Искандер Мунши Тюркман. Tarix-i al?mara-yi Abbasi (Аббасова мироукрашающая история). Том 1
Подождите немного. Документ загружается.
141
sancaqbəyilərlə qırx min nəfərə qədər [qoĢunla] Mərəndə, avanqardda duran
əmirlərin üzərinə göndərdi. Özü isə qalan döyüĢkən ordu ilə Təbrizə tərəf hərəkət
etdi. Mərəndə getmiĢ böyük əmirlər Ziyadoğlunu bir dəstə xoĢbəxt ordunun
döyüĢçüləri ilə qaravulluğa göndərmiĢdilər. [Onlar] Rum ordusunun ön hissəsinə
çatan kimi onlarla rumilər arasında böyük müharibə və Ģiddətli döyüĢ baĢ verdi. Bu
vuruĢmada Ziyadoğlu qəhrəmanlıq göstərdi. Mərənd çəmənində olan əmirlər dəstə-
dəstə yetiĢən Rum qoĢunlarının çoxluğundan ehtiyat edərək, dağa tərəf çəkildilər.
Onlar [vəziyyətdən] xəbərdar olmaq üçün bir dəstəni Mərənddə saxlamıĢdılar.
Əlqas mirzə və rumilər Mərəndə çatan zaman xəbər almaq üçün orada qalan
qızılbaĢ dilavərləri hücum qəsdi ilə özlərini onlara yetirib, döyüĢə atıldılar və
atlarını çaparaq, hərbçilərə layiq Ģəkildə vuruĢdular. Rumilər bu kiçik dəstənin
ardınca böyük bir qüvvənin pusquda durduğunu düĢünərək, döyüĢə [girməyə]
cəsarət etmirdilər. Nəhayət, iki tərəf arasında ağır bir toqquĢma və Ģiddətli bir
vuruĢma baĢ verdi. QızılbaĢlar vuruĢa-vuruĢa əmirlərə qoĢuldular. Rumilər o kiçik
dəstənin cəsarət və mərdliyindən narahat oldular. Abdulla xan və qızılbaĢ əmirləri
Mərənd çəmənindən getdikdən sonra onlar (rumilər də) geri dönməyi məsləhət
bilərək, oradan qayıdıb, Təbrizin Çərəndab [adlı yerində] Sultan Süleymana
qoĢuldular. Abdulla xan və əmirlər də ƏĢkənbər yaylağında mübarək məiyyətə
qoĢuldular. Cənnətməkan və aliməqam Ģah həzrətləri xoĢbəxt ordunun
döyüĢçülərini Rum ordusunun yan-yörəsinə və ətrafına göndərdi. [Onlar] basqınlar
edərək, gecə-gündüz düĢmənləri rahat qoymurdular, hər gün bir dəstəni ələ keçirib
qətlə yetirirdilər. Elə [vəziyyət] yaranmıĢdı ki, rumilər azuqə əldə etmək üçün öz
ordularından bir addım [belə] bayıra qoya bilmirdilər. Azuqə və at arpası Rum
ordusunda ənqa quĢu kimi əsla tapılmırdı. Çörək olmadığından dövlətli ilə yoxsul
bərabər idi. Rumilər aclıqdan Ģəhəri qarət etməyə baĢladılar, amma yeyinti
məhsullarından heç nə onların əlinə keçmirdi. Sultan Süleymanın Təbriz Ģəhərində
qaldığı dörd gün ərzində minlərlə at və qatır əldən düĢüb, yoxluq otlağına getdi.
Sultan Süleymanın Təbrizdən fərar etməsi. Sultan Süleyman bu yürüĢdən
peĢman olub, geri dönməkdən baĢqa bir çarə tapmadı. ƏĢkənbərdən mübarək ordu
tamamilə köç etdiyi gecə qızılbaĢ ordusunun tezliklə gəlib çatacağı xəbəri Rum
ordusunda yayılan zaman Sultan Süleyman köç təbili çaldırıb, əvvəlcə ağır əĢyaları
və yükləri göndərdi, sonra isə özü sübhədək atının üstündə oturub, səhər yola
düĢdü. Təbrizin lotu-potuları və qara camaatı rumilərı qətl və qarət etməyə baĢladı.
Təbrizdəki əclaf və alçaqların ölümcül iti xəncərinin yarasından [rumilərdən] çoxlu
adam yoxluq yoluna getdi. Rumilərin Çərəndabda olduqları bu bir neçə gündə [baĢ
vermiĢ] qəribə hadisələrdən biri [odur ki], elə ildırım [çaxdı], tufan qopdu ki, toz-
torpaq qalxdı; hava elə qaranlıqlaĢdı ki, iti baxan və uzaq görən [adamlar] iĢıqlı
gündüzü qaranlıq gecədən ayıra bilmədilər. Rumilər gedəndən sonra zülmət və
qaranlıq çəkilib getdi və hava mülayimləĢdi.
Ġran hökmdarının dərya kimi coĢan qoĢunları onun qəzavü-qədər kimi icra
edilən fərmanına görə, rumiləri təqib edərək, hər yerdə təsirli hücumlar edirdilər.
142
Sultan Süleyman Vana tərəf gedib, qala dələn toplar və badliclər
466
qurub, qalanı
almaqdan ötrü tədbirlər gördü, çox çalıĢdı. Van qalasının kutvalı ġahəli sultan
Çepni
467
rumilərin çoxluğundan və hücumundan qorxu və vahiməyə düĢərək,
qalanı təslim edib, bayıra çıxdı. Xondgar, Rüstəm paĢanı Van qalasında qoydu.
Çuxursəədlə Ərzurum arasında yerləĢən, bir tərəfdən də Gürcüstanın Mesx
468
[mahalına] bitiĢik olan və iki tərəfin əsgərlərinin gəlib-getməsi nəticəsində xarab
olmuĢ Qars qalasını rumilər bərpa etdilər. [Onlar] Amasya, Ərzurum, Toqat, Sivas,
AqĢəhr
469
və baĢqa Ģəhərlərdən dörd-beĢ min nəfər camaatı və mənsəb
sahiblərindən oraya göndərmiĢdilər. Bu zaman Sultan Süleyman, Osman Çələbi
adlı öz qullarağasını dörd-beĢ min nəfər süvari döyüĢçü ilə oranı qorumağa
göndərdi, özü isə MuĢabad
470
tərəfə getdi.
Cənnətməkan Ģah həzrətləri [düĢməni] təqib etməkdən əl çəkməyərək,
Ġsmayıl mirzəni Gökcə sultan Qacarla o camaatın üzərinə Qarsa göndərdi. Onlar
ildırım və külək sürəti ilə hücum edib, qala civarında adı çəkilən qullarağasına və
Rum qoĢununa çatdılar. Onların arasında döyüĢ baĢ verdi, Müzəffər əsgərlər Rum
qoĢununa qalib gəldilər. Rum əsgərlərindən iki-üç min nəfər qətlə yetirildi. Qarsın
abad edilməsi üçün ətrafdan toplanmıĢ və baĢqa yerlərdən buraya köçürülmüĢ
dörd-beĢ min adam da qazilərin qılıncının yemi oldu; quru da, yaĢ da qəzəb atəĢi
ilə yandırıldı. Qılıncdan qurtulanlar canlarının qorxusundan özlərini qalaya
saldılar. Məhvedici dəstələr qalanı mərkəz kimi araya götürüb, üç gün ərzində
mühasirədəkiləri elə ağır vəziyyətə saldılar ki, onlar aman deyə bağırdılar.
Qullarağası Osman Çələbi və mühasirədəki altı yüz nəfərə yaxın adam aman alıb,
bayıra çıxdılar. Qullarağası görüĢ zamanı qılıncla Toyğun bəy Qacarın
471
çiyninə
dəlicəsinə zərbə endirdi. Rumilərin hamısı qılınca əl ataraq, Ģahzadəyə və məclisdə
olanlara hücum etdilər. Buna görə də [rumilərə qarĢı] ümumi qətliam baĢ verdi və
o camaatdan bir nəfər belə nicat tapmadı. Qazilər kama yetmiĢ Ģahın buyruğu ilə
qalanı dağıdıb, hökmdarın ordusuna qoĢuldular.
Şah [Təhmasibin] əmirlərindən hər birinin Sultan Süleymanın əmirlərinə
qalib gəlməsi. Bu zaman Bəhram mirzə öz ölkəsi olan Həmədandan böyük qoĢun
və döyüĢ meydanı igidlərindən bir dəstə ilə gəlib yetiĢdi. Cənnətməkan Ģah
həzrətləri onu Bayburd tərəfə göndərdi, Ġsmayıl mirzəni də ona yoldaĢ etdi. [ġah]
466
Badlic - artilleriya növüdür.
467
S-129, v.61b; S-297, v.41a. Bu Ģəxsin adı Tehran çapında (s.72) səhvən ġahəli sultan Çəkəni kimi
yazılıb.
468
Mesx (Mesxi) - Gürcüstanın cənubunda, Axısqa və Axalkalakidən Dmanisiyə qədər uzanan tarixi
vilayət.
469
Qars - Türkiyənin Ģimal-Ģərqində Ģəhər. Amasya - Türkiyədə, YaĢılirmaq Çayının orta axarlarında
yerləĢən Ģəhər. Toqat - Türkiyənin Amasya və Sivas Ģəhərləri arasında, YaĢılirmaq çayı dərəsində
yerləĢən Ģəhər. AqĢəhr - Türkiyədə, Toqatdan Ģərqdə, Sivasdan Ģimal-Ģərqdə, Koyluhisarla SuĢehri
arasında, Kelkit Çayı vadisində yerləĢən yaĢayıĢ məntəqəsi. Ġndiki adı AkĢardır. Bu AqĢəhri
Gürcüstandakı AqĢəhr (Axalkalaki) və Konya yaxınlığında yerləĢən AkĢehirlə qarıĢdırmamaq lazımdır.
470
MuĢabad – Türkiyənin Ģərqində, Xınısdan cənubda və Əxlatdan qərbdə yerləĢən indiki MuĢ Ģəhəri.
471
Tehran çapında (s.72) bu Ģəxsin adı Təbğun bəy Qacar deyə yazılmıĢdır.
143
güclü dəstələrdən birini Əxlata və baĢqa bir dəstəni Adilcevaza göndərdi
472
. [ġah]
Özü isə müzəffər və xoĢbəxt tərzdə Xınıs və Pasin
473
ölkəsinə basqın edib,
MuĢabad vilayətinə tərəf yönəldi. Sultan Süleyman sördü ki, ali rütbəli
cənnətməkan Ģah həzrətləri gündən-günə ətrafdan və kənardan gələn müzəffər və
qələbə niĢanlı qızılbaĢ əsgərləri ilə onu təqib etməkdən əl çəkmir. Əlqas mirzə
xondgara demiĢdi ki, qızılbaĢ tayfaları ürəkdən məni istəyirlər və əgər Əcəm
vilayətinə qədəm qoyaramsa, dəstə-dəstə mənim baĢıma toplaĢacaqlar. Rumilər
belə bir tədbir görməyə qərar verdilər ki, Əlqas mirzə və Ülamənin hərəsini bir
tərəfə göndərsinlər və qızılbaĢlar onların fitnəsini dəf etməklə məĢğul olduğu
zaman xondgarın ordusu salamat geri dönsün. Buna görədə Əlqas mirzəni beĢ min
nəfərlə Kərkük və ġəhrizur
474
yolu ilə Ġraqa tərəf, Ülaməni on iki min nəfərlə
475
Ərzurum paĢası ilə bərabər həmin vilayətə (Ərzuruma) tərəf göndərdilər. Xondgar
öz yükləri («ağruq») ilə Bitlis yolundan keçərək, özünü Diyarbəkrə çatdırdı.
Cənnətməkan Ģah [isə] MuĢabad vilayətinə qədər gedib, o yerləri yaxıb
yandırdı, o diyarda abadlıqdan [əsər-əlamət] qoymadı. Ülamə Təkəlünün
xondgarın ordusundan ayrılaraq Rum qoĢununun bir dəstəsi ilə Tərcanda olduğu və
Ərzuruma getdiyi xəbəri [Ģahın] cah-calallı qulağına çatanda ali rütbəli Ģah səba
[küləyi] kimi gedən atını o tərəfə sürətlə hərəkət etmək məqsədi ilə cövlana gətirdi.
O, hərəkətdə səba və Ģimal [küləklərindən] irəli gedirdi. Müzəffər əsgərləri dəstə-
dəstə onun ardınca çatırdılar. Ülamə ilə birlikdə olan Rum qoĢunları xoĢbəxt
padĢahın hücumundan xəbərdar olan kimi o ordunun baĢçılarını hədsiz dəhĢət və
vahimə bürüdü. [Onlar] canlarının qorxusundan, qılınc və ox iĢlətmədən Tərcanı
buraxıb, qaçmaq yolunu seçdilər. ġah məiyyəti zəfər və xoĢbəxtliklə Tərcana çatdı.
Rumilər qaçdığına görə qazilər onların ardınca bir neçə gün yol gedərək, hərbi
qənimət («axtarma»)
476
gətirirdilər. [QızılbaĢ ordusu] oradan Ərzincan tərəfə
yönəldi. Bir müddət o vilayətin yerində mübarək çadırlar quruldu.
Ətrafa getmək əmri almıĢ adlı-sanlı əmirlər - ġahqulu sultan ƏfĢar və
yoldaĢları Əxlatın əhalisini və mal-qarasını çapıb taladılar, beĢ min at, yüz min
qoyun və əlli min inək ələ keçirib, salamatlıqla və qənimətlə qayıtdılar.
Qaravulluğa getmiĢ Kuhi-Giluyə hakimi Mahmud xan ƏfĢar, Keçəl ġahverdi
472
Əxlat və Adilcevaz – ġərqi Anadoluda, Van gölünün Ģimal-qərb sahilində Ģəhərlər.
473
Pasin – Ərzurumun Ģərqindəki Dəvəboynu dağından Qarsdakı Soğanlı dağlarına və Aladağa qədər
uzanan və Araz çayının yuxarı axarları boyunca yerləĢən ovlaq və tarixi mahal. Xısın – Pasin
ovalığından cənubda, Ərzurumla Əxlat arasında yerləĢən yaĢayıĢ məntəqəsidir. Tehran çapında (s.72)
Xınısın adı HəmiĢ, Pasinin adı isə burada və Tehran çapının digər yerlərində Masis olaraq yazılmıĢ,
lakin S-129 nüsxəsi (v. 62a, 65b) əsasında düzəldilmiĢdir.
474
Tehran çapında (S-73) Kərkükün adı Kərkuyə kimi yazılmıĢdır. Kərkük - indiki Ġraq Respublikasının
Ģimal-Ģərqində, Dəclə çayına tökülən Kiçik Zab və Tauq çayları arasındakı ərazidə yerləĢən və orta
əsrlərdən etibarən Ġraqın türk əhalisinin vətəni olan bir Ģəhərdir.
475
Tehran çapında (s.73) və S-297 əlyazmasında (v.41b) «on iki min» yazıldığı halda, S-129 nüsxəsində
(v.62a) «iki min nəfər» qeyd olunmuĢdur.
476
Axtarma - türkcə «axtarmaq» felindən götürülmüĢdür və vuruĢmadan sonra qalib tərəfin döyüĢ
meydanını axtararaq, öldürülmüĢ düĢmənlərin üzərindən topladığı qəniməti bildirən termindir.
144
Ustaclu və baĢqaları xondgarın bir dostə qapıqulu
477
və qaravullarına təsadüf
etdilər. Onların arasında böyük döyüĢ baĢ verdi. Rumilər məğlub oldular. Müzəffər
ordunun on min nəfəri ilə Adilcevaz və ətrafını çapıb-çalmağa getmiĢ Əli sultan
Tatıoğlu Zülqədər Gözəl dərəsində xondgar ordusundan ayrılmıĢ rumilərin paĢa və
baĢçılarının böyük bir dəstəsi ilə toqquĢaraq, onlara qalib gəldi. DöyüĢ meydanı
dilavərlərinin bir dəstəsi ilə Bayburd tərəfə getmiĢ xoĢbəxt Ģahzadələr Bəhram
mirzə və Ġsmayıl mirzə, Məhəmməd paĢa Mək (?) oğluna
478
çatıb, müharibə
mahnısı oxudular. Bəhram kimi intiqam alan ordu Bayburd ərazisini Rum
əsgərlərinin qanına boyayaraq, çoxlu adam qətlə yetirdilər.
Sözün qısası, qızılbaĢ ordusunun baĢçılarının hamısı zəfər və qələbə ilə
Keyvan calallı orduya yönələrək, əldə etdikləri çoxlu baĢ, «axtarma» və nemətləri
Ərzincanda xoĢbəxt və səadətli Ģahın nəzərinə çatdırıb, hər biri göstərdikləri
xidmətə layiq surətdə Ģahın mərhəməti ilə təltif edildilər. Sultan Süleymanın Əcəm
diyarına gəlməsindən vurulan itki və ziyan birə on ödənildiyindən və bu yürüĢdə
müzəffər qazilərin intiqam qılıncı ilə iyirmi min nəfərə yaxın rumi
öldürüldüyündən, [qızılbaĢlar] Ərzincandan yüyənlərini geri çevirib, Ġrəvana
gəldilər, Ġrəvandan da Qarabağ tərəfə getdilər. Buradan [Ģah] Ġsmayıl mirzəni,
Abdulla xanı və Gökcə sultanı ġirvana göndərib, Sevindik bəy QorçubaĢını böyük
qorçuların bir dəstəsi ilə ġəki vilayətinə basqın etməyə yolladı.
Bu zaman xəbər yetiĢdi ki, xondgarın Ġraqi-Ərəb diyarına göndərdiyi Əlqas
mirzə ġəhrizur yolu ilə gəlmiĢ, orada olan Bəhram mirzənin oğullarını ələ
keçirmiĢdir. Onun gəlməsindən Ġraq mülkündə fitnə və fəsad atəĢi alovlandı. Buna
görə də Ġsmayıl mirzə, qorçubaĢı və qorçular
479
müzəffər orduya qayıtdılar. Fələk
əsaslı ordunun müzəffər bayraqları Əlqasın fitnəsini dəf etmək üçün Ġraq tərəfə
hərəkət etdilər.
ƏLQAS MĠRZƏNĠN RUMUN KÖMƏYĠ ĠLƏ ĠRAQA GƏLĠġĠ VƏ
QAYITMASI VƏ ONUN ƏHVALATININ SONU HAQQINDA
Amma Əlqas mirzənin əhvalatı belədir ki, [o], Həmədana gəlib, Bəhram
mirzənin ev-eĢiyini ələ keçirdi, oradan Quma tərəf yönəldi. Bu Ģəhəri aldıqdan
sonra [o], pis təbiətli kürdlərdən bir dəstəni Rey vilayətini talamağa göndərdi.
Qumdan KaĢana gəlib, oranı ələ keçirdi. [Əlqas mirzə] oradan Ġsfahan mülkünü
almaq niyyəti ilə o cənnətə bənzər diyara tərəf yönəldi. Ġsfahanın əhalisi və
əyanları ona qarĢı hər cürə dostluq qapılarını qapayaraq, Ģəhərin bürc və qala
477
Qapıqulu - Osmanlı sultanından məvacib alan hər növ nizami qoĢun əsgərlərini bildirmək üçün
istifadə edilən ümumi istilahdır (Фарах Гусейн. Османо – Сефевидская война 1578-1590 гг. Баку,
2005, с. 194, Bakı nüsxələrində «qapıqulu» əvəzinə «qapı xəlqi» yazılmıĢdır (S-129, v.62b; S-297 v
42a)
478
Çox güman ki, «Məlik oğlu» olmalıdır.
479
S-129,v.63a;S-297,v.42a.
145
divarlarını möhkəmləndirdilər və döyüĢməyə çıxdılar. Cənnətməkan Ģah həzrətləri
Xalxal
480
və Tarom yolu ilə Qəzvinə təĢrif gətirib, oradan Bəhram mirzəni və ġiraz
hakimi Ġbrahim xan Zülqədəri Əlqasın üzərinə göndərdi. O nankor Ģahzadə, Ģahın
müzəffər məiyyətinin gəlməsi, Bəhram mirzə və Ġbrahim xanın gəlib yetiĢməsinin
yaxın olduğundan xəbərdar olduqda əhvalı pozuldu, isfahanlıların dəstəyindən
ümidini üzüb, Fars diyarına getdi. [Əlqas] yol üstündə Ġzədxast qalasını ələ keçirdi.
Sakinlərin [bundan sonra] heç bir yerdə qala qapılarını onun üzünə bağlamamaları
üçün ibrət olsun deyə, orada qətliam törətdi və bir cox acizi və rəiyyəti intiqam
qılıncından keçirdi. Buna baxmayaraq, Bəndi-əmirin darvazalarını onun üzünə
bağlayıb, onu ġiraza getməyə qoymadılar. [O], Əli-Ərdəkan kəndindən keçərək,
Ağqalanın (Qəleyi-sefid)
481
kənarına getdi. Ġbrahim xanın qardaĢı Cüneyd bəyin və
zülqədərlərin ev-eĢiyi orada idi. O qalanın alınması çox çətin olduğundan [Əlqas]
orada bir iĢ görə bilməyib, ġulistan və Behbehan
482
yolu ilə ġüĢtərə tərəf getdi. Mir
Əbdülvəhhab ġüĢtəri və oranın əhalisi Ģəhər və qalanın qapılarını onun üzünə
bağlayaraq, çəkiĢmə və vuruĢma qapılarını açdılar. [Əlqas] onların da
münasibətindən məyus olub, Dizfula getdi. Orada da bir iĢ görə bilmədi. Tam
məyusluq və ümidsizliklə Bağdada tərəf yönəldi və bir müddət oralarda qaldı.
O biri il, 956-cı (1549) ildə Sultan Süleymanın çağırıĢ hökmü ona yetiĢdi.
[Əlqas] hər tərəfdən nankorluğa düçar olmuĢ və onu bədbəxtlik bürümüĢdü. O,
xondgara qarĢı da hiylə və fırıldaq iĢlədərək, Ruma getməkdən imtina etdi. O, özü
ilə apardığı Bəhram mirzənin ailəsini geri göndərdi. Rum böyükləri anladılar ki,
onun əlindən bir iĢ gəlmir və onun o vilayətdə qalması qarıĢıqlığa və fəsada,
Ģəhərlərin əmin-amanlığının pozulmasına səbəbdir və [onlar] onu müxaliflikdə
ittiham edərək, Sultan Süleymanı onu (Əlqası) dəf etməyə inandırdılar. Xondgar
onu ələ keçirmək üçün üzərinə böyük bir qoĢun göndərdi. Rumilər qəfildən onun
ordusuna hücum etdilər. Əlqas mirzə təĢviĢə düĢərək, o vilayətdən bayıra atıldı və
kiçik bir dəstə ilə Ərdəlan
483
ölkəsinə gəldi.
Bu əhvalatın həqiqəti [Ģahın] mübarək qulağına çatdıqda Bəhram mirzəni,
ġahqulu xəlifə Möhürdarı və Ġbrahim Zülqədəri iyirmi min nəfərlə onun üzərinə
göndərdi. Onlar Mərivan qalası yanında ona çataraq, onu məğlub etdilər. Əlqas
mirzə baĢını itirmiĢ, sarsılmıĢ və etdiklərindən peĢman olmuĢ halda Mərivan
qalasına - Surxab Ərdəlanın yanına getdi. Onu [təhvil] vermək [haqqında Ģahın]
mübarək hökmü Surxabın adına göndərildi. Onun padĢah hökmünə itaət etməkdən
baĢqa çarəsi yox idi. Əlqas mirzə xahiĢ etdi ki, bacısının əri olan ġah Nemətulla
Yəzdi gəlib onu aparsın. Mürtəza (Həzrət Əli) nəslindən olan cənab (ġah
Nemətulla Yəzdi) xoĢbəxt padĢahın fərmanına əsasən, Surxabın yanına gedib,
480
Xalxal – Cənubi Azərbaycanda, Ərdəbildən cənubda yerləĢən Ģəhər.
481
Qəleyi-sefid (Ağ qala) – Ġranın Fars vilayətində, Nevbancandan Ģimal-Ģərqdə güclü qala.
482
Behbehan – Ġranın cənub-qərbində, ġirazla Əhvaz (Hüveyzə) arasında Ģəhər.
483
Ərdalan-Ġranın qərbində, KirmanĢahdan Ģimalda yerləĢir (V.F.Minorsky. “Tadhkirat al-muluk”,
p.171).
146
[Əlqas] mirzəni ondan alıb, əĢrəfin hüzuruna gətirdi. [Əlqas] hökmdarın yanına
gələn kimi cənnətməkan Ģah həzrətləri cəvahir yağdıran sözlərlə ona buyurdular:
- Ey mənim məhəbbətsiz qardaĢım! Mən sənə nə pislik etmiĢəm ki, ata
nəslindən üz çevirdin, özünü qüdrət zirvəsindən rəzalət və alçaqlıq quyusuna atdın,
düĢmənə qoĢuldun, bu qədər fitnə-fəsada və qan tökülməsinə səbəb oldun?!
[Əlqasın] xacalət və utanmaqdan savayı cavabı yox idi. BaĢını peĢmanlıqla
aĢağı salıb, təəssüf etdi. Cənnətməkan Ģahın qardaĢlıq damarı hərəkətə gəldi, ona
rəhm etdi və onun qanından keçdi. Amma qızılbaĢ tayfaları arasında fəsad
törətdiyinə görə [Əlqas] daha etimada layiq deyildi. Hörmətli sufi təbəqəsinin
ağsaqqalları onun xilas olması ilə razı deyildilər. Cənnətməkan Ģah camaatı razı
salmaq üçün [Əlqası] Qəhqəhə
484
qalasına göndərdi ki, orada qalsın. Qərara alındı
ki, onun oğlu Sultan Əhməd mirzə də atası ilə həmin qalada olsun. Axırda Sam
mirzə və onun oğlunun da yeri o qalada oldu. Hər dörd padĢahzadənin ömrü o
qalada sona çatdı. Xülasə, haqqı bilməyən o kəm ağıllı [Əlqasın] törətdiyi o
böyüklükdə fitnə uğurlu taleyin gücü və mübarək bəxt ulduzunun yardımı ilə
aradan qalxdı, onun üsyan və tüğyan atəĢi də Allahın buludunun damcıları ilə
söndü. Allaha Ģükür olsun!
SULTAN SÜLEYMANIN DÖRDÜNCÜ DƏFƏ AZƏRBAYCANA
GƏLMƏSĠ, HƏMĠN ZAMAN BAġ VERMĠġ HADĠSƏLƏR VƏ O ĠKĠ
YÜKSƏK RÜTBƏLĠ PADġAHIN ARASINDA SÜLH
BAĞLANMASI HAQQINDA
961-ci (1554) il aylarında, Əlqasın törətdiyi fitnədən beĢ il keçdikdən, bir
sözlə, üsyan və qarıĢıqlıq sakitləĢdikdən sonra Ərzurum bəylərbəyisi Ġsgəndər paĢa
fitnəyə baĢladı və onun təhriki ilə Sultan Süleyman bir dəfə də Əcəm diyarına
qoĢun çəkdi. Bu hadisənin məzmunu belədir ki, Rum xondgarı üçüncü dəfə Əlqas
mirzənin təhriki ilə gəlib, yuxarıda deyildiyi kimi, geri döndüyü zaman
cənnətməkan Ģah da dərya kimi əsib-coĢan qızılbaĢ ordusu ilə onun ardınca hərəkət
edərək, Diyarbəkr və Ərzincanadək [ərazini] kinli ordunun [ayağı] ilə tapdalayıb,
bir dəqiqə belə intiqam almaqdan vaz keçmədi. Sultan bir müddət [Əcəm
vilayətinə] gəlməkdən imtina edib, dini müharibə məqsədi ilə Firəngə (Avropaya)
getdi. Cənnətməkan Ģah da islam ölkəsinə qoĢun çəkməkdən vaz keçərək,
Gürcüstana dini müharibəyə getdi. Dörd-beĢ il xalqlar dinc yaĢadı, bir sözlə,
sərhədlərdə sakitlik yarandı. Və əgər kürd üsyançılarından azacıq pis davranıĢ vaqe
olurdusa, onu boĢ buraxıb, toqquĢma üçün əsas saymırdılar. [ġah Təhmasib]
484
Qəhqəhə qalası - Cənubi Azərbaycanda, MeĢkin Ģəhərindən 70 km. Ģimalda, dağ baĢında yerləĢən
tarixi qala. Hal-hazırda Ərdəbil ostanına daxil olan MeĢkin Ģəhristanının ƏrĢəq bəxĢiliyindəki Yaft
dehistanının ərazisinə daxildir (Qəhqəhə qalası haqqında daha ətraflı bax: S.N.Xiyavi. Xiyav: qomĢode-
ye tarix, s. 144-167).
147
xondgara dostcasına məktub yazaraq, camaatın güzəranının yaxĢılığı naminə sülh
söhbəti ortaya atıb, ölkənin seyidlərindən ġəms Fələk Dəvvar [adı] ilə məĢhur olan
Mir ġəms Vəlixani
485
vasitəsilə göndərdi.
Ġsgəndər paĢa fəsad törədən, fitnəkar bir adam idi. Əvvəllər o, Van hakimi
idi və o qədər də hörməti yox idi. [O], qəfildən Vandan Xoya gəldi və bu sülalənin
(Səfəvilərin) tabeçisi olan Hacı bəy Dünbülini bir qism Xoy rəiyyətləri ilə
[birlikdə] öldürdü. Buna görə də o, təltif edilərək, Ərzurum bəylərbəyisi oldu və
elə həmin il öz Ģücaət və igidlik Ģöhrətini o sərhəddə yaymaq istədi. [O],
Hüseynxan sultan Rumlunun üzərinə, Ġrəvana gəldi. Hüseynxan sultan döyüĢə
girməyi münasib bilməyib, bir tərəfə çəkildi. [Ġsgəndər paĢa] Ġrəvanda bir qədər
dağıntı törədib, adamları qətl edərək qayıtdı. Onun tərəfindən törədilmiĢ bu iki
kobud hərəkətə [cavab olaraq] bu tərəfdən rəiyyətlərin asayiĢi üçün heç kəs onu
tənbeh etməyə və cəzalandırmağa qalxmadığından o, (yəni Ġsgəndər paĢa) ayağını
ədəb dairəsindən bayıra qoydu. [O], son dərəcə qürurlanaraq, sərhəd əmirlərinə
ədəbsiz sözlər yazdı, həddini aĢan əməllərə cəsarət etdi və fitnə törətməyə çalıĢdı.
O cümlədən, cənnətməkan Ģah həzrətləri bəzi qacar əmirlərini Gürcüstana qarĢı
dini müharibə aparmaq məqsədi ilə Dadiana
486
tərəf göndərdiyi zaman [Ġsgərdər
paĢa] böyük ordu ilə hücum edərək, döyüĢə gedən əmirlərin üzərinə tökülüb, qacar
qazilərindən bir çoxunu öldürdü. [Beləliklə], o, abırsızlığı və həyasızlığı ifrat
dərəcəyə çatdıraraq, bütün rahatlığı pozdu. Bu əsnada əĢrəfin məktubuna Sultan
Süleymanın hədə-qorxu ilə dolu cavabı yetiĢdi. [O], Ġsgəndər paĢanın təhriki ilə
təhdidlər yağdıraraq, Əcəm diyarına gələcəyini bildirirdi. Buna görə də Ģahın
aləmi yandıran qəzəbi alovlanıb, ordunun toplanmasına fərman verdi. Müzəffər
ordunun məskəni olan Ağmisqal yaylağına az bir zamanda müxtəlif tərəflərdən və
yerlərdən qızılbaĢ tayfaları cəmləĢdi. [ġahın] dünyanı bəzəyən rəyi belə qərara
gəldi ki, Rum ordusunun hərəkətindən qabaq o yerlərə qoĢun çəkib, sərhədlərdə
abadlıqdan əsər-əlamət qoymasınlar. Ġsgəndər paĢaya isə layiqli qulaqburma verib,
onu qəflət və təkəbbür yuxusundan oyatsınlar. Zəfər niĢanlı əsgərləri dörd dəstəyə
bölüb, hər dəstəni ali rütbəli əmirlərdən birinin baĢçılığı ilə bir tərəfə göndərdilər.
Qələbə ayətli bayraqlar Əxlata tərəf yönəlib, Əxlat qalasını mərkəz kimi araya
aldılar. Hər tərəfə getmiĢ adlı-sanlı əmirlər Van, Bitlis, Pasin, Adilcevaz və ƏrciĢ
ölkələrini MuĢ çölünədək yandırdılar və qarət etdilər. Rumi və kürd əmirlərindən
kim onların qabağına çıxdısa, