Искандер Мунши Тюркман. Tarix-i al?mara-yi Abbasi (Аббасова мироукрашающая история). Том 1
Подождите немного. Документ загружается.
161
Gürcü əmirlərindən bəzisi müzəffər əsgərlərin qorxusundan son dərəcə uca
və yüksək, olduqca qüdrətli və möhkəm qala olan Bertis
524
[qalasına] sığındılar.
Ġslam ordusunun döyüĢçüləri fələk məqamlı və fəza ehtiĢamlı padĢahın fərmanına
görə, o əzəmətli qalanı dairəvari Ģəkildə araya aldılar. O fitnəkar dəstə hədsiz
qorxuya düĢüb, qalanı təslim etməkdən baĢqa bir çarə tapmadı. Müzəffər qazilər o
məkanda sakin olan kafirlərin hamısını ələ keçirib, bəxti yar olan hər bir kəsə
Allahın yol göstərən iĢarəsi ilə xeyirli kəlmeyi-Ģəhadəti dedirdib buraxırdılar.
BaĢqa kafirlər isə cəhənnəm zaviyəsinə göndərildilər.
Luarsab o azğınların baĢqa bir qismi ilə özünü Bumədkur
525
adlı yüksəkliyə
çəkdi. Bu, hündürlükdə Elburz dağı ilə bərabərlik iddiasında olan bir dağdır. Onun
zirvəsinə çıxmağı yalnız xəyal və təsəvvür etmək olar. Mücahid qazi padĢah son
dərəcə təntənə və cah-calalla o azğın camaatın baĢçısını ələ keçirmək üçün çalıĢma
tərlanını uçuĢa buraxdı. Səadətli əsgərlər o dağların zirvələrini kəklik kimi ötüb,
güclə və zorla Əlvənd [dağına] bənzər o zirvəyə dırmaĢıb, o fitnəkar dəstəni ələ
keçirdilər. Əxlaqsız kafirlərin çoxu o dağın dar keçidlərində öldürüldü, qılıncdan
qurtulanlar isə fəlakət çölündə avara oldular. Luarsab oradan qaçaraq, özünü çətin
[keçidli] dağlara və sıx ağaclı meĢələrə saldı və döyüĢ meĢəsi aslanlarının
pəncəsindən xilas oldu. Hər halda, o cəzalandırıldığına görə Ģahın müzəffər
bayraqları Tiflisə tərəf hərəkət edərək, o hüdudun sahəsini üsyankar kafirlərin
murdar vücudundan təmizləyib, uğurla geri döndülər.
UĞURLU CƏNNƏTMƏKAN ġAHIN ĠKĠNCĠ
DƏFƏ GÜRCÜSTANA HƏRƏKƏTĠ HAQQINDA
953-cü ildə (04.03.1546 - 20.02.1547) Əlqas mirzədən müxaliflik əlamətləri
göründü. Həmən günlərin hadisələri [qələmə alınan] zaman yazıldığı kimi, Ģahın
məiyyəti onu cəzalandırmaqdan ötrü hərəkət etdi. O, öz anasını aləmin pənahı olan
dərgaha göndərərək üzr istədiyi vaxt cənnətməkan Ģah ġirvana getməkdən vaz
keçib, günəĢ oğlaq bürcündə olduğu zaman, qıĢın ortasında göyə qaldırılan
bayrağın kölgəsində cəm olmuĢ hədsiz qoĢunla Gürcüstanda cihad etmək və
imansız gürcüləri darmadağın etmək məqsədi ilə ġüregeldən
526
hərəkət etdi.
524
Bertis (Birtvisi) - Tiflisdən cənub-qərbdə, Alget çayının solunda yerləĢən möhkəm qala (bax:
F.Kırzıoğlu. Osmanlıların Kafkas-ellerini fethi /1453-1590/. Ankara,1993,s.l72).
525
S-129, v.72b; B-589, v.7a: Nəvidkur; S-297, v.50b: Yəğmədkur. Gürcü mənbələrində bu dağın adı
Kvataxevi deyə qeyd olunmuĢdur (Парсадан Горгиджанидзе. История Грузии. Перевод с
грузинского В.С.Путуридзе, Р.К.Кикнадзе. Тбилиси, 1990, с. 30).
526
ġüregel - indiki Türkiyə - Ermənistan sərhədində, Qars-Arpaçayı boyunda yerləĢən və Gümrü Ģəhəri
zonasını və Qars vilayətinin Arpaçay ilçəsinin Qızılçaqçaq və BaĢgediklər bucaqlarını içinə alan tarixi
mahal (F.Kırzıoğlu. Osmanlıların Kafkas-ellerini fethi, s.102).
162
Səadətli məiyyət Bəhram kimi qəzəbli qoĢunla AqĢəhrdə
527
dayanmağı qərara
aldıqda Kaxetin Zəgəm və Girem
528
hakimi Ləvənd xan və camaat arasında Bəgrat
adı ilə məĢhur olan BaĢı-açıq hakimi Məlik Baqrat cahanın pənahı olan dərgaha
gəlib, peĢkəĢ, bac və xərac verməklə o səadətli yürüĢdə kölə kimi müzəffər
məiyyətdə mülazim oldular.
O zaman qıĢın soyuğu və Ģaxtanın Ģiddəti o dərəcədə idi ki Kür çayının
suyu donub, bərklikdə qranitlə bərabərlik iddiasındaydı. Gecə-gündüz yağan qarın
çoxluğundan Gürcüstanın dağı və çölü baxanların gözündə eyni cür görünürdü. Bu
halda islam qoĢunları kafirlərin və azğınların üzərinə basqın etdilər. Ġmansız
gürcülərin məskən və yurdlarına çatdıqda qazilərin yəməni qılıncları baĢ kəsməyə
baĢlayıb, o ölkənin torpağını kafirlərin və keĢiĢlərin qanına boyadılar və o pis
məzhəblilərin evini qəzəb odunda yandırdılar. Kinli qoĢunun əlinə bol qənimət
düĢdü. [Onlar] çoxlu qənimət ələ keçirərək, zəfər və qələbə ilə o səadətli yürüĢdən
qayıtdılar və Bəndiyə gəldilər. Yol əsnasında BaĢı-açıq məliki getmək icazəsi
alaraq, qiymətli xələt alıb nəvaziĢlər görərək, öz ölkəsinə getdi. Amma Ləvənd xan
kama yetmiĢ əĢrəfin xidmətində bir neçə xoĢ gün keçirdi. Nəhayət, Gəncə
Ģəhərində onun səmimilik və köləlik nəqdi yenidən mübarək ürək sikkəxanasında
qəbul edilərək, qızılla tikilmiĢ paltarlar, ərəb atları, daĢ-qaĢla bəzədilmiĢ çalğı
alətləri, baĢqa qiymətli xələtlər və çoxlu hədiyyələr alaraq, iftixar və baĢucalığı ilə
öz vilayətinə getdi. YaxĢısını Allah bilər!
FƏLƏK RÜTBƏLĠ, SƏMA ASTANALI
ġAHIN ÜÇÜNCÜ DƏFƏ GÜRCÜSTANA HƏRƏKƏT ETMƏSĠ
958-ci (1551) il aylarında ġəki vilayəti qüdrətli dövlətin baĢçılarının əlinə
keçdi. Fələk calallı ordu hələ o vilayətdə olduğu zaman Qurqura oğlu Keyxosrov
aləmin pənahı olan dərgaha xəbər göndərdi ki, Luarsab, ValhuĢ və ġermazan
Gürcü onun vilayətinə zorakılıq əlini uzadaraq, onun bəzi ərazilərini almıĢlar,
Ərzurumdan Ġsgəndər paĢa da o tərəflərə gəlib, Ərduvanuh qalasını iĢğal
etmiĢdir
529
. Keyxosrov o həzrətin (ġah Təhmasibin) tabeçisi və xəracverəni
527
S-129, v.72b; S-297, v.50b; B-589, v.7b. AqĢəhr (Ağ Ģəhər) - indiki Gürcüstanın cənubundakı
Axalkalaki Ģəhəri (F.Kırzıoğlu. Osmanlıların Kafkas-ellerini fethi, s.453). Tehran çapında (s.85) «dər
Aq-Ģəhr» («AqĢəhrdə») əvəzinə «dər an Ģəhr» («o Ģəhərdə») yazılmıĢdır.
528
Zəgəm - Azərbaycanın indiki Zaqatala rayonunda tarixi bir qala olmuĢdur. Onun yerləĢdiyi ərazi
ġəki hakimlərinin ərazisi olsa da, gürcü çarları tərəfindən zəbt edilərək, bir müddət Kaxetə tabe
edilmiĢdi. Girem (gürcücə «Qremi») - Gürcüstanın Ģərqində, Kaxet vilayətində, Alazan çayının sol
sahilində, Telavi və Kvareli Ģəhərləri arasında mövcud olmuĢ tarixi Ģəhər.
529
ValhuĢ (VakhuĢ, VakhuĢt) - Gürcüstanın Mesx vilayətinin Diyamidze zadəgan nəslindən idi
(K.Kırzıoğlu. Osmanlıların Kafkas-ellerini fethi, s.544). ġermazan isə Lori bölgəsinin knyazlarından
olmuĢdur. Bu iki Ģəxs Samtsxe-Saatabaqo (Mesxi) hökmdarı II Keyxosrovun vassalı olsalar da, onun
Səfəvilərə itaət göstərməsini qəbul etməmiĢ və Kartli çarı Luarsabla ittifaqa girərək, Keyxosrova qarĢı
qiyam qaldırmıĢdılar (К.Н.Мелитаури. Строительство и архитектура Вардзии. Тбилиси, 1975, с.55-
56).
163
olduğuna görə [Ģah] ona yardım göstərmək və cihad etmək qəsdi ilə qızıl qanadlı
səadət quĢunu o tərəfə uçmağa buraxdı. [Sah Təhmasib] ġəkidən yürüĢə baĢlayıb,
çoxlu dərə-təpədən keçərək Gürcüstan vilayətinə çatdı. AzmıĢ kafirlər dağ
ətəklərini və qaranlıq mağaraları özlərinə məskən etmiĢ, hər dəstə çətin gediləsi
dağlardan birinə pənah aparmıĢ, bəzi baĢqa böyüklər və aznavurlar
530
qalalarda
oturmuĢdular.
Ġslam ordusunun mücahidləri dinsizlərin daldalanıb pənah apardıqları
sığınacaqlara igidlik və mərdliklə hücum etdilər. O pozğunlar dəstəsindən neçə
min nəfər qazilərin oxunun və qılıncının zərbəsi ilə cəhənnəmə getdi. O vilayətin
qalalarından bir neçəsini fəth edib, çoxlu gözəl gürcü qızlarını və Yusif sifətli
qılman kimi qulamları əsir aldılar. Bol qənimətlər müzəffər ordunun əlinə keçdi.
Gürcü böyüklərinin bir dəstəsi yüksək bir dağın belində, sıldırım qayanın üstündə
olan və ucalıqda göy səması, mətinlik və möhkəmlikdə Xeybər qalası ilə bərabərlik
[iddiasında] olan Dirman
531
qalasına və oradakı kilsəyə sığınmıĢdılar. Yüksək
məqamlı cənnətməkan Ģah həzrətləri Bədr xan Ustaclunu və ġahverdi sultan
Ziyadoğlunu qüvvətli dəstələrin biri ilə həmin qalanın üzərinə göndərdi. Onlar o
qalanı mərkəz kimi araya aldılar. SavaĢ tələb edən bahadırlar və ad-san axtaran
döyüĢçülər ətəklərini bellərinə yığaraq və gen ətəkli qalxanları baĢlarına çəkərək,
mərdanə hücum və yürüĢ etdilər və Pərvərdigarın köməyi ilə divarın üstünə
çıxdılar. Xristianlar (məsihilər) bu halı müĢahidə etdikdə çaĢıb heyran qaldılar,
mübarək dinin möcüzəsi onların hərəkət yolunu bağladı; nə qaçmağa yol tapdılar,
nə də döyüĢməyə taqət. Onların kiĢiləri qılıncdan keçirildi, qadın və uĢaqları isə
əsir alınıb tutuldular.
