultan
Məhəmməd mirzə ona tapĢırılmıĢ qaydada [Hümayun padĢahı] qarĢıladı. Həzrət
(Hümayun padĢah) gəlib çatdıqda [Ģahzadə] atdan yerə enib, onu salamlamaq adət-
ənənəsini yerinə yetirdi. O həzrət də öz növbəsində piyada olub, Ģahzadəni
mehribancasına ağuĢuna çəkdi və birlikdə atla yol getdikləri vaxt irəli keçmək və
geri qalmaq cəhətlərində Ģahzadəyə münasibətdə böyüklüyün və xeyirxahlığın
üsulu və qaydası olan təvazökarlıqlar göstərdi. Eyni zamanda, Ģahzadə ona
572
S-129, v.84b; S-297, v.61a.
183
münasibətdə öz oğulluq davranıĢlarını nümayiĢ etdirib təvazökarlıq və
insaniyyətçilik ədəb-ərkanını əldən vermədi.
Həzrət (Hümayun padĢah) bir müddət həmin ürək oxĢayan bölgənin gözəl
yerlərində, fərəh bəxĢ edən bağlarında və bostanlarında, xüsusilə də Murad
bağında, Zağan bağında və Cahanara bağında
573
eyĢ-iĢrət tərtib edib, qüssəli
xatirinə sevinc qazandırdı. Məhəmməd xan hökmdarın fərmanına gündəlik əməl
edərək, artıqlaması ilə layiqli xidmətlər göstərdi və [Hümayun padĢahın] nurlu
nəzərləri qarĢısına dəyərli hədiyyələr gətirib ona təqdim etdi.
Hindistan padşahı Məhəmməd [Hümayun] şahın Qəzvinə gəlməsi.
[Hümayun padĢah] bir neçə gün Heratda qalaraq, yol yorğunluğundan və vaxtlı-
vaxtsız at çapmağın möhnətindən qurtulub rahatlıq tapandan sonra oradan Ġraq
tərəfə yollanmağa və üfüqlər hökmdarı (ġah Təhmasib) ilə söhbətləĢməyə meyil
etdi. Yolboyu hansı Ģəhərə və vilayətə çatırdısa, oranın hakimləri və əyan-əĢrəfləri
[ġah Təhmasibin verdiyi] əmrə uyğun olaraq, xidmətkarlıq mərasimi icra edib, ona
peĢkəĢlər təqdim edirdilər. [Hümayun padĢah] darüssəltənə Qəzvinə gəldikdə o
mülkün kələntəri
574
olan Xoca Əbdülqəni Cəladətinin
575
mənzilləri o həzrətin
iqamət yerinə çevrildilər. O, bir müddət həmin mənzillərdə dincəlməyə və
istirahətə məĢğul oldu, oradan Bayram xanı əĢrəfin hüzuruna göndərib, onunla
görüĢmək xahiĢini izhar etdi və bu qitəni nəzmə çəkib göndərdi:
Ey Ģah, mənim ali himmətim bir ənqa quĢu kimi,
Çətinliyin ən yüksək zirvəsində məskən tutubdur.
Bu alçaq zəmanə məni elə bir hala salıb ki,
Mənim təbiətimin tuti quĢu darıya möhtac qalıbdır.
Mənə qarĢı düĢmənçilik edən Ģir, kin və ədavət üzündən,
Bu anda mənim üzərimə həmlə etmiĢdir.
ġahdan xahiĢim budur ki, mənə kömək etsin,
Necə ki Ərjən çölündə Əli Salmana kömək edibdir.
Burada verilmiĢ məna vilayətpənah Ģahın (Həzrət Əlinin) möcüzələri və
kəramətləri haqqında bir hekayətə iĢarədir. Camaat arasında məĢhur olan bu
hekayətdə deyilir ki, bir dəfə [Həzrət Əli] Ərjən çölündə Salmanı Ģirin pəncəsindən
573
Murad bağı, Zağan bağı və Cahanara bağı Heratda yerləĢirdilər.
574
Kələntər (farsca «böyük» deməkdir) - daruğadan sonra Ģəhər idarəçiliyində ikinci mühüm vəzifə
sayılırdı. Əgər daruğalar Ģəhərin hərbi-siyasi və inzibati rəisi idilərsə, kələntərlər Ģəhərin mülki və
sosial-iqtisadi həyatına baĢçılıq edirdilər (daha ətraflı bax: М.Х.Гейдаров. Социально-экономические
отношения, с.81-84,113; З.Г.Байрамов. Местное и городское управление в Азербайджане, с.17).
575
S-129 əlyazmasında (v.85a) Cəladəti əvəzinə Çəlavi, S-297 nüsxəsində (v.61b) isə Həlavi
yazılmıĢdır.
184
xilas edibdir. Bu məqamda [Hümayun tərəfindən] bu hadisənin xatırlanması
münasib və ağrılı bir hərəkət idi.
576
Bayram xanın gəliĢindən sonra cənnətməkan Ģah Surluq
577
yaylağına təĢrif
gətirdi. [Hökmdarlar arasında] görüĢ orada baĢ verdi. [Hümayun padĢah] fələk
cəlallı ordugahın bir fərsəxliyinə çatdıqda vəzir Qazı Cahan, qorçubaĢı Sevindik
bəy ƏfĢar, Bədr xan Ustaclu, möhürdar ġahqulu xəlifə Zülqədər, digər əmirlər və
dövlət ərkanı ilə birlikdə yüksək məqamlı həzrət [ġah Təhmasibin] istəkli
qardaĢları Bəhram mirzə və Sam mirzə onu qarĢılamağa gəldilər. Onlardan sonra
bir-birinin ardınca dəstə-dəstə böyük yüzbaĢılar, say-seçmə qorçular, xidmətçilər
və məiyyət təbəqəsindən olan müxtəlif Ģəxslər tam dəbdəbə və bər-bəzəklə gəlib
çatdılar, təzim etmək qaydasını və salamlamaq adətini yerinə yetirdilər. Daha sonra
onlar [ġah Təhmasibin] asiman kimi uca bargahına çatdıqda atdan enib, piyada
irəlilədilər.
Cənnətməkan Ģah öz Ģəxsi çadırından eĢiyə çıxıb, xilafət bargahının səadətə
bürünmüĢ büsatının üzərini öz qədəmləri ilə Ģərəfləndirərək, böyüklərin qaydası və
hökmdarların adət-ənənəsi ilə o ali məqamlı padĢahla görüĢdü, onunla
mehribancasına qucaqlaĢdı. Sanki iki ulduzun bir-birinə yaxınlaĢması və günəĢlə
ayın qovuĢması baĢ verdi. [ġah Təhmasib] o həzrətin əlini tutub, onu çadırına
gətirdi və onlar bir-biriləri ilə iki yekdil dost kimi nifaqsız, səmimi söhbət etdilər.
Hər iki tərəf könül oxĢayan həqiqətlə zinətlənmiĢ sevinc artıran sözlər söylədilər. O
həzrətin (yəni Hümayunun ġah Təhmasibə) təqdim etdiyi töhfələr və hədiyyələr
arasında bir neçə parça BədəxĢan ləli və bir parça bahalı almaz vardı. [ġahın]
izzətli büsatının haĢiyəsinin hüzurunda olan Həsən bəy Rumlu və «Tarix-i
cahanara» əsərinin müəllifi Qazı Əhməd Qəffari həmin almazın vəzninin dörd tam
üçdə iki misqal
578
olduğunu yazmıĢlar.
Uzun sözün qısası, cənnətməkan Ģah həzrətləri həmin bir neçə gün ərzində
hər gün xüsusi tərzdə bir söhbət tərtib edib, hökmdarlara layiq Ģənliklər və Ģahanə
məclislər təĢkil etdi. O, həmin yığıncaqlarda dəmbədəm Ģəfqətli kəlmələrlə və
mehribancasına həmrəyliklərlə həzrətin (Hümayun padĢahın) hüznlü xatirinə Ģadlıq
bəxĢ etdi. Surluqda
579
cərgə ovu təĢkil olundu. Bir neçə günlük yol məsafəsindən
ov heyvanlarını qovub, bir yerə cəmləĢdirdilər. Elə ki cərgə tərtib olundu, onlar
birlikdə cərgənin içərisinə gəldilər. Əvvəlcə Hümayun padĢah həzrət Ģahın təklifinə
uyğun olaraq, Bəhram mirzə və Sam mirzə ilə bərabər ox atmağa baĢlayıb, hər biri
Ģikar vurmaqda, cəldlikdə və çeviklikdəki məharətlərini göstərdilər. Daha sonra
576
S-129, v.85a; S-297, v.61b. Burada adı çəkilən Salman, Məhəmməd peyğəmbərin səhabələrindən və
Həzrət Əlinin yaxın tərəfdarlarından olmuĢ Salman-i Farsidir.
577
S-129, v.85a; S-297, v.61b. Surluq yaylağının adı Tehran çapında (s.98) səhvən Buzluq yaylağı kimi
yazılmıĢdır.
578
Misqal - 4,68 qrama bərabər çəki vahidi.
579
S-129, v.85a; S-297, v.62a. Tehran çapında (s.99) Səvaliq yazılmıĢdır.
185
cənnətməkan Ģah həzrətləri özünün «Bəhrami» kamanını
580
əlinə alıb, ali məqamlı
[Hümayun] padĢahın və onun silahdaĢları olan, ox atmaq sahəsində misilsiz
olduqlarını iddia edən cağatay cavanlarının bərabərində, qaçıĢlarının yeyinliyi
səbəbindən göz Ģüaları ilə izlənilməsi mümkün olmayan çoxsaylı sürətli ceyranları
yerə sərdi. Xülasə, elə ox atıĢları etdi ki, sürünün canından fəryad qopdu. [ġah
Təhmasibə] «əhsən» və «afərin» deməkdə fələyin məhvəri və asimanın qövsü
dilbir və həmfikir oldular. Elə ki ox atmaqdan bezdilər, çoxsaylı kök əndamlı
maralları və ov heyvanlarını iti qılıncla yerə sərməyə baĢladılar.
Seyrdən, Ģikardan və hədəfə ox atmaqdan («qabaq-əndazi»)
581
əl çəkəndən
sonra [ġah Təhmasib] müəyyən olunmuĢ bir gündə ali Ģənlik və böyük ziyafət
(«toy») təĢkil etdi. Məclisin axırında həzrət (Hümayun padĢah) üçün töhfələr,
hədiyyələr və təltiflər təyin olundu. Bunlar nağd puldan, cavahirdən, tacdan, daĢ-
qaĢla bəzədilmiĢ kəmərdən, Ġraqda, Rumda, Firəngdə, Çində və Xətayda
582
[istehsal olunmuĢ] zərnigar qumaĢlardan, əsləhədən və yaraqlardan, sıx halqalı
«Davudi» zirehdən
583
, cavahiratla bəzədilmiĢ tüfənglərdən, yorğa ərəb atlarından,
Bərdənin minik qatırlarından, dağa bənzər bir qatarlı dəvələrdən, hərəm və
divanxana üçün [nəzərdə tutulmuĢ] çoxlu çadırlardan və alaçıqlardan, naxıĢlı atlas,
məxmər və darayi parçalardan toxunmuĢ sadə və naxıĢlı sayəbanlardan
584
və
xeymələrdən, bütün avadanlıqları ilə birlikdə karxanalar büyutatından
585
, təbildən,
580
Tarixi mənbələrdən və Nizami Gəncəvinin «Yeddi gözəl» poemasından yaxĢı məlumdur ki, Sasani
hökmdarı V Bəhram (421-439-cu illər) ox atmaqda və ov etməkdə mahir bir Ģəxs olmuĢ və çoxlu cüyür
(«gur») ovladığı üçün ona Bəhram-Gur ləqəbi verilmiĢdi. Burada «Bəhrami kaman» ifadəsi «Bəhram-
Gurun kamanına oxĢar kaman» mənasında iĢlədilmiĢdir.
581
«Qabaq-əndazi» - türkcə «qabaq» və farsca «əndaxtən» («atmaq») sözlərindən yaranmıĢdır. Bu,
xüsusi bir oyun və ya idman yarıĢı idi. Bu yarıĢda «qabaq» adlanan hədəf qoyulur və iĢtirakçılar bu
hədəfə müəyyən məsafədən ox atırdılar (bax: H.H.Zərinəzadə. Fars dilində Azərbaycan sözləri
/Səfəvilər dövrü/. Bakı, 1962, s.349-350).
582
Xətay - ġərqi Türküstan. Ġndi Çin Xalq Respublikasının Ģimal-qərb ərazisini təĢkil edir.
583
E. ə. 1000-965-ci illərdə hökmranlıq etmiĢ Davud peyğəmbər Süleyman peyğəmbərin atasıdır.
Davud peyğəmbər dəmir məftildən zirehli geyim toxumaqda ən istedadlı Ģəxs hesab olunmuĢ. Onun bu
bacarığı ġərq ədəbiyyatında mədh edilmiĢdir. «Davudi zireh» kəlməsi zirehin möhkəmliyinin,
davamlılığının çox yüksək səviyyədə olduğunu obrazlı Ģəkildə ifadə etmək üçün iĢlədilmiĢdir.
584
Sayəban (farsca mənası: «kölgəsalan») - kölgəlik yaratmaq üçün çadır kimi düzəldilən örtü.
585
Büyutat - ərəbcə ev, mənzil mənalarını verən «beyt» sözünün cəm formasıdır. Səfəvilərin dövlət
quruluĢunda «büyutat» istilahı altında saray təsərrüfatları nəzərdə tutulurdu. Mirzə Səmianın
«Təzkirətül-müluk» əsərinə görə, saray büyutatı 33 karxanadan ibarət idi. Onların hər birinin baĢında
sahibi-cəm adlanan məmur dururdu. Bu karxanalar həm ev təsərrüfatı və məiĢətini əhatə edən mətbəx,
qab yumaq mənzili, müxtəlif anbarlar, kitabxana, at tövləsi kimi büyutatdan, həm də əsl dövlət
manufakturaları səciyyəsinə malik olan toxuculuq, dərzilik, zərrabxana, cəbbəxana, zərgərlik,
dəmirçilik, rəssamlıq emalatxanaları kimi büyutatdan ibarət idilər. Büyutatın fəaliyyəti Ģahın və onun
ailəsinin, həmçinin çox-saylı saray əyanlarının qidaya, geyimə, əĢyalara və s. olan tələbatını ödəmək
məqsədi güdürdü. Büyutat təsərrüfatlarına ümumi rəhbərlik naziri-büyutat adlanan məmur tərəfindən
həyata keçirilirdi (Mirza Səmia. Təzkirətül-müluk, s.12; О.А.Эфендиев. Азербайджанское
государство Сефевидов в XVI веке, c.263-264).
186
ələmdən və nağaraxana əĢyalarından ibarət idilər. Qonaqpərvərliyə yaraĢan bir
tərzdə bunları [Hümayun padĢaha] təqdim etdilər. Həmçinin o həzrətin əmirlərinin
və müqərrəblərinin
586
hər birinə tutduqları mövqeyə uyğun olan qiymətli
hədiyyələr və bol ənamlar mərhəmət etdilər. Bayram xana ələm və nağara Ģəfqət
olundu və o, həmin uca sülalənin yüksək «xanlar xanı» mənsəbinə təyin edildi.
[Səfəvi xanədanının] xoĢbəxt Ģahzadələrin arasında Sultan Məhəmməd
mirzədən və Ġsmayıl mirzədən kiçik, digər Ģahzadələrdənsə böyük olan Sultan
Murad mirzə qızılbaĢ tayfalarının [döyüĢçülərindən ibarət] on iki min nəfərlə
birlikdə, mötəbər əmirlərdən sayılan və [Sultan Murad] mirzənin lələsi və atalığı
olan Budaq xan Qacarın sərkərdəliyi ilə və Kirman hakimi ġahqulu sultan ƏfĢar,
Sistan hakimi Əhməd sultan ġamlu, onun qardaĢı Hüseynqulu sultan, Çayan
sultanın nəvəsi Ayğut mirzə, Div sultan Rumlunun oğlu Ədhəm sultan, Əli sultan
Təkəlü, Məhəmmədi mirzə Mosullu, Yadigar Məhəmməd sultan Mosullu, Sani
xəlifə Rumlu, Fərah hakimi Səncab sultan ƏfĢar, Məhəmməd sultan AdaĢoğlu
Ustaclu
587
və s. əmirlər və əsgərlərin, həmçinin Keçəl ġahverdi Ustaclunun
baĢçılığı altında Ģahın xüsusi qorçularından və dərgah mülazimlərindən üç yüz
nəfərin iĢtirakı ilə o həzrətə (Hümayun padĢaha) kömək etməyə təyin olundu.
Onlara tapĢırıldı ki, o həzrətin xidmətində olsunlar, onun hökm və fərmanını öz
mürĢidlərinin və vəlinemətlərinin ikinci hökmü və fərmanı hesab etsinlər, onun
əmrindən boyun qaçırmasınlar, onlara nə buyursa əməl etsinlər və o həzrətdən
rüxsət almasalar geri qayıtmasınlar.
Cuci mənĢəli ġeyhani sultanzadələrindən və tatar firqəsindən Heydər sultan
adlı bir Ģəxs vardı ki, Cam döyüĢündə Kuçum xan və Übeydulla xanla birlikdə
olmuĢ, lakin [qızılbaĢların qazandığı] qələbədən sonra iki oğlu ilə bərabər ġah
[Təhmasibin] xidmətinə gəlib, onun tərəfinə keçmiĢdi. O istəyirdi ki, qızılbaĢlar
arasında Bəhram mirzədən və Sam mirzədən də üstün bir səviyyədə olsıın.
Surluqda təĢkil olunmuĢ ov mərasimi zamanı o, tabeçilik qayda-qanununu nəzərə
almayıb, [Ģahın] hökmünün ziddinə gedərək, Ģahzadələrlə bərabər cərgə ovunda
iĢtirak etməyə cəhd göstərdi. Lakin mülazim Həsən bəy Ustaclu qamçı ilə onun
atının baĢına vuraraq, onun bu istəyinə mane oldu. O, bu hadisədən inciyib küsdü
və bu məqamda Hümayun padĢaha qoĢulmaq istədi. ġah həzrətləri etiraz etmədi və
o, özünün Əliqulu və Bahadır adlı iki oğlu ilə birlikdə Hümayun padĢahın
xidmətinə keçdi. Daha sonra onlar Hindistanda Bayram xanın köməyi ilə yüksək
rütbələrə və uca mənsəblərə nail oldular. Hümayun padĢahın ölümündən sonra
[Heydər sultanın] oğulları o sülalənin onlara verdiyi nemətə nankor çıxıb,
586
Müqərrəb - ərəbcə «yaxın adam» deməkdir. Orta əsrlərdə bir sıra ġərq ölkələrində sarayda vəzifə
daĢıyan məsul Ģəxslər Ģaha yaxın olduqları üçün bir qayda olaraq «müqərrəb» adlandırılırdılar. Səfəvi
dövlətində bu Ģəxslər «müqərrəbül-xaqan» və ya «müqərrəbül-həzrət» tituluna malik idilər (bax: Mirzə
Səmia. Təzkirətül-müluk, s.18).
587
S-129, v. 86a.
187
Hindistanda çoxlu yöndəmsiz hərəkətlər törətdilər. Lakin bu hadisələrin təfsilatını
burada yazmaq münasib deyildir
588
.
Hindistanlı Məhəmməd [Hümayun] şahın Təbrizə və Ərdəbilə getməsi. O
həzrət (Hümayun) Təbrizə getmək həvəsini, Təbriz Ģəhərinə olan rəğbətini və
övliyaların və alimlərin sultanı ġeyx Səfi əl-millət vəd-dinin nurlu qəbrini ziyarət
etmək istəyini açıqlayaraq, əĢrəfin hüzurundan mürəxxəs olub, darüssəltənə
Təbrizə təĢrif apardı. Təbriz əhalisi dünya Ģahı [Təhmasibin] fərmanına uyğun
olaraq, Ģəhəri bəzək-düzəyə bürüdü, Qeysəriyyəni və [digər] bazarları zifaf otağına
gedən gəlinlər kimi bəzədi və tamam bər-bəzək və zinətlə həmin fəza ehtiĢamlı
padĢahı qarĢılayıb, ona rəğbət doğuran xidmətlər göstərdi. Sahibabad meydanında
o ulu mənĢəli hökmdarın nəzərləri qarĢısında çovqan və digər oyunlar göstərərək
və təbrizlilərin qaydası və ənənəsi olan gülməcələr icra edərək, onun Ģərəfli
xatirinin sevincini artırdılar.
[Hümayun padĢah] oradan Səfəvi Ģeyxlərinin - Allah onların ruhlarını
müqəddəsləĢdirsin - ziyarətini məqsəd tutub, darülirĢad Ərdəbilə yollandı və həmin
[ziyarətin] böyük səadətinə nail olub, yüksək səviyyəli Ģeyxlərin müqəddəs
ruhlarından kömək istədi. O Ģərəfli bölgədə yaĢayan Ģeyxavənd
589
seyidləri
səmimi-qəlbdən layiqli xidmətlər icra edib, onu yolboyu bir neçə mərhələdə
müĢayiət etdilər.
Hindistanlı Məhəmməd [Hümayun] şahın rəhmətlik Şah Təhmasibin
hüzurundan ayrılması. [Hümayun Ģah] oradan Miyanəc çəmənində yerləĢən ulu
ordugaha təĢrif gətirib, bu dəfə vidalaĢmaq mərasimini yerinə yetirdi. O, qüvvətli
ürək və gözəl əməllə məqsədinə doğru üz tutdu. Hümayun Ģahın ölkəsinin ərazisinə
çatanadək hər yerdə onlara qaydasınca və üslubunca layiqli xidmətlər göstərdilər.
O həzrət seyr edə-edə məsafələri qət edib, Xorasana gəldi. Orada kama çatmıĢ
Ģahzadə ilə, əmirlərlə və əsgərlərlə görüĢdü. Beləliklə, o, bu [Səfəvi] sülaləsinin
dəstəyindən, dostluğundan və səadətli qoĢunların yoldaĢlığından güc alıb,
əqidəsinin dürüstlüyü və saflığı ilə haqlı niyyətinə yetiĢmək üçün yola düĢdü.
Hindistanın tuti sözlü, Ģəkər dilli tarixçiləri bu hadisənin Ģərhini müfəssəl surətdə,
bəlağətli bir üslubla təsvir etdikləri kimi, o, qısa bir zamanda qiyam və tüğyan
arzusunun səbəbindən beyinlərinin cövhəri pozulan və nifaq törədən namehriban
qardaĢlarına üstün gəldi, Kabil, Qəzneyn və BədəxĢanda baĢ qaldıran Ģəxslərin
baĢlarını itaət buxovuna keçirdi, özünün hökmranlıq bayrağını Hindistan üzərində
dalğalandırıb, həm maddi, həm də mənəvi cəhətlərdən kamına çatdı.
Beyt
«Həzrət Ģahın qapısına Hinddən gələn Hümayunun,
588
S-129, v. 86a-b.
589
ġeyxavənd - Səfəvi sülaləsi ilə qohum olan və ġeyx Səfiəddin nəslindən gələn qızılbaĢ tayfası.
Onların vətəni Ərdəbil idi
188
Xeyirli taleyini gör və uğurlu bəxtinə bax!»
[Bu məsələ barədə] bundan ziyadəsini Ġran tarixi hadisələri daxilində
yazmaq münasib olmadığına görə qələmin dili o təqdirəlayiq xislətlərə malik olan
[Hümayun padĢahın] əhvalatının xırdalıqlarına toxunmayacaqdır.
RUM HÖKMDARI SULTAN SÜLEYMANIN OĞLU SULTAN
BAYƏZĠDĠN ZƏMANƏNĠN QƏHRƏMANI VƏ ĠRANIN HÖKMDARI
[ġAH TƏHMASĠBĠN] DƏRGAHINA GƏLMƏSĠ HAQQINDA
Bu hadisənin mahiyyəti belədir: Sultan Bayəzid öz yüksək məqamlı atasının
fərmanı ilə Kütahya sancağına malik idi
590
. 966-cı ildə (14.10.1558 - 02.10.1559)
Sultan Süleyman onun iqtidar əlini həmin vilayətin hökumətindən üzərək, oranı
onun Konyada olan böyük qardaĢı Sultan Səlimə verdi, hələ üstəlik [bu sonuncuya]
vəliəhdlik müjdəsi verməklə də nəvaziĢ göstərdi. Buna görə də hakimiyyət arzusu
ilə alıĢıb-yanan Sultan Bayəzidin könül sobasında paxıllıq və həsəd atəĢi alovlandı.
O, qardaĢlıq çeĢməsini düĢmənçiliyin çör-çöpü və zir-zibili ilə doldurdu və batil
xəyallarını və bihudə istəklərini həyata keçirmək üçün iĢsiz-gücsüz adamlara çoxlu
qızıl verib, baĢına saysız-hesabsız qoĢun və dəstə topladı. O, yüksək Ģöhrətli
atasının fərmanına riayət etməyi üsyankarlıqla əvəz edib, böyük bir qoĢunla Sultan
Səlimin dəf edilməsi üçün hərəkətə keçdi. [Sultan Səlim] öz qardaĢının tüğyan
etməsi barədə həqiqəti yüksək məqamlı atasının hüzuruna çatdırdı. Bu cəsarət və
ədəbsizlik səbəbindən Sultan Süleymanın Sultan Bayəzidə qəzəbi tutdu və o, öz
etimadlı paĢalarını yağıĢ kimi qoĢunla onun üstünə göndərdi ki, onu ələ keçirib,
məmləkətdə qarıĢıqlığa və çaxnaĢmaya bais olan və dövlət iĢlərinin nizamının
pozulmasına gətirib çıxaran fitnəyə bulaĢmıĢ vücudunu ölkə üzərindən qaldırıb yox
etsinlər.
Rum xondgarı Sultan Süleymanın oğulları olan Sultan Səlimlə Sultan Bayəzid
arasında müharibə və Sultan Bayəzidin məğlubiyyəti. Sultan Səlim atasının
fərmanına uyğun olaraq, həmin qoĢuna qoĢulub, izdihamlı bir qüvvə ilə qardaĢına
qarĢı müharibəyə tələsdi. Ġki gün ərzində tərəflər arasında xeyli dərəcədə ağır bir
döyüĢ baĢ verdi
591
. [DöyüĢün] birinci günü sübhdən axĢama qədər hərb dəyirmanı
elə dövr etdi ki, hər iki tərəfin həyat buğdasından səkkiz min piyada və süvari
üyüdüldü. [DöyüĢün] ikinci günü Sultan Bayəzid həmin [rəqib] qoĢunun
məğlubiyyətə uğradılması üçün səy göstərərək, canından keçən fədailərdən ibarət
590
Sancaq - türkcə «sancmaq» felindən yaranıb və əvvəllər bayraq mənasında iĢlədilib. Osmanlı
dövlətində «sancaq» həm də inzibati ərazi vahidini bildirirdi və bu ərazi vahidinin baĢında «sancaqbəyi»
adlanan məmur dururdu.
591
Osmanlı Ģahzadələri Səlimlə Bayəzid arasında döyüĢ 29-30 may 1559-cu ildə Konya Ģəhəri
yaxınlığında baĢ vermiĢdir. Bu Ģahzadələr arasındakı münaqiĢə haqqında daha ətraflı bax: J.V.Hammer.
Osmanlı tarihi, II c, s.43-44.
189
bir dəstə ilə döyüĢ meydanına qədəm qoydu və Sultan Səlimin ordusunun sağ və
sol cinahlarının elə bir tərzdə məğlub və pərakəndə etdi ki, davadan qaçanlar ta
Ġstanbula qədər dayanmaq bilmədilər. Xülasə, o gün Sultan Bayəzid elə bir döyüĢ
göstərdi ki, onun üzərindən əlli il keçməsinə baxmayaraq, indi də Rumda həmin
döyüĢün və onun göstərdiyi Ģücaət və cəngavərliyin xüsusiyyətləri məclislərdə
söylənilməkdədir.
Lakin həmin əsnada Sultan Səlim ordunun mərkəzində durduğu bir dəstə ilə
birlikdə özünü Sultan Bayəzidə çatdırıb, onu bir həmlə ilə məğlub etdi. Niyyəti
batil olduğuna görə [Sultan Bayəzid] apardığı müharibədən bir səmərə hasil edə
bilmədi. O, məhz üsyanının Ģükümsüzlüyü səbəbindən məğlubiyyətə uğrayıb,
baĢılovlu və çaĢqın bir vəziyyətdə Amasyaya qaçdı. Orada qəflət və qürur
yuxusundan bir az ayılıb, törətdiyi əməllərdən peĢman oldu və onu yanlıĢ yola
çəkmiĢ, fitnə-fəsadın xəmir mayası olmuĢ üç nəfər mülazimini qətlə yetirib, onların
baĢlarını Ġstanbula, ali Ģöhrətli qapıya göndərərək, təqsir və günahlarının əfv
olunmasını xahiĢ etdi. Amma Sultan Süleymanın öz pis taleli oğlunun əməllərinə
münasibətdə qəzəb atəĢi elə alıĢmıĢdı ki, həmin iki-üç nəfər gözlərini qan tutmuĢ
Ģəxsin öldürülməsi ilə sakitləĢmədi və yenidən böyük bir qoĢunu Ġsgəndər paĢanın
sərkərdəliyi ilə onun üzərinə göndərdi.
Sultan Bayəzidin Rum məmləkətindən fərar etməsi və onun İrana
gəlməsi. Sultan Bayəzid bu dəfə özündə həmin çoxsaylı ordu ilə üz-üzə gəlmək
tabını və döyüĢmək qüdrətini görməyərək, yüklərini və əĢyalarını yerindəcə atıb,
özünün dörd oğlu və hələ də yanında qalmıĢ paĢalarından, mülazimlərindən və
yeniçərilərindən on min nəfərlə birlikdə fərar yolunu tutdu. Xondgarın qoĢunu
onları bir neçə mənzil təqib etdi. [Qiyamçılar] hər mənzil baĢında geri çəkilə-çəkilə
döyüĢdülər. Quduz Fərhad, Axsaq Seyfəddin və bir sıra digər fədakar mülazimlər
döyüĢə-döyüĢə Sultan Bayəzidi və onun oğullarını o vurhavurdan sağ-salamat
qurtarıb, QızılbaĢ məmləkətinin hüdudlarına çatdırdılar. Elə ki Sultan Bayəzid ġah
[Təhmasibin] bəxtəvər dövlətinin ərazisinə daxil oldu, əĢrəfin xidmətinə adam
göndərib, onu öz halından xəbərdar etdi. [ġahın] izzət büsatının müqərrəblərindən
və ulu məclisinin mötəbərlərindən olan yüzbaĢı Həsən bəy Ustaclu padĢahanə
yaraq və əĢyalarla onu qarĢılamağa göndərildi və ona göstəriĢ verildi ki, sərhəd
əmirləri və [o tərəflərdəki] vilayətlərin əyan-əĢrəfi ilə birlikdə [Sultan Bayəzidi]
qarĢılamağa tələsib, hər yerdə ona layiqli təzimlər və rəğbət doğuran iltifatlar
etsinlər, qonaqpərvərlik və xidmətkarlıqdan irəli gələn vəzifələri yerinə yetirsinlər.
Eyni zamanda, Azərbaycanın və ġirvanın mütləq ixtiyarlı vəziri olan Mirzə Ətaulla
Ġsfahaniyə tapĢırıldı ki, onlarla birlikdə ulu dərgaha qədər gəlsin və yolboyu divan
malından [xərcləyərək] dini zərurətləri təĢkil etsin. Onlar buyuruqlara əməl edərək,
xidmət göstərməkdə əskiklik etmədilər. Darüssəltənə Təbrizin böyükləri və
əyanları Ģəhəri dəbdəbəyə bürüyüb, Qeysəriyyəni və [digər] bazarları bəzəyərək,
elə bir qarĢılanma mərasimi təĢkil etdilər ki, keçmiĢ zamanlarda beləsi az-az
görülmüĢdü.
190
Sultan Bayəzidin Qəzvinə gəlməsi. [Sultan Bayəzid] Təbrizi tərk edib, ulu
dərgaha tərəf yaxınlaĢdıqda [ġah Təhmasib] rüknüs-səltənətül-qahirə (qüdrətli
səltənətin dayağı) olan Məsum bəy Səfəvini Ģahanə yaraqlar, əĢyalar və zinətlərlə
onun qabağına göndərdi. Cənnətməkan Ģah həzrətləri darüssəltənə Qəzvinin
Səadətabad meydanında ali ziyafət təĢkil etmiĢ, Ģahanə büsat bəzəyib, əlvan
xalçalar döĢətdirmiĢ və zərnigar çadırlar və naxıĢlı sayəbanlar qurdurub, elə bir
məclis tərtib etmiĢdi ki, ruzigarın gözü hələ belə bir yığıncaq görməmiĢdi və
zəmanənin qulağı onun bənzərini eĢitməmiĢdi. [Sultan Bayəzid] Ģəhərə daxil olan
gün böyük əmirlər, hərbçi və əsnaf təbəqələri
592
, xidmətçilərdən, məiyyətdən və
bazar adamlarından ibarət camaat, Ģəhər sakinləri və Ģəhərətrafı yerlərin adamları
dəstə-dəstə onu qarĢılamağa çıxıb, tamam səhranı, çölü və dağı bürüdülər
593
.
Sultan Bayəzid təkəbbürlü, qapalı və soyuq xasiyyətli bir adam idi. Bir çox
Ģəxslərdən eĢidilmiĢdir ki, Təbrizdəki qarĢılanma mərasimi zamanı hər nə qədər
sənət adamlarının məharətləri, oyunbazların və cürbəcür zinətlərlə bəzənmiĢ
dəstələrin Ģən hərəkətləri baĢ versə də, həddən ziyadə səylər göstərilsə də, o, heç
bir tərəfə nəzər salmamıĢ və gözlərini atının iki qulağı arasından kənara
yayındırmamıĢdı.
Uzun sözün qısası, Sultan Bayəzid onunla birlikdə gələn və hamısı Rum
qaydasında əsləhə və silahlarla mükəmməl və müsəlləh vəziyyətdə olan
piyadalardan, yeniçərilərdən və süvarilərdən on min nəfərlə Qəzvinin Səadətabad
meydanına gəldi. O, [ġah Təhmasibin] asiman kimi uca bargahının büsatının
yaxınlığına çatanda atdan yerə endi. Cənnətməkan Ģah bir neçə addım irəli gəlib, əl
sıxmaq qaydasını yerinə yetirdi və ona Ģəfqətamiz təvazökarlıqlar və
məhəbbətəngiz istiqanlılıqlar göstərib, mehribanlıq nümayiĢ etdirdi. Lakin [Sultan
Bayəzid] özünü lovğa və təkəbbürlü aparmaqdan əl çəkməyib, əsla danıĢmadı. O,
hər zaman lazım ola bilən mütəfəkkircəsinə söhbətləĢmək xüsusiyyətinə malik
deyildi. Nə baĢınızı ağrıdım, rəsmi qarĢılanma mərasimindən sonra onu ürək
oxĢayan mənzillərdə yerləĢdirdilər və onun gündəlik ehtiyacları təmin olundu.
Elə ki bir neçə gündən sonra yol yorğunluğu [Sultan Bayəzidin] canından
tamamilə çıxdı, [ġah Təhmasib] həmin Səadətabad meydanında qonaqpərvərlik
təĢkil edib, izzət büsatı qurdurdu və meydanın səthini Süleyman sarayında olduğu
kimi qızılı və gümüĢü xalılarla elə zinətləndirdi ki, Gülüstani-Ġrəm
594
oraya paxıllıq
etdi və cənnət bağı oraya həsəd apardı. Elə bir behiĢt tərzində ziyafət
592
Əsnaf - ərəbcə «siniflər» deməkdir. Orta əsrlərdə Yaxın ġərqin bir sıra ölkələrində, o cümlədən də
Azərbaycanda sənətkarların birləĢdikləri sex təĢkilatları əsnaf adlanırdı (daha ətrallı bax:
М.Х.Гейдаров. Социально-экономические отношения, c.45-87). Burada «əsnaf təbəqələri»
deyilərkən müxtəlif peĢə sahibi olan sənətkarlar nəzərdə tutulmuĢdur.
593
ġahzadə Bayəzid ġah Təhmasiblə Qəzvin Ģəhərində 22 məhərrəm 967 / 24 oktyabr 1559-cu ildə
görüĢmüĢdür (bax: ġah Təhmasibin təzkirəsi. Tərcümə və müqəddimə Ə.H.Rəhimovundur. Bakı, 1996,
s.5).
594
Gülüstani-Ġrəm (Ġrəm bağı) - ġərq əsatirlərinə görə, qədim zamanlarda
Hud peyğəmbərə qarĢı düĢmənçilik edən və Ad qövmündən olan Yəmən hökmdarı ġəddad cənnətə