Искандер Мунши Тюркман. Tarix-i al?mara-yi Abbasi (Аббасова мироукрашающая история). Том 1
Подождите немного. Документ загружается.
191
bəzədildi ki, fələklərin nəzərləri min gözlə ona tamaĢa etdilər. Sultan Bayəzid öz
oğulları, əmirləri, xüsusi müqərrəbləri və mülazimləri ilə birlikdə həmin behiĢt
niĢanəli məclisə dəvət edildi. [ġah Təhmasib] onun xatirini Ģənləndirmək üçün
rəsmiyyətçilikdən uzaq olan, ürək oxĢayan söhbətlər etdi, saatbasaat əhvalını
soruĢub, onun könlünü ələ aldı və onunla isti ünsiyyət qurdu. Xansalarlar
Ģərbətləri, mürəbbələri, meyvələri və xörəkləri nə qədər lazımdırsa və belə bir
ziyafətə nə cür gərəkdirsə, anbaan daĢıyıb gətirirdilər.
Bu məclisdə [Sultan Bayəzidə] on min tümən Ġraq Ģahisi
595
məbləğinə
bərabər nağd qızıl, daĢ-qaĢla bəzədilmiĢ alətlər, qumaĢ parçalar, əĢyalar və yaraqlar
hədiyyə edildi və onun mülazimləri böyük əmirlərin və mahal hakimlərinin yanına
müxtəlif yerlərə mehman təyin olundular ki, onların ehtiyacları təmin edilsin və
onlara qonaqpərvərlik göstərilsin. [Sultan Bayəzid] əĢrəfin hüzurunda olduğu
müddətdə yerli ülufədən
596
, onun qarĢılanması zamanı dəfələrlə qarĢısına
göndərilən hədiyyələrdən və bu məclisdə verilən ənamlardan savayı, təqribən daha
on beĢ min tümən məbləğində nağd vəsaitlər, cavahirlər, qaĢ-daĢla bəzədilmiĢ
alətlər, qızıl və gümüĢ qablar, görkəmli töhfələr, nəfis kitablar, zərbafta və yun
toxumalı Kirman və CuĢqan
597
xalçaları, əlvan təkyələr və müxtəlif diyarlarda
istehsal olunmuĢ qumaĢlar ona hədiyyə olaraq təqdim edildi.
Xülasə, o həzrət (ġah Təhmasib) sultanzadəyə münasibətdə onun layiq
olduğundan artıq dərəcədə Ģahanə hüsn-rəğbət və böyük hədiyyələrlə qayğı
göstərdi. Lakin o, qiyamçılıq və nifaq yolunun yolçusu idi və ipə-sapa yatmayan
nəfsə malik idi. Buna görə də onun əhvalatının məzmunu ziyanla və fəlakətlə bitdi.
Belə ki, o, yüksək məqamlı Ģah həzrətlərinin köməyi ilə Rum diyarına qoĢun
çəkməyi və yenicə asayiĢ tapmıĢ aləmə qarıĢıqlıq salmağı təklif edirdi. Onun bu
niyyəti bir neçə cəhətdən əĢrəfin ürəyinə yatmadı. Çünki, əvvəla, o həzrətlə (ġah
Təhmasiblə) xondgar arasında çoxlu mücadilələrdən, qan tökülməsindən və
məmləkətlərin xaraba və viran qalmasından sonra sülh bərqərar olmuĢ, bu barədə
[tərəflər arasında] əhdü-peyman bağlanmıĢ və bununla da fitnə-fəsad aralıqdan
bənzətmək üçün misilsiz dərəcədə gözəl bir bağ saldırmıĢ və bu bağa «Gülüstani-Ġrəm» adını vermiĢdi.
Lakin bu, ona uğursuzluq gətirmiĢ və o, Allahın qəzəbinə gələrək, həmin bağla birlikdə məhv olmuĢdur.
Gülüstani-Ġrəm «behiĢtə və cənnət bağına bənzər» mənasında iĢlədilir.
595
ġahi - Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin gümüĢ sikkəsi (Səfəvilərin pul zərbi sistemi haqqında daha
ətraflı bax: А.М.Раджабли. Монетное дело в Сефевидском государстве. Автореферат диссертации
на соискание ученой степени кандидата исторических наук. Баку, 1963; А.М.Раджабли.
Нумизматика Азербайджана. Очерки истории монетного дела и денежнего обращения
Азербайджана. Баку, 1997).
596
Ülufə və ələfə - ərəbcə «quru ot», «saman» sözündəndir. Orta əsrlərdə Azərbaycanda və Yaxın
ġərqin bir sıra ölkələrində dövlət adamlarını, məmurları, elçiləri, çaparları ərzaqla, onların minik
heyvanlarını isə yemlə təmin etmək üçün onların keçdikləri ərazilərdə kəndlilərdən ülufə və ələfə adı ilə
vergi alınırdı (И.П.Петрушевский. Очерки, с.275-276; А.А.Али-заде. Социально-экономическая и
политическая история Азербайджана, с.233-236).
597
CuĢqan (Cuzqan) - Həmədan vilayətində qəsəbə (T.D.Həsənzadə. Marağalı Məhəmmədhəsən xan
Etimadüssəltənənin əsərlərində Azərbaycan tarixi məsələləri. Bakı, 2001, s.197).
192
qaldırılmıĢ, dərdli könüllərin irinli yaraları sağalmağa baĢlamıĢ, bir qədər rahatlıq
və dinclik meydana gəlmiĢdi. Buna görə də [ġah Təhmasib] «onlar Allahın əhdini
yerinə yetirərlər, anlaĢmanı pozmazlar» ayəsinin
598
məzmununa uyğun olaraq,
verdiyi vədin ziddinə getməyi və onu pozmağı düzgün hesab etmirdi və
müsəlmanların rahatlıq və dincliyinin pozulmasına bais olmaq və «möhkəm and
içdikdən sonra onu pozmayın» [ayəsinin]
599
hökmünə əsasən, özünü açıq-aĢkar
tənqid hədəfinə çevirmək istəmirdi. Ġkincisi, valideynə qarĢı çıxmaq və ona üsyan
etmək nankorluğun əlamətidir və həm bu dünyada, həm də axirətdə köməksiz
qalmağın mənbəyidir. [Sultan Bayəzid isə] öz atasının üzünə ağ olmuĢ, ona qarĢı
üsyan etmiĢdi. Buna görə də kəramət xanədanından törəmiĢ, irĢad və kamal zinəti
ilə bəzənmiĢ, ağıl və bilik yaraĢığı ilə rövnəqlənmiĢ o həzrət (ġah Təhmasib) layiq
bilmədi ki, batil iĢə kömək etsin.
Şah Təhmasibin xondgardan Sultan Bayəzidin əfvini xahiş etməsi. Buna
baxmayaraq, [ġah Təhmasib] onun bu [Səfəvi] xanədanına pənah gətirməsini
nəzərə alıb, böyük səy göstərdi ki, ata və oğul arasındakı düĢmənçiliyi və
qarĢıdurmanı aradan qaldırsın və Sultan [Süleymanın] qəzəb alovunu dostcasına
öyüd-nəsihət və rica suları ilə söndürsün. Buna görə də etimadlı Ģəxsləri xondgarın
hüzuruna göndərib, onun günahlarının və təqsirlərinin əfv olunmasını xahiĢ etdi.
Lakin Sultan Süleyman [Sultan Bayəziddən] elə incimiĢdi ki, heç bir vəchlə onun
həyatda qalmasına razı olmadı. [Sultan Süleyman] onun mövcudluğunun Osmanlı
dövlətinin bünövrəsinin laxlamasına səbəb olacağını düĢünürdü. Xondgar öz
etimadlı adamlarından olan və sülh müqaviləsinin bağlanmasında rol oynamıĢ
Sinan bəyi əĢrəfin xidmətinə göndərdi.
[Sinan bəy ġah Təhmasibin hüzurunda] əhdü-peymanın davamlılığından
danıĢdıqdan və dostcasına söhbətləĢdikdən sonra Sultan Bayəzid barəsində qəti
dəlillər və əsaslar üzərində dolğun bir söhbət apardı. [Sultan Süleyman Sinan bəy
vasitəsilə göndərdiyi] məktubun haĢiyəsində öz xətti ilə yazmıĢdı: «Onu (Bayəzidi)
tutub, tərəfimizdən göndərilən adamlara təhvil verərsiniz. Əgər onu sağ-salamat
ələ vermək Ģərəfli könlünüzə yatmırsa, onda onun fitnə və bezikdirmə çırağı olub
cahanı seyr edən gözlərini görmə nurundan məhrum ediniz». Bu cür rəftarın
comərdlik və mürvət yolundan uzaq olduğunu hesab edən cənnət məskənli Ģah
həzrətləri Sinan bəyə xoĢ üz göstərərək, yenidən [Osmanlı sarayına] Ģirin dilli
adamlar və yaxĢı nitq qabiliyyətinə malik elçilər göndərib, [Sultan Süleymandan]
artıq dərəcədə xahiĢ etdi ki, [Sultan Bayəzidə] iqta
600
olaraq bir mahal verilsin, o
gedib orada məskunlaĢsın və əgər bundan sonra onun tərəfindən ədəbsiz hərəkətlər
üz verərsə, onda Ģərəfli xatirinizdə onun barəsində hər nə fikir varsa, onu orada icra
etmək çətin olmaz.
598
«Qurani-Kərim», «Raad» surəsi, 20-ci ayə.
599
«Qurani-Kərim», «Nəhl» surəsi, 91-ci ayə.
600
Ġqta (ərəbcə torpaq payı anlamındadır) – orta əsrlərdə müsəlman ölkələrində feodallara verilmiĢ Ģərti
torpaq mülkiyyəti (daha ətraflı bax: Z. M. Bünyadov. Azərbaycan VII-IX əsrlərdə. Bakı. S. 127-130).
193
Bu əsnada Sultan Bayəzid öz iç üzünü zühura çıxararaq, öz yaxın adamları
ilə razılığa gəldi ki, həzrət Ģaha münasibətdə xəyanət edib, onun onlara göstərdiyi
dostluq əvəzində onun misilsiz bədəninə xətər yetirsin və əgər həmin çirkin niyyəti
həyata keçirə bilsə, Qəzvində bir qalada möhkəmlənsin, xondgarın yanına adam
göndərib mədəd və kömək istəyərək, Əcəm vilayətinin valisinə çevrilsin. Yox, əgər
bu iĢ onun istədiyi kimi baĢ tutmazdısa, onda o, Ağrıca tərəfə, türkmənlərin
sayinxani tayfasının yanına gedib, oradan gəmiyə oturaraq, Kəfəyə qaçmağı
düĢünürdü.
Onun yaxın adamları sırasına aid olan Qara Uğurlu və Mahmud Çərkəz bu
planın mahiyyətini xəlvətcə əĢrəfin nəzərinə çatdırdılar. Lakin cənnətməkan Ģah
pak təbiətli bir Ģəxs olduğuna görə bu hekayəti ağzıgöyçək bədzatların uydurması
hesab edib, buna inam göstərmədi. Amma Sultan Bayəzid onların həzrət Ģahla
xəlvətcə söhbətləĢməsindən agah oldu və onların hər ikisini tutub məhbus etdi.
Cənnətməkan Ģah, Sultan Bayəzidin Ģübhələrini aradan qaldırmaq və onun qəlbini
rahatlaĢdırmaq üçün bir gün Qəzvinin Səadətabad bağında söhbət təĢkil etdi və öz
müqərrəbləri və məxsusi adamları ilə birlikdə öz nəfis vücuduna zərli parçalardan
önlüklər bağlayıb, doğrudan da, hər bir hissəsi cənnət bağçalarından niĢan verən
həmin o behiĢtə bənzər bağın bir guĢəsində qeysərzadənin
601
nəzərində aĢpazlıq
kefinə məĢğul olaraq, onunla səmimi söhbət etdi. Bu zaman Sultan Bayəzidin
yaxın adamlarından olan Ərəb Məhəmməd Trabzoni özünü Ģaha çatdırdı və
yavaĢca dedi:
- Söylənilməsi vacib olan iki kəlmə sözüm var ki, onları Ģahın yaxĢılığı və
xeyirxahlığı müqabilində ona deməyə borcluyam. Lakin istəyirəm ki, [bu sözləri]
xəlvətdə ərz edim.
Sultan Bayəzid bu hadisədən xəbər tutub, gecə ikən onu və həmin iki nəfəri
(Qara Uğurlunu və Mahmud Çərkəzi), bir sözlə, onların hər üçünü qətlə yetirdi.
Onun bu yaramaz hərəkəti səbəbindən yüksək məqamlı həzrət Ģahın tükü ürpəĢdi.
Bu əməlin səbəbi barədə [Sultan Bayəzidə] sual etdilər və o, [onları] Ģahın Ģərəfli
könlünü qübarlandırdıqları üçün [öldürdüyünü] ərz etdi.
Qəzvinin sadə camaatı bu halın baĢ verməsindən və əĢrəfin əhvali-
ruhiyyəsinin korlanmasından xəbərdar olduqda qeysərzadənin evinin qapısına
hücum çəkib, onu nankorluqda və hörmətsizlikdə xeyli ittiham etdilər. Bu vəziyyət
əĢrəfin xatirinin rizasına müvafiq olmasa da, qeyri-ixtiyari baĢ verdi. Bundan sonra
həmin adamlara (Sultan Bayəzidə və tərəfdarlarına) etimad qalmadı. Buna görə də
[ġah Təhmasib] onun Ģərinin dəf edilməsi fikrinə düĢüb, dövlətsevərlərin məĢvərəti
və məsləhəti ilə onun tutulmasını qərara aldı. Bir gün qərarlaĢdırılmıĢ qaydada onu
çağırdılar. O, dövlətxanaya gələn kimi həzrət Ģah məclisdən qalxdı. Böyük əmirlər
601
Klassik ġərq ədəbiyyatında Roma və Bizans imperatorları Sezar adının təhrif olunmuĢ forması olan
“qeysər” titulu ilə tanınırdılar. Ġstanbulun türklər tərəfindən fəthindən və Bizans imperiyasının
süqutundan sonra qeysər titulu Osmanlı sultanlarına Ģamil edilməyə baĢlandı. Səfəvi mənbələrində
qeysər adı altında Osmanlı sultanları nəzərdə tutulur. Qeysərzadə - qeysər oğlu deməkdir.
194
onu (Bayəzidi) tutub həbs etdilər. Onun Lələ paĢa, Fərrux bəy, Əli bəy
ÇaĢnigirbaĢı
602
, Sinan bəy Miraxur və s. kimi bir sıra fəsadçı mülazimləri qətlə
yetirildilər, onun oğulları isə əmirlərə tapĢırıldılar. Ali taxtın ətəklərində və
müxtəlif mahallarda olan onun əksər adamları saf düĢüncəli sufilərin qılınclarına
yem oldular. Lakin [onun mülazimlərindən] bəziləri savab diləkli xeyirxahların
imdadı ilə xilas olub, öz diyarlarına yollandılar.
Sülh müqaviləsinin
603
önəmli Ģərtlərindən biri bu idi ki, tərəflərin
adamlarından hər kim fərar edib digər tərəfə sığınmaq istəyərsə, ona himayə
edilməsin və o, geri göndərilsin. Buna görə də 969-cu ildə (11.09.1561 -
30.08.1562) Sultan Süleyman MərəĢ hakimi Əli paĢanı və öz çaĢnigirbaĢısı Həsən
ağanı etimadlı ağalarından və cavuĢlarından iki yüz nəfərlə birlikdə [Sultan
Bayəzidi] tələb etmək üçün [Səfəvi sarayına] göndərdi. Lakin [Bayəzidlə öz
arasında yaranmıĢ] nifaqa və narazılığa baxmayaraq, [Əli paĢa və Həsən ağa]
amansız və zalım adamlar olduqlarından cənnətməkan Ģah onlara etimad
göstərmədi (Bayəzidi onlara təhvil vermədi) və [bu məqsədlə] ixtiyar sahibi olan,
Allahı tanıyan ağsaqqalların göndərilməsini istədi. Bu səbəbdən ikinci dəfə [Sultan
Süleyman tərəfdən] aydın fikirli, baĢbilən bir kiĢi sayılan, Osmanlı xanədanının
əməkdarlarından olan Xosrov paĢa bir sıra etimadlı ağsaqqallarla bərəbər gəldi.
Sultan Süleyman öz xətti ilə o həzrətə (ġah Təhmasibə) iki kəlmə [məktub] yazıb
göndərmiĢdi. [Həmin məktubda] nəsilbənəsil aralıqdakı əhdü-peymanın
təzələnməsinin və bunun and içilməklə möhkəmləndirilməsinin vacibliyi izhar
olunur, sülh Ģərtləri xatırlanaraq və dostcasına sözlər ifadə olunaraq, Sultan
Bayəzidin və oğullarının göndərilməsi istənilirdi. Bu təklifə etiraz etmək əhdü-
peymanın pozulmasına, həngamə qopmasına və müsəlmanların vəziyyətinin
korlanmasına gətirib çıxaracaqdı. Bu xahiĢə əməl etmək isə camaatın və Allah
bəndələrinin rifahına səbəb olacaqdı. Məhz buna görə də o həzrət (ġah Təhmasib)
bütün camaatın asayiĢini nəzərə alıb, sülh sərtlərindən vaz keçmədi və o xain
fitnəkarı dörd oğlu ilə birlikdə sağ-sağlam Xosrov paĢaya və onun adamlarına
təhvil verdi. Beləliklə, cənnətməkan Ģah həzrətləri ilə Rum sultanı arasında sülhün
əsasları bu ildə daha da möhkəmləndi və gözəl bir təsadüfdən, qeybdən gələn bir
əlamətdən «sülh yaxĢıdır» («əs-sülh xeyr») sözləri [əbcəd hesabı ilə bu hadisənin]
tarixinə müvafiq gəldi
604
.
Heç kimin xəyalından keçmirdi ki, onlar (Xosrov paĢanın he-yəti) bu
vilayətdə [Bayəzidə] bir xətər yetirərlər. Amma onlar xond-gann fərmanı ilə
602
ÇaĢnigir (farsca “dada baxan”) – hökmdarların yeməklərinin qabaqcadan dadına baxan və bununla
da yeməyin zərərsiz və dadlı olduğunu müəyyənləĢdirən adam. ÇaĢnigirlərə çaĢnigirbaĢı adlanan
məmur rəhbərlik edirdi.
603
Burada ġah Təhmasib və Sultan Süleyman Qanuni zamanında Səfəvilərlə Osmanlılar arasında 29
may 1555-ci ildə bağlanmıĢ Amasya sülh müqaviləsindən bəhs olunur.
604
S-129, v.90a-b.
195
tərəddüd etmədən və təxirə salmadan o beĢ nə-fərin hamısım (Bayozidi və dörd
oğlunu) qətlə yetirdilor və onların cəsədlərini Ruma apardılar
605
.
Misra
«BeĢ [nəfər] azaldı Osmanlı zümrəsindən»
606
.
Əgər 5 rəqəmini çıxsaq, onda [əbcəd hesabı ilə] bu hadisənin tarixi olan
969-cu il alınar ki, bu da ibrətamizdir. Söz ustadlarının dili bu hadisənin
mahiyyətini belə tərənnüm etmiĢdir:
Beyt
«Ey Ģah, yenə azdır sənə kim hər nə qədər Ģükr etsə,
Çünki ağılla, ədalətlə xalqı etdin asudə.
Din düĢmənlərini sən elə məhv etdin ki, sakitcə,
Nə əlin bulaĢdı, nə də qılıncın oldu aludə».
Həqiqətən də, bu hadisə nəticəsində onun (Sultan Bayəzidin) fitnəyə
bulaĢmıĢ vücudunda baĢ qaldırmıĢ böyük çaxnaĢma və fəsad aradan qalxdı və hər
iki səmtdən sakitləĢmiĢ fitnələrin hərəkətə gələcəyindən, camaatın əzab-əziyyətə
düçar olacağından ehtiyatlanan hər iki tərəfin xalqları bu iztirab girdabının əlindən
təskinlik tapdılar, onların sakitləĢmiĢ ürəkləri daha da rahatlandı.
ÇĠNGĠZĠYYƏ SULTANLARININ SƏADƏT
DƏSTGAHLI DƏRGAHA GƏLMƏLƏRĠ HAQQINDA
Ağlın dəlaləti və xoĢbəxt taleyin yol göstərməsi ilə cənnətməkan və
behiĢtməqam Ģahın fələk bargahına bənzər dərgahına gəlmiĢ Çingizilərin ali
nəslinə mənsub adlı-sanlı sultanlardan əvvəlincisi ġeyban ibn Cuci ibn Çingiz
xanın nəslindən olan Din Məhəmməd xan ibn Ulus xan və onun qardaĢı Əli
sultandır. Onlar 943-cü ildə (20.06.1536-09.06.1537) cənnətməkan Ģah dördüncü
dəfə Ubeyd xanı dəf etmək üçün Xorasana qoĢun çəkən zaman o həzrətə
605
ġahzadə Bayəzidin və oğullarının öldürülməsi 969-cu ilin zilqədə / 1562-ci ilin iyul ayında baĢ
vermiĢdi. Burada adı çəkilən Xosrov paĢa Van hakimi idi.
606
«Pənc kəm əz zümreyi-Osmaniyan». Bu maddeyi-tarixi Səfəvi dövrünün məĢhur tarixçisi və Ģairi
Zeynalabidin Əli Əbdi bəy özünün «Təkmilətül-əxbar» («Xəbərlərin təkmili») əsərində yazmıĢ,
sonradan digər Səfəvi tarixçiləri bu misranı öz əsərlərinə daxil etmiĢlər. Osmanlı sülaləsinə mənsub beĢ
Ģəxsin (Ģahzadə Sultan Bayəzidin və onun dörd oğlunun) öldürülməsindən bəhs edən bu misradakı
«zümreyi-Osmaniyan» (yəni Osmanlı zümrəsi) ifadəsinin əbcəd hesabı ilə cəmi 974-ə bərabərdir.
Misranın məzmununa uyğun olaraq, bu rəqəmdən (974-dən) 5 çıxdıqda 969 rəqəmi alınır ki, bu da
hicri-qəməri tarixi ilə həmin hadisənin baĢ verdiyi ildir.
196
münasibətdə itaət kəmərini bellərinə bağlayaraq, istək və sədaqət üzlərini fələk
kimi ali astanaya doğru çevirdilər, hökmdara təzim etmək səadətinə qovuĢub, izzət
büsatına və iltifat kamına nail oldular. Nisa və Əbivərd ölkələri və onların
ətrafındakı ərazilər [ġah Təhmasib tərəfindən] Din Məhəmməd xana verildi. ġahın
qayğısı sayəsində o və qardaĢı adı çəkilən vilayətlərdə və onun hüdudlarında
möhkəmlənib, istiqlal əldə etdilər. Onların qüdrətləri və dərəcələri günbəgün
yüksəldi və get-gedə Əli sultan tamam Urgənc
607
vilayətinə yiyələndi. O, əvvəlcə
[Ģaha] itaətkarlıq yoluna sadiq qalıb, yaxĢı xidmətlər həyata keçirirdi.
945-ci ildə (30.05.1538 - 18.05.1539) Übeyd xan Xarəzm ərazilərini iĢğal
etdikdə o vilayəti öz oğlu Əbdüləziz sultana və öz qohumu olan sultanlara verdi.
Buna baxmayaraq, o, (yəni Übeyd xan) hələ Vəzir Ģəhərində
608
olarkən Din
Məhəmməd xan Urgənc ətrafındakı özbəklərdən və yaka-türkmənlərdən ibarət bir
dəstə ilə Übeyd xanın əmirlərinin və sultanlarının üstünə getdi və böyük qənimət
ələ keçirərək, [öz qoĢunundakı] özbəklərə [qızılbaĢ] tacı geyindirib, qızılbaĢ
[ordusunun] ona köməyə gəlib çatdığı barədə Ģayiə yaydı. Tərəflər arasında baĢ
vermiĢ döyüĢ nəticəsində Übeyd xanın əmirləri məğlubiyyətə uğradılar, onların
mötəbərlərindən bir neçə nəfər əsir tutuldu və çox hissəsi isə qətlə yetirildi.
Bu məğlubiyyətdən sonra Übeyd xanın canına elə bir qorxu və iztirab yol
tapdı ki, o, Vəzir Ģəhərindən dəvəyə minib, Buxaraya qaçdı və bu qüssədən həmin
il axirət aləminə qovuĢdu. Əbdüləziz xan atasının yerinə Buxarada padĢah oldu.
Din Məhəmməd xan əsirləri və öldürülənlərin baĢlarını səadətin məskən tapdığı
dərgaha göndərdi və bununla da cənnətməkan Ģahın nurlu xatirinin Ģadlıq və
fərəhlə dolmasına səbəb oldu. [ġah Təhmasib] Din Məhəmməd xan üçün iftixar
xələti göndərib buyurdu ki, hər il Xorasanın gəlirindən ona mükafat və bəxĢiĢ
(«cəldu») olaraq üç yüz tümən məbləğində ənam verilsin. Nə qədər ki bu iki qardaĢ
Ģaha tabeçilik yolunun yolçusu idilər və bir-birinin ardınca onların elçiləri əĢrəfin
hüzuruna gəlirdilər, onlara münasibətdə iltifat və qayğıkeĢlik göstərilirdi.
[ġah Təhmasibin yanına gələn Çingiziyyə sultanlarından] bir digəri Xarəzm
sultanzadələrindən olan Heydər sultandır. O, bir müddət Übeyd xanın yanında
olmuĢdu. Hümayun padĢahın gəlib-getməsi əhvalatı təsvir olunarkən yazıldığı
kimi, o, Xorasanın Ġsfar (Ġsfizar?) [adlı yerində] fələk bargahlı dərgaha gəlib, [ġah
Təhmasibdən] nəvaziĢ gördü və bir müddət əĢrəfin qalibiyyətli üzəngisi
həndəvərində oldu. Hümayun padĢahın sahın hüzuruna gəldiyi ildə Surluqda cərgə
ovu təĢkil edilmiĢdi. Hələ əmirlərə və əyanlara [ov məkanına] daxil olmaq izni
verilməmiĢdi və yalnız Sam mirzə ilə Bəhram mirzə ov edirdilər. Bu zaman
Heydər sultan istədi ki, Ģahzadələr və hökmdarlarla birlikdə cərgəyə daxil olub,
607
Urgənc (Ürgənc) - orta əsrlərdə tarixi Xarəzm vilayətinin paytaxtı olan və hal-hazırda xarabalıqları
Türkmənistanın TaĢauz vilayətinin Kunyə-Urgənc qəsəbəsi ərazisində yerləĢən Ģəhər. Bu Urgənci
Özbəkistanın eyniadlı müasir Ģəhəri ilə eyniləĢdirmək düzgün deyildir.
608
Vəzir Ģəhəri - Türkmənistanın Ģimalında, Dəryalıq çayı sahilində yerləĢmiĢ orta əsr Ģəhəri. Hal-
hazırda onun yerində Div-kəsən qəsəbəsi mövcuddur (О.Экаев. Туркменистан и туркмены, с. 14).
197
ova baĢlasın. Lakin eĢikağasılar ona mane oldular. Bəhram mirzənin
mülazimlərindən biri onun atının baĢına bir qırmac vurdu. [Bəhram] mirzə isə
özünü görməməzliyə vurdu. [Heydər sultan] bu hadisədən incidi və xahiĢ etdi ki,
onu Hümayun padĢahla birlikdə göndərsinlər. ġah həzrətləri Hümayun padĢahın
xatirinə ona icazə verdi. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, o, özünün Əliqulu və
Bahadır adlı iki oğlu ilə birgə Hümayun padĢahla getdi. [Heydər sultan] Qəndəhar
qalası ətrafında baĢ vermiĢ döyüĢdə mərdlik göstərib, daha sonra Kabil yolunda
vəfat etdi. Oğulları [Hümayun padĢaha] mülazimlik etdilər və hər iki qardaĢ
Hindistanda ali məqamlara yüksəldi. Onların Əkbər Ģaha qarĢı törətdikləri əməllər
haqqında «Tarix-i Əkbəri»də yazılmıĢdır və [bu əməlləri] Ġran tarixinin hadisələri
içərisində [qələmə almaq] münasib deyildir
609
.
XARƏZM VALĠSĠ YUNĠS XAN VƏ ONUN
QARDAġI PƏHLƏVANQULU SULTAN HAQQINDA
Elə ki Dost xan onlarla (Yunis xanla və Pəhləvanqulu sultanla) döyüĢüb
qələbə çaldı
610
və onların məmləkətini zəbt etdi, Yunis xan öz qardaĢı ilə birlikdə
ali taxtın ətəklərinə pənah gətirib, 964-cü ildə (04.11.1556-23.10.1557)
darüssəltənə Qəzvindəki səadətli dərgaha gəldi. Onlar hökmdara (ġah Təhmasibə)
təzim etmək Ģərəfinə nail oldular və bu hadisənin tarixi [əbcəd hesabı ilə]
«amədəni-xarəzmiyyə» («xarəzmlilərin gəliĢi») sözləri oldu.
Amma axırda Din Məhəmməd xan və Əli sultan qardaĢları Ģahın onlara
göstərdiyi dəstək və iltifat müqabilində nankorluq edib, inad və təkəbbür üzündən,
fürsət düĢdükdə Xorasan və Astarabad məmləkətlərinin həmsərhəd ərazilərinə əl
uzatdılar. Din Məhəmməd xan bir dəfə 950-ci ildə (06.04.1543 - 24.03.1544)
Sədrəddin xan Ustaclu Astarabad hakimi olarkən həmin vilayətə qoĢun çəkdi.
Sədrəddin xan səhrada açıq döyüĢə girməyi sərfəli bilməyib, Ģəhərə və qalaya
sığındı. Din Məhəmməd xan Ģəhər və qalanı mühasirəyə alsa da, [heç nəyə nail
olmayıb] geri qayıtdı. Digər bir dəfə isə [Din Məhəmməd xan] müqəddəs
MəĢhədin ətrafınadək gəlib çıxaraq, daha sonra geri döndü. Lakin bundan sonra
cahanın pənahı olan dərgaha elçilər göndərib üzrxahlıq izhar etdi. Buna görə də
onun ölümündən sonra həmin qayda ilə onun oğlu Əbülməhəmməd xan hökmdarın
lütf və Ģəfqətinə layiq görüldü, atasının ölkəsi və ənamı ona təqdim olundu. Lakin
o da bir zaman [ġah Təhmasibə] xilaf çıxmaq və üsyan etmək yolunu tutdu. Belə
olduqda Məsum bəy Səfəvi bəzi əmirlərlə ittifaqda və Bəhram mirzənin oğlu
Ġbrahim mirzə ilə birlikdə əĢrəfın əmrinə uyğun olaraq, onu cəzalandırmaq üçün
məmur edildilər. [Əbülməhəmməd xan] Əbivərd qalasına çəkildi və bir müddət
mühasirədə qaldı. Axırda o, üsyankarlıqdan əl çəkib and içdi ki, bundan sonra bu
cür əməllər törətməyəcəkdir. Yuxarıda adı qeyd olunmuĢ [Ġbrahim] mirzə və
609
S-129, v.91a-b.
610
S-129, v.91b; S-297, v.66a.
198
əmirlər həqiqəti [Ģahın] ərzinə çatdırıb, [onun] hökmünə uyğun olaraq, geri
qayıtdılar.
Amma Din Məhəmməd xanın qardaĢı Əli sultan haqqı tanımayan,
bədxasiyyət bir adam idi. O, az bir vaxt ərzində qürur və lovğalıq badəsinin
təsirindən sərməst oldu. Pis xilqəti və cilovlanmaz tamahkarlığı onu [Ģaha qarĢı]
müxalifliyə və tüğyana sövq etdi. O, öz təcavüzkarlıq əlini Xorasan məmləkətinin
hüduduna uzatdı. Bir neçə dəfə o, siyahpuĢ tayfasından olan iğtiĢaĢçıların və oxlu
tayfasından olan üsyançıların köməyi ilə Astarabad diyarına qoĢun çəkib, o
vilayətdə çaxnaĢma və qarıĢıqlıq saldı. Amma Ģahın azacıq diqqəti və səadətli
qoĢunların köməkliyi sayəsində onun fitnə-fəsadı dəf olundu. Nəticədə, aĢağıda
aydın olacağı kimi, o, özünə qazandırdığı əbədi ziyandan savayı bir iĢ görə
bilmədi.
Ġndi isə ardıcıllığın pozulmaması üçün Astarabadın vəziyyətini və o mülkdə
baĢ verən hadisələrin Ģərhini qələmə almaq zəruridir.
ASTARABAD HADĠSƏLƏRĠNĠN ġƏRHĠ, MƏHƏMMƏD SALEH
BĠTĠKÇĠNĠN ƏHVALATININ BƏYANI VƏ OXLU TAYFASINDAN OLAN
ABANIN XARƏZM ÖZBƏKLƏRĠNĠN YARDIMI ĠLƏ TÜĞYAN ETMƏSĠ
HAQQINDA
Astarabad Ģəhəri sabiq zamanlarda Cürcan
611
və Təbəristan vilayətlərinin
hökumətgahı olmuĢdur. Oranın camaatının əksəri saleh, mömin və pəhrizkar
adamlar olmasına baxmayaraq, onların əhvali-ruhiyyəsi vəsvəsə, ehtiras və
qalmaqaldan xali deyildir. Elə bil ki, Cürcan meĢəsinin və dağının havası onlarda
çaxnaĢma əhvali-ruhiyyəsi yaradır. [Astarabad əhalisi arasında] özlərini
siyahpuĢlar («qarageyimlilər») adlandıran bir toplum var ki, onların qiyamçılıq və
tüğyan həvəsləri zehinlərinə fəsad qarıĢdırmıĢ və onların firavanlıq sərmayəsini
kasadlaĢdırmıĢdır. O bölgənin qalmaqalçılarından digər bir qismi ictimaiyyət
arasında yaka-türkmənlər kimi tanınan və Xarəzm sultanlarından asılı olan
sayinxani qəbilələri toplumudur. Onlar dikbaĢlıqları və özbaĢınalıqları üzündən
özlərini Astarabadın böyük səhrasına və geniĢ çölünə vurub, Gürgan və Ətrək
çayları
612
arasında məskunlaĢmıĢdılar. Onlar məmləkətə zərər və ziyan yetirirdilər.
Buna görə də o mülkün ərazisi qalmaqaldan xali olmur və oranın hakimlərinin baĢı
döyüĢdən və savaĢdan açılmırdı. Amma Allah-taalaya Ģükür olsun ki, Allahın
kölgəsi olan əlahəzrət Ģahın əbədi dövləti zamanında onun qəhrəmanlığının güclü
məĢəlinin iĢığı ilə tüğyanın yaratdığı zülm və qübar zülməti məhv oldu və yoxa
çıxdı. Ġndi hər iki tərəfin (siyahpuĢ və sayinxani tayfalarının) Ģuluqçuları baĢlarını
aĢağı salıb, firavanlıqla yaĢayırlar.
611
Cürcan (Gürcan) – Ġranda tarixi vilayət. Xəzər dənizinin cənub-Ģərq sahillərini əhatə edir.
612
Gürcan çayı Ġranın Ģimal ərazisindədir və Xəzər dənizinin cənub-Ģərqinə axıb tökülür. Ətrək çayı öz
mənbəyini Kopetdağ silsiləsindən götürür və Ġran-Türkmənistan sərhədində Xəzər dənizinə tökülür.
199
Cənnətməkan Ģahın zamanında baĢ vermiĢ hadisələrin icmalı bundan
ibarətdir ki, 944-cü ildə (10.06.1537 - 29.05.1538) Ģahın dünyanı tutan bayraqları
dördüncü dəfə Xorasan yürüĢündən Ġraq tərəfə hərəkətə gəldikdən sonra Übeyd
xanın o vilayətə gediĢ-gəliĢinin arası kəsildi. Xoca Müzəffər Bitikçinin Məhəmməd
Saleh adlı bir qardaĢı oğlu vardı ki, təbiətində cahillik mövcud idi, tüğyan etmək
sevdasına düĢmüĢdü və özbaĢınalıq badəsi onun beyninin cövhərini
dumanlandırmıĢdı. O, bu əbədi dövlətə itaət etməkdən üz çevirərək, öz mahalının
ağası olmaq istəyi ilə baĢına Astarabad siyahpuĢlarından ibarət bir dəstə yığıb,
dikbaĢlıq etməyə baĢladı və bəzi qəsəbələri ələ keçirib, Sultan Qazinin oğlu olan,
DaĢkəndin və Fərqanə
613
Ģəhərlərinin valisi Budaq xanın isə bacısı oğlu olan və o
zaman öz dayısının yardımı ilə Xarəzmi zəbt etmiĢ Ömər Qazi sultanın yanına
adam göndərərək, ondan xahiĢ edib, kömək istədi. Ömər Qazi sultan o nadan
cahilin sözü ilə əsassızcasına bir ordu götürüb, Astarabad səmtinə hərəkət etdi və
Məhəmməd Saleh öz siyahpuĢları ilə birlikdə Cürcan meĢəsindən çıxıb, onlara
qoĢuldu. O vaxt Astarabad hakimi olan Sədrəddin sultan Ustaclu özbəklərin və
siyahpuĢların ittifaq etməsindən və birləĢməsindən xəbər tutub, özündə müqavimət
qüdrəti görmədi, malik olduğu ağıl və təcrübəyə əsaslanaraq, Astarabaddan
Bistama gəlib, həqiqəti ali taxtın ətəklərinə çatdırdı. Məmləkətin yiyəsiz qaldığını
görən Məhəmməd Saleh [Astarabad] Ģəhərinə daxil oldu, özbəklərin himayəsi ilə
həmin vilayətdə öz hakimiyyət bayrağını dalğalandırdı və Xarəzm valisinə və onun
adamlarına layiqli töhfələr, hədiyyələr və peĢkəĢlər verdi. Ömər Qazi sultan o
vilayətin (Astarabadın) idarə olunmasını onun öhdəsinə buraxıb, Xarəzmə qayıtdı.
Onun getməsindən sonra Məhəmməd Saleh qəflət və qürur badəsindən
sərməst olub, əbləhcəsinə öz səltənət xalçasını sərdi və baĢına hökmdarlıq və
istiqlal havası düĢdü. Amma gecə-gündüz vaxtını eyĢdə və iĢrətdə keçirirdi. Bir
həftə ərzində kef çəkib, bihuĢ oldu. O, kefcilliyin tüğyanı və məstliyin həddən
aĢması Ģəraitində, dünyanın [insanla] məskunlaĢmıĢ dörddə bir hissəsindəki
Ģəhərləri əbləhlik badəsində ona yoldaĢ olan Ģəxslərə paylayırdı və hər bir vilayəti
öz aqibətini düĢünməyən mülazimlərindən birinə tapĢırırdı. Onun özündən də
axmaq olan həmin səfehlər ona səcdə edib, dualarını və minnətdarlıqlarını
bildirirdilər. Belə bir əhvalat məĢhurdur ki, bir gün onun mülazimləri arasında hər
birinin ürəyindən keçən bir Ģəhərə hakim təyin olunmaq istəyindən, məmləkət
bölgüsü üstündə qalmaqal baĢ vermiĢdi.
Sözün qısası, elə ki yuxarıda təsvir etdiyimiz hadisələrin xəbəri qalibiyyətli
və qüdrətli padĢahın qulağına çatdı, o, Əmir sultan Rumluya, ġahəli sultan
Ustacluya və Həsən sultan ġamluya müzəffər qoĢunların bir hissəsi ilə Sədrəddin
xana köməyə getməyi tapĢırdı. Amma Sədrəddin xan böyük əmirlərin gəlib
çatmasından Öncə Ömər Qazi sultanın geri qayıtmasından, Məhəmməd Salehin
613
Fərqanə vadisi – TyanĢahda dağlararası çökəklikdir. Bu vadi hal-hazırda Özbəkistan, Qırğızıstan və
Tacikistan respublikalarının tərkibinə daxildir. Özbəkistanın Ģərq hissəsində mərkəzi Fərqanə Ģəhəri
olan Fərqanə vilayəti mövcuddur.
200
qəflətdə olmasından və onun ağlının baĢında olmamasından xəbər tutub, təcrübəli
doyüĢçülərdən ibarət bir dəstə ilə Bistamdan çıxıb, Astarabada gəldi. Mübarək
ramazan ayı (1538-ci ilin fevral ayı) idi. Məhəmməd Saleh günahkar yoldaĢları ilə
birgə həmin müqəddəs günlərdə qürur badəsi üzündən elə Ģüursuz və məmləkət
iĢlərindən o qədər xəbərsiz idi ki, xanın nağara və Ģeypurunun avazı və qazilərin
zurnalarının sədası onun və yoldaĢlarının qulağına çatandan sonra anladılar ki,
qızılbaĢ qoĢunu Ģəhərə gəlmiĢdir. Onlar qorxaq və çaĢqın bir vəziyyətdə cəngəllik
tərəfə qaçdılar. Sədrəddin xanın mülazimlərindən kəngərlü tayfasından olan
ġahverdi bəy adlı bir cavan Məhəmməd Salehi ələ keçirib, xana təhvil verdi və
bunun müqabilində layiqli mükafat aldı. Sədrəddin xan [Məhəmməd Salehi] ali
taxtın ətəklərinə göndərdi. Onu darüssəltənə Təbrizdə hökmdarın hüzuruna
gətirdilər və Ģahın fərmanına uyğun olaraq, onu bir küpün içinə qoyub, Nəsriyyə
614
minarəsinin baĢına çıxardılar və oradan yerə tulladılar. Onun bədbəxtliyə aludə
olmuĢ vücudu qiyamçıların gözlərinə tutiya oldu.
[Məhəmməd Saleh] iqtidarda olduğu günlərdə bir çox qəbahətli əməllər
törətmiĢ, müsəlmanların namusuna sataĢmıĢdı. Amma özünün təriflənməsi üçün
səfehcəsinə böyük səy göstərir, bu məqsədlə çoxlu bəxĢiĢlər verir və yaltaqlara,
Ģairlərə və nəzm sahiblərinə hörmət edirdi. Heyrəti Astarabadi onun mədhi
haqqında bir qəsidə demiĢdir ki, mətləsi belədir:
«Sənin bayrağın cahanda güzgüsüdür həqiqətin,
Qəlbimiz dağarcığıdır, bil ki, sənə itaətin».
Elə ki qəsidəni oxuyarkən:
«Ey səadət ölkəsinin xosrovu Məhəmməd Saleh,
Sanki ilahi lütfüdür baĢdan-ayağa zinətin»
beytinə çatdı, [Məhəmməd Saleh] hökmdarlıq külahını yan qoyub, bu beytə
mükafat olaraq [Ģairə] yeddi xərvar
615
ipək hədiyyə etdi. Lakin onun xəbəri yox idi
ki:
«ġah deyil külahı yan qoyub hər taxtda oturan,
Hərbi və mülki iĢləri bilməlidir hökmran».
Astarabadda olan hadisələrdən digəri Əli sultan Özbəyin basqınıdır. O, bir
dəfə Xarəzmin bəzi mahallarını istila etdiyi 955-ci (1548) ildə pis xilqətli
özbəklərdən altı min nəfərlə Astarabad üzərinə gəldi. Sədrəddin xandan sonra
614
Tehran çapında (s.107) Bəsriyyə yazılmıĢdır.
615
Xərvar (farsca «eĢĢək yükü») - Yaxın ġərq ölkələrində və Orta Asiyada mövcud olmuĢ çəki vahidi.
Təxminən 300 kq-a bərabərdir.