O qaladakı kilsə Allahın yaratdığı qəribə Ģeylərdəndir. Heç bir ağıla sığmaz
ki, [o kilsə] insan cinsindən olan bir sənətkarın əli ilə yaradılmıĢ olsun. Sözün
qısası, adı çəkilən qalanın ortasında bir parça daĢ dağın içərisi on gəz
532
hündürlüyündə kəsilərək, dörd uzun və geniĢ platformadan ibarət bir kilsə
düzəldilmiĢ, onun bayır və içəri divarı üzərində qızıl və göy lacivərdlə büt Ģəkilləri
çəkilmiĢdir. Ġkinci otağın ortasında bir taxt qoyulub, qırmızı qızıl və qiymətli
cavahirlərdən düzəldilmiĢ bir büt heykəli o taxtın üstünə oturdulub, iki parça
qiymətli və parlaq ləl o cansız heykəlin iki gözündə yerləĢdirilmiĢdi. Bu iĢi bilənlər
Ərduvanuh qalası - Ərdanuç (Ardanuc) qalası olmalıdır. Bu qala indiki Türkiyənin Ģimal-Ģərq
bucağında, Artvin Ģəhərindən cənub-Ģərqə doğru, Çorox çayının sağsahil vadisində yerləĢirdi. Ərdanuç
adı Bakı əlyazmalarında Ərdanuh kimi yazılıb (S-129, v.73a; S-297, v.51a).
530
Aznavur - gürcü döyüĢçüləri.
531
Dirman - Həsən bəy Rumlu bu qalanın adının Derzabad olduğunu bildirir (A Chronicle of the Early
Safawis, 1.1 p.352-354). S-129, v.73b-də və B-589, v. 8a-da bu qalanın adı Dəryar, S-297, v.51a-da isə
Dərnar yazılıb. Əslində isə bu qalanın adı gürcü mənbələrində Vardzia qalası deyə qeyd olunmuĢdur
(П.Горгиджанидзе. История Грузии, с. 31-32). Vardzia qalası orta əsr abidəsi olub, Gürcüstanın
Cavaxeti bölgəsində, Kürün sol sahilində, qayalıq kompleksindəki mağaralar Ģəbəkəsi əsasında
yaradılmıĢ istehkamlardan və monastırdan ibarətdir (daha ətraflı bax: К. Н. Мелитаури.
Строительство и архитектура Вардзии. Тбилиси, 1975).
532
Gəz - təxminən 3 futa bərabər uzunluq vahidi.
164
onların (ləllərin) hər birinin dəyərini əlli tümən
533
müəyyən etdilər. Həmin kilsənin
içərisindən yüz əlli zərə
534
yaxın çox dar və ensiz bir yol kilsə evlərinin üst tərəfinə
qraniti dələrək çıxır; zamanın hadisələrini və dövranın dəyiĢməsini nəzərə alaraq,
burada daldalanmaq üçün iki gizli köĢk düzəldilmiĢdi. Kilsənin bayır [tərəfə
baxan] evlərində polad qapılar, içəridə isə bir qızıl qapı qoyulmuĢdu.
Cənnətməkan Ģah həmin kilsəyə tamaĢa etmək üçün ayaqlarına əziyyət
verib, dinsiz keĢiĢlərdən iyirmi nəfəri kafirlik dininin o məbədində atəĢ yağdıran
qılıncla cəhənnəmə göndərdi. Kilsənin yetmiĢ batman
535
misdən tökülmüĢ olan
zəngini gürcülərin həyat Ģirəsi kimi sındıraraq, polad və qızıl qapıları çıxarıb, o
bədbəxt fəsadcıların anbarında yığılmıĢ baĢqa bəzək və zinət Ģeyləri və saysız-
hesabsız mallarla birlikdə abad xəzinəyə nəql etdilər. O qalanı dağıdaraq,
divarlarını yerlə yeksan etdilər. Qalanın dəlmə-deĢiklərinə və gizli yerlərə sığınmıĢ
Ənan bəy
536
, Levan, ġermazan və baĢqaları kimi gürcü əmirləri ayrı-ayrı gələrək,
[Ģahın qarĢısında] yer öpmək səadətinə nail oldular. ġahın məiyyətinin yetiĢməsi
xəbərini alaraq, Ġsgəndər paĢanın və Rum qoĢunlarının hücumu barədə
arxayınlaĢan Qurqura oğlu Keyxosrov cahanın pənahı olan dərgaha layiq peĢkəĢlə
gəlib, Ģahın mərhəmət və məhəbbətini qazandı. Müxaliflikdə inad göstərən ValhuĢ
və ġermazan oğlu hər ikisi qətl edildi. Onlara [məxsus olan] Lumk ölkəsi
537
və
AqĢəhr Keyxosrova verildi.
[ġah Təhmasib] oradan qələbə və zəfərlə Kartil ölkəsinə gəldi. Qalib qoĢun
o vilayətin ətraf və kənarını çapıb-taladı. Luarsabın tabeçilərindən hər kəs ələ
keçdisə, cihad qılıncına məruz qaldı. O vilayətdən çoxlu mallar apardılar, saysız-
hesabsız əsir, iri və xırda mal-qara əzəmətli qazilərin əlinə keçdi. [Sonra] Qarabağ
tərəfə yönəldilər və hökmdarın qıĢlağı orada oldu.
CƏNNƏTMƏKAN ġAH HƏZRƏTLƏRĠNĠN
DÖRDÜNCÜ DƏFƏ GÜRCÜSTANA QOġUN ÇƏKMƏSĠ
Bu aqibəti xeyir olan dördüncü yürüĢün hadisələrinin Ģərhi müxtəsər olaraq
odur ki, 961-ci (1554) il aylarında cənnətməkan sah həzrətləri ilə Rum, Misir və
ġam məmləkətləri hökmdarı arasında sülh müqaviləsi bağlandı, qayda və sərhədlər
533
Tümən - monqolca «on min» deməkdir. Səfəvilər dövründə pul vahidi kimi 1 tümən 10 min dinara
bərabər idi.
534
Zər - 107 sm-ə bərabər uzunluq vahidi.
535
Batman - çəki vahidi. Zamana və məkana görə müxtəlif çəkilərə malik olmuĢdur. Bir Təbriz batmanı
2,994 kq-a bərabər idi.
536
Ənan bəy - bu Ģəxsin əsl adı gürcü mənbələrində qeyd olunduğu kimi, Amoan olmuĢdur
(П.Горгиджанидзе. История Грузии, с.32).
537
Lumk - əslində Tümük (gürcü mənbələrində: Tmoqvi) olmalıdır. Tümük qalası Axalkalaki
Ģəhərindən qərbdə, Kür çayı sahilində yerləĢirdi və bu qalanın ətrafı Tümük ölkəsi adlanırdı.
165
aydınlaĢdırılıb müəyyən edildi
538
. Hər iki tərəfdən qətl və qarət əziyyətlərinə
[məruzl qalan Gürcüstan vilayətlərindən Mesx, Kartil və Kaxet bu tərəfə aid oldu,
BaĢı-açıq, Dadian və Quriyan
539
vilayəti Trabzon və Baratlı
540
hüdudlarınadək
Rum hökmdarına mənsub oldu. Kartil valisi Luarsab qızılbaĢ döyüĢçülərinin
qılıncının qorxusundan uca dağlara pənah aparmıĢdı. O, fürsət tapanda ayağını
ədəb dairəsindən bayıra qoyaraq, yaramaz iĢlər görürdü, Tiflis vilayətinə və
qızılbaĢ qoĢunlarının ixtiyarına və nəzarətinə keçmiĢ ərazilərə təcavüz əli uzadırdı.
Oranın camaatı da din və millət cəhətdən bir olduqlarına görə onun tərəfini
saxlayırdılar. [ġah Təhmasibin] dünyanı bəzəyən rəyi belə oldu ki, qələbə niĢanəli
bayraq o tərəfə qaldırılsın, o pis məzhəbli azğınlar aradan götürülsün və onun
bütün məmləkəti islam ölkələrinə birləĢdirilsin.
Beləliklə, «müĢrikləri tamamilə öldürün» [ayəsində]
541
deyildiyi kimi,
imansız müĢriklərdən ki, «doğrudan da, Yəcuc və Məcuc bu ərazidə fəsad
törədirlər» [ayəsi]
542
onlara aiddir, hər kəs cizyə
543
vermək düyününə baĢ
qoymazsa, ona iti qılıncın hökmünü vermək və azğın camaatın həyat təməlini o
vilayətin ərazisindən yox etmək qərara alındı. Bu haqq niyyətlə qələbə niĢanəli
bayraq o tərəfə hərəkətə gəldi. Ġslam ordusu Baratlıya çatdıqda o ölkənin kafirləri
müzəffər qazilərin qılınc və nizələrinin qorxusundan piyada və atlının keçməsi
üçün çətin olan darısqal, sıx meĢələrə və ağacla dolu ormanlara dağıldılar. Bəziləri
də yüksək dağlarda, mətin və möhkəm qalalarda gizləndilər. Cihad meydanının
döyüĢçüləri təvəkkül və mərdlik sipərini çiyinə salıb, meĢə və ormanlara üz
qoyaraq, [onları] dəstə-dəstə ələ keçirib, amansız qılınca məruz qoydular. Onların
arvad və uĢaqlarını əsir edib, saysız mal-qara qənimət aldılar. Luarsab yüz hiylə ilə
o təhlükədən canını qurtarıb, özünü sığınacağa saldı.
538
Burada sülh müqaviləsinin tarixi kimi 961-ci ilin verilməsinə səbəb odur ki, Səfəvilərə əsir düĢmüĢ
Oltu sancaqbəyisi Sinan bəylə Səfəvi elçisi ġahqulu ağa Qacar Ərzurumda olan Osmanlı sultanının
düĢərgəsinə 28 Ģəvval 961-ci / 26 sentyabr 1554-cü ildə gəlmiĢlər və səhəri gün, yəni 29 Ģəvval 961-ci /
27 sentyabr 1554-cü ildə Ərzurumun Ġlicə adlı yerində Səfəvilərlə Osmanlılar arasında müharibəni
dayandıran barıĢıq imzalanmıĢdır (F.Kırzıoğlu. Osmanlıların Kafkas-ellerini fethi, s.238-239). Sülh
müqaviləsi isə Səfəvi eĢikağasıbaĢısı Fərruxzad bəy Qaradağlunun Sultan Süleymanın hüzuruna
göndərilməsi nəticəsində 29 may 1555-ci ildə Amasya Ģəhərində imzalandı О.А.Эфендиев.
Aзербайджанскоe государства Сефевидов в XVI векe, c. 96).
539
Quriyan - Gürcüstanın qərbində, Minqreli vilayətindən cənubda, Acarıstanla Rioni çayı arasında
yerləĢən və qərbdən Qara dənizə çıxan tarixi vilayət.
540
Baratlı - Tiflis Ģəhərindən qərbdə, Alget çayının mənbələrində yerləĢən bu vilayətin adı Osmanlı
qaynaqlarında «Baral-eli», gürcücə «Sa-Baratiano» adlanır. «Tarix-i aləmara-yi Abbasi»nin Tehran
çapında (s.87) bu vilayətin adı səhvən «Trablis» yazılıb (bax: F.Kırzıoğlu. Osmanlıların Kafkas-ellerini
fethi, s.236). Bakı əlyazmaları əsasında tərcümə mətnində düzəliĢ edilərək, Baratlı yazılmıĢdır (S-129,
v.74b; S-297, v.52b; B-589, v.9b).
541
«Qurani-Kərim», «Tövbə» surəsi, 36-cı ayə.
542
«Qurani-Kərim», «Kəhf» surəsi, 94-cü ayə.
543
Cizyə - orta əsrlərdə müsəlman ölkələrində qeyri-müsəlman əhalidən toplanan vergi.
166
Baratlı vilayətinin ərazisi müĢriklərin imansızlığa bulaĢmıĢ vücudundan
təmizləndikdən sonra səadətli məiyyət Luarsabın paytaxtı Qoriyə
544
tərəf hərəkət
edərək, çətin yollardan və sıx ağaclı yerlərdən keçib, o vilayətin sahəsini də
Baratlıda olduğu kimi
545
yaramaz kafirlərin vücudunun ot-alağından təmizlədilər.
Gürcü böyükləri və aznavurları bir neçə qala və divarları möhkəmləndirib, hər
yerdə hərbi adamlardan bir dəstə yerləĢdirdiklərinə görə, ölkə fəth edən bayraqlar
həmin qalalar tərəfə qaldırıldı. Əvvəlcə Mərdanqub
546
qalasını mühasirə etdilər.
Həmin qalaların mühafizəçiləri qala divarlarının möhkəmliyinə güvənərək,
döyüĢməyə və vuruĢmağa baĢladılar. Ġgid qazilər qalanın ətrafında döyüĢərək,
mühasirədəkilərin iĢini çətinə saldılar. Bəd məzhəbli gürcülər aciz olduqlarını
görərək, «aman», - deyə bağırdılar. Qalanın kutvalı Parsadan bəy bayıra çıxıb,
qalanı təslim etdi. Adı çəkilən qalanı aldıqdan sonra oranın ən möhkəm qalası olan
və Luarsabın anasının qaldığı Amdin
547
qalası üzərinə getdilər. Ora yüksək bir
qaladır, sanki əbədiyyət memarı dəyirmi asiman səviyyəsində onu bina etmiĢdir.
Belə ki, təsəvvür və xəyal quĢu hər nə qədər səylə qanad çalarsa, onun
səviyyəsində uça bilməz və ruzigar hadisələrinin əli nə qədər uzanarsa, onun
səddinin ətəyinə çata bilməz. O möhkəm qalanın gözətçiləri qaziləri dəf etməyə üz
çevirdilər, onların arasında döyüĢ və vuruĢma odu alovlandı. Səadət gücü ilə o
Xeybərə bənzər qala az bir səylə alındı. Luarsabın anası aznavurların əksəriyyəti
ilə birlikdə ələ keçdi. O dinsizləri cihad qılıncı ilə cəhənnəmə göndərdilər.
ġahverdi sultan Ziyadoğlunun səyi və mərdliyi ilə neçə baĢqa qala da gündən-günə
yüksələn dövlətin baĢçılarının əlinə keçdi.
Dəniz kimi coĢan qoĢunların əlinə bu yürüĢdə otuz mindən artıq əsir keçdi.
O cümlədən gürcü böyüklərinin, əyanlarının və aznavurlarının qadınları, qızları və
oğulları xüms
548
əvəzinə Ģah cənablarına çatdı. Bu dəfə Luarsab özünü elə adsız-
sansız etdi ki, onun yeri-məskəni heç məlum olmadı. Buna görə də saflıq niĢanəli
dindar padĢah Gürcüstandan Qarabağa tərəf dönərək, o tərəflərdə gəzib ov
etdikdən sonra zavalsız dövlətin paytaxtına (Təbrizə) yönəldi.
544
Qori - Gürcüstanda, Tiflisdən Ģimal-qərbdə, Kür çayı sahilində Ģəhər.
545
S-129, v. 74b; S- 297, v.52b.
546
Mərdanqub qalası - Gürcüstanın Qori Ģəhəri yaxınlığındakı tarixi qaladır. Bu qalanın adı «Əhsənüt-
təvarix»də Mərdanğub, «Tarix-i aləmara-yi Abbasi»nin S-129 nüsxəsində (v.75a) Mərdanqub, B-589
nüsxəsində (v.10a) Mərdub, gürcü mənbələrində isə Martkoph deyə qeyd olunur. «Tarix-i aləmara-yi
Abbasi»nin Tehran çapında (s.87) Mərdabəut yazılıb. F.Kırzıoğlu bu qalanın adını «Məzarət» kimi
göstərir (F.Kırzıoğlu. Osmanlıların Kafkas-ellerini fethi, s.237).
547
Amdin - əslində Ġdin (Eden, Aten) olmalıdır (F.Kırzıoğlu. Osmanlıların Kafkas-ellerini fethi, s.237).
B-589 nüsxəsində (v.10a) doğru olaraq Ġdin, S-297 əlyazmasında (v.52b) isə səhvən Əbdin yazılmıĢdır.
Bu qala Gürcüstanın Qori Ģəhəri yaxınlığında yerləĢirdi.
548
Xüms - Ģəriət qanunlarına görə, seyidlərə verilən vergi məbləği.
167
KAMINA ÇATAN PADġAHIN SƏADƏTĠNĠN GÜCÜ VƏ ƏSAS
SƏBƏBKARIN (ALLAHIN) ĠSTƏK VƏ ĠRADƏSĠ ĠLƏ LUARSABIN
ÖLDÜRÜLMƏSĠ HAQQINDA
Gürcü valiləri arasında Luarsab Ģücaətinin və cəsarətinin bolluğu və
köməkçi və iĢbilən adamların çoxluğu ilə seçilirdi. Buna görə də həmiĢə onda
itaətsizlik və lovğalıq özünü büruzə verirdi. O, itaət etməyi və xərac verməyi
boynuna götürmürdü. Hərçənd cənnətməkan Ģah həzrətləri onu aradan qaldırmağa
çalıĢmıĢ və dediyimiz kimi, dəfələrlə Gürcüstana yürüĢ edilmiĢdisə də, Luarsabın
həyat qədəhi hələ dolmadığından o, ələ keçirilməmiĢdi. Cənnətməkan Ģah
dördüncü dəfə Gürcüstan səfərindən döndükdən sonra Luarsab yenə Qoriyə gəldi,
sağ qalan dinsizlər onun yanına toplandı, bir-iki il belə dolandılar. O, bir qədər
iĢləri yoluna saldıqdan sonra yenə də itaətsizliyə baĢlayıb, dinin pənahı olan Ģaha
qarĢı müxalif olmaqda inad göstərdi.
[O], 963-cü ildə (16.11.1555 - 03.11.1556) Qoridən çıxıb, divanın amanında
və ixtiyarında olan Luhəs
549
qalasına və onun ətrafındakı ərazilərə gəlib, üsyan və
qiyam əlamətləri göstərdi. O sərhədin mühafizəsinə məmur olan Qarabağ
bəylərbəyisi ġahverdi sultan Ziyadoğlu Qacar onun qiyamından xəbər tutan kimi
Qarabağ qoĢununu yığıb, onu dəf etməyə yönəldi. O, Luarsabın olduğu yerə
yaxınlaĢdıqda Luarsab hiylə və tədbir üzündən, müqavimət qüdrəti olmadığına
görə qaçmağı seçdi. QızılbaĢ qoĢunu gürcüləri təqib edərək, o vilayətin ətraf və
kənarlarına səpələndilər, talan və qarətlə məĢğul oldular. Bu əsnada Luarsab məkr
və hiylə pusqusundan bayıra çıxıb, aznavurlardan bir dəstə ilə ġahverdi sultanın
[ordusunun] mərkəzinə hücum etdi. QızılbaĢ ordusunun əksəriyyəti dağıldığından
Ziyadoğlunun yanında qalan bir kiçik dəstə var gücü ilə döyüĢərək məğlubiyyətə
uğradı. Ziyadoğlu müharibə qayda-qanunlarını nəzərə alaraq, hərb meydanından
salamat bayıra çıxdı. Gürcülər qaziləri təqib edərək, səkkiz yüz nəfərədək qızılbaĢı
Ģəhid etdilər. Luarsab «Ġncil» oxuyan keĢiĢlərdən bir dəstə ilə təpənin üstündə
durmuĢdu. Məhəmməd sultan Çepni qazilərin bir dəstəsi ilə ona rast gəldi və o
camaatla döyüĢə giriĢməyə məcbur oldu. Luarsab cəldlik və mərdlik atını cövlana
gətirdi və Məhəmməd sultan Çepniyə hücum etdi. Allahın iradəsi ilə onun atı
büdrədi, Luarsab atından ayrı düĢdü. Çepni qazilərindən Zakir adlı birisi ona bir
neçə öldürücü zərbə vurdu. Kafirlər onun üzərinə hücum etdilər. Məhəmməd sultan
Luarsabın atını ələ keçirib mindi və oradan çıxdı. Gürcülər adı çəkilən Zakiri bir
necə çepni qazisi ilə birlikdə öldürdülər. Luarsabın ömür və hakimiyyət bayrağı
devrilərək, həmin anda öldü. Gürcülər onun cənazəsini götürdülər, qəbiristanlığa
549
S-129 (v.75b) və S-297 (v.53a) nüsxələrinə əsasən Kuməs qalası. «Əhsənüt-təvarix»də və B-589
nüsxəsində (v.10b) KumiĢ qalası adlandırılır. Gürcü mənbələrində bu yerin adı Qaris və ya Qaris-
Varxuna kimi yazılmıĢdır (П.Горгиджанидзе. История Грузии, с.35; «Парижская хроника».
Перевел с грузинского Г.Г.Аласаниа. Тбилиси, 1991,30).
168
aparıb dəfn etdilər və onun oğlu Simayunu
550
hakimiyyətə gətirib, Qoridə məskən
saldılar.
LUARSABIN ÖLDÜRÜLMƏSĠNDƏN SONRA GÜRCÜLƏRĠN
ƏHVALININ DAVAMI VƏ ONUN OĞLU SĠMAYUN XANIN ƏBƏDĠ
DÖVLƏTĠN BAġÇILARININ ƏLĠ ĠLƏ TUTULMASI
Simayun xan atası yerində Kartil xristianlarının (məsihilərinin) hakimi oldu
və dörd-beĢ il Qoridə yaĢadı. Hər tərəfə səpələnmiĢ gürcülər ona qoĢuldular,
nəticədə, bir cəmiyyət yarandı. O da atasının tapĢırığı ilə itaətsizlik və üsyan yolu
ilə gedərək, 968-ci ildə (22.09.1560 - 10.09.1561) Tiflisi almaq kimi xəyala
sığmayan niyyətlə öz məkanından və məskənindən hərəkət etdi. [O], məsihilərin
baĢqa hakimlərindən döyüĢçü və kömək istədi, böyük bir cəmiyyət onun yardımına
gəldi. Ləvənd xanın oğlu Gürgin (Georgi) də atasının icazəsi ilə və ya özbaĢına
olaraq, məzhəb təəssübkeĢliyi və millət həmrəyliyi ilə Kaxetdən bir dəstə ilə onun
köməyinə gəldi. Nəticədə, gürcülərin böyük bir qoĢunu toplandı.
Bu xəbər Ziyadoğluya çatdıqda Qarabağ əmirlərini və o hüdudun
qoĢunlarını yığıb, müĢrikləri aradan qaldırmağa yönəldi. Qazilər gürcü camaatının
yolu bağlamaq üçün qazdıqları xəndəyi dolduraraq, onu keçdilər və müĢriklərə
yetiĢərək, o azğın camaatın qarĢısında döyüĢ nizamı aldılar. Ġslam ordusunun
çərxçiləri gürcülərlə döyüĢə giriĢdilər və müharibə qızıĢdı. Hər iki tərəfdən mərd
kiĢilər və döyüĢ meydanı dilavərləri böyük Ģücaət göstərirdilər. Azğın kafirlər
mətanət və dözüm ayağı üstündə dayanaraq, qazilərin həmlələrini dəf edirdilər.
ġahverdi sultan Ziyadoğlu kafirlərin vuruĢma Ģiddətini və onların döyüĢ
meydanında bu cürə təmkin və mətanət göstərdiyini gördükdə mərkəzdə duran
qoĢunla birdən çaparaq, gürcü qoĢunu sıralarına hücum etdi. DöyüĢ meydanından
[qopan] tozanaq tez gərdiĢ edən fələyə çatdı. Gürcülər onun hücumuna tab
gətirməyib, qaçmağa üz qoydular. Ləvənd xanın oğlu Gürgin azğın kafirlərdən min
nəfərlə birlikdə öldürüldü, [gürcülərin] sağ qalanları isə dağıldılar və səpələndilər.
Simayun kiçik bir dəstə ilə Qori tərəfə qaçdı. Ziyadoğlu qələbə və zəfərlə Gəncəyə
qayıtdı. Gürcülərin mötəbər əmirlərindən Cəcnə bəy aznavurların bir dəstəsi ilə
tutulub, aləmin pənahı olan dərgaha göndərildi. Ləvənd xan öz oğlunun yasında
boynundan qara palaz asdı. Kaxetin aznavurları və mötəbər [adamları] onunla
birlikdə qara [paltar] geyərək, matəm saxladılar.
551
550
Simayun - Kartli çarı Simon nəzərdə tutulur. O, 1558-1569 və 1578-1600-cü illərdə Kartli çarı
olmuĢdur.
551
Gürcü mənbələrinə görə, bu döyüĢ 1561-ci ildə Tsixedidi adlı yerdə baĢ vermiĢdir («Парижская
хроника», с. 30).
169
Bu hadisədən sonra Luarsabın Davud adlı oğlu aznavurlardan bir dəstə ilə
qardaĢı Simayuna müxalif olaraq
552
, ağlın yol göstərməsi və tale rəhbərinin iĢarəsi
ilə könüllü surətdə aləmin pənahı olan dərgaha yönəldi və darüssəltənə Qəzvində
dindar və ədalətli padĢahın [qarĢısında] yeri öpmək səadətinə çataraq, islamı [qəbul
etmək] Ģərəfinə nail oldu. Cənnətməkan Ģah ona mehribanlıq və mərhəmət
göstərib, onu yüksək oğulluq məqamına qaldıraraq, ali divanın ixtiyarında olan
Tiflis vilayətini və onun ətrafındakı yerləri ona verdi. Hərdənbir dərgah
əmirlərindən biri Tiflis qalasının kutvallığına, Davud xanın lələliyinə və onun
iĢlərinin idarə edilməsinə təyin edilirdi. Amma Simayun xan və onun adamları
müxaliflik və itaətsizlikdə israr edərək, Tiflis qalasını və onun ətrafını ələ
keçirməyi qarĢıya məqsəd qoyub, bu boĢ xəyallardan heç vaxt əl çəkmirdilər.
[Onlar] iki-üç dəfə oranı ələ keçirmək üçün yürüĢ etdilər və bir iĢ görə bilməyib
geri döndülər.
975-ci (08.07.1567-25.06.1568) ildə [Simayun] kafir qoĢununu yığaraq,
çoxlu süvari və piyada ilə Tiflisə yönəldi. Davud xan da ona tabe olan aznavurlarla
və müsəlman qoĢunları ilə Ģəhərdən çıxıb, qardaĢı ilə müharibə etməyə tələsdi. Ġki
tərəf biri-birinə yetiĢəndə, qızılbaĢlar və aznavurlar düĢmənin [sayca] çoxluğuna
görə özlərində müqavimət qüdrəti görməyərək, vuruĢmağı münasib bilməyib,
qayıtmağı və qalanı müdafiə etməyi üstün tutdular. Lakin qızılbaĢ qoĢununun
sərdarı Ġbrahim xəlifə Qaramanlu cahillik və lovğalıqdan döyüĢə girib Ģəhid oldu.
Davud xanın adamları «ey Davud, bu gün bizim Calut və onun qoĢunları
qarĢısında taqətimiz yoxdur»
553
deyə bağırdılar. [Onlar] ona qarĢı çıxdılar. [O],
çarəsiz qalaraq, qaçmaq yolunu tutdu və qızılbaĢlardan kömək istəyib, Hüsam bəy
Qaramanlu ilə birlikdə bir qoĢun cəmləyərək, qardaĢının üstünə getdi. Lakin bu
dəfə də bir iĢ görə bilməyib məğlub oldu və
554
Tiflisə gəldi. Simayun xan iki dəfə
qardaĢına və onun adamlarına qələbə çalıb, üsyan və qiyamını gücləndirdi. O,
Tiflis əhalisinin ona itaət edəcəyi və qalanın asanlıqla onun əlinə keçəcəyi xəyalı
ilə gürcü qoĢununu toplayıb, Tiflisin üzərinə gəldi, qalanı mühasirə etdi.
QızılbaĢlardan bir dəstə qalanın müdafiəsi və mühafizəsinə qalxdığına görə
Simayun xan oranı almaq üçün gücü çatmadığını gördü, həm də Ģəhər əhalisinin
yardımından ümidsiz olub, köç təbili çaldıraraq Qoriyə getdi.
Simayunun üsyan etməsi və onun islam hüdudlarına və sərhədlərinə əl
uzatması xəbəri fələk məqamlı astanaya çatdıqda qəzavü-qədər kimi cərəyan edən
bir hökm verildi ki, ġəki hakimi olan ġamxal sultan Çərkəz qacar əmirləri və
baĢqaları ilə birlikdə Gürcüstana gedib, Davud xanın köməyinə çatsınlar,
552
B-589, v.11b; S-297, v.54a. Tehran çapında (s.89) Davudun «atasına müxalif olduğu» yazılmıĢdır.
Halbuki artıq həmin zaman onun atası Luarsab həyatda deyildi və hakimiyyət qardaĢı Simayunun əlində
idi. Buna görə də Bakı nüsxələrində Davudun qardaĢı Simayuna müxalif olması haqqında əksini tapmıĢ
fikir daha mötəbərdir.
553
“Qurani-Kərim”, “Bəqərə” surəsi, 249-cu ayə.
554
S-129, v.76b; S-297, v.54b, B-589, v.12a.
170
Simayunun Ģərini o tərəflərdə aradan qaldırsınlar. Böyük əmirlər bu əmri icra
edərək, 976-cı ildə (26.06.1568 - 15.06.1569) Gürcüstana qoĢun çəkdilər. Simayun
səadətli qoĢunların yetiĢməsi xəbərini biləndə özündə müqavimət gücü
görmədiyindən o ətrafın yüksək dağlarına çəkildi. Qələbə niĢanəli qazilər Elburz
dağı ilə bərabər və Qaf zirvəsi ilə bir olan o dağa tərəf hərəkət edib, onun ətraf və
ətəklərini tutdular. O möhkəm yeri özlərinə pənahgah və sığınacaq etmiĢ imansız
kafirlər qazilərə qarĢı müharibəyə və müdafiəyə baĢladılar. Ġki tərəf arasında hərb
və qətl odu alovlandı. Simayun kiçik bir dəstə ilə cahillik və lovğalıq atını minib,
qazilərə həmlə etdi, bir-iki nəfəri Ģəhidlik Ģərəfinə çatdırdı. ġamxal sultanın
qulamlarından CəmĢid adlı birisi ona hücum edərək, onu öldürücü nizə zərbəsi ilə
zəlillik torpağına saldı. Qazilərdən baĢqası onun köməyinə gəlib, [Simayunu]
tutdular. Gürcülər öz baĢçılarını bəla kəməndinə düĢmüĢ görəndə qaçmağı fürsət
bilərək, müharibədən üz çevirdilər. Simayunun ətrafındakı adamlardan bəzisi
öldürüldü, bəzisi ələ keçdi.
Böyük əmirlər zəfər və qalibiyyətlə Gürcüstan qəzavatından qayıdaraq,
Simayunu baĢqa əsirlərlə xilafət məkanlı taxtın ayağına göndərdilər. [Simayun]
darüssəltənə Qəzvində xoĢbəxt və müzəffər hökmdarın nəzərinə çatdı. Bir müddət
onu Ģah dövlətxanasında saxlayırdılar ki, bəlkə, islamı [qəbul etmək] Ģərəfinə nail
olsun; o isə məsihi dinindən dönmürdü. Nəhayət, [onu] Ələmut
555
qalasına
göndərdilər. Cənnətməkan Ģah sağ ikən o, həmin qalada idi. Ġsmayıl mirzənin
vaxtında [onu] oradan çıxardılar. Cənnət məqamlı, Ġsgəndər Ģanlı nəvvab (ġah
Məhəmməd Xudabəndə) zamanında o, müsəlmanlığı [qəbul etmək] səadətinə nail
oldu, «həqiqətdə möminlər qardaĢdır» [hədisinin] zərurətinə əsasən, o həzrət
tərəfindən yüksək qardaĢlıq ləqəbi ilə baĢıuca edildi və öz irsi mülkünün
hakimliyinə qaldırılmaqla arzusuna çataraq, Gürcüstana yollandı. Həqiqətən də, o,
Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın haqqını-hörmətini gözləyib, dövlətin xeyrinə olan iĢlər
gördü. O hadisələrin ətraflı Ģərhi öz yerində bəyan qələmi ilə yazılacaqdır.
QƏNDƏHAR VƏ ZƏMĠNDAVƏR VĠLAYƏTĠNĠN, HĠRMƏND [ÇAYI]
KƏNARINDAKI GƏRMSĠRATIN FƏTHĠ VƏ O VĠLAYƏTDƏKĠ
KEÇMĠġ ƏHVALATLARIN BƏZĠLƏRĠ HAQQINDA
Cənnətməkan Ģah zamanında fəth olunmuĢ vilayətlərdən biri də Qəndəhar
və onun ətrafıdır. [Bu] hadisənin Ģərhi belədir ki, adı çəkilən vilayət qalibiyyətli
xaqan Sultan Hüseyn mirzə Bayqaranın zamanında onun və oğlu Bədi əz-zaman
mirzənin hökmü ilə Əmir Zünnun Ərğunun və onun övladı olan ġüca bəyin
ixtiyarında idi. [Sultan Hüseyn] mirzənin [vəfat] hadisəsindən və o sülalənin
əhvalının alt-üst olmasından sonra Xorasan məmləkəti ġahibəy xan Özbəyin
hakimiyyəti altına düĢdükdə ġüca bəy onun yanına gedib, vassallığı qəbul edərək
555
Ələmut – Qəzvindən Ģimal-Ģərqdə,Qəzvinlə Xəzər dənizi arasında güclü bir qala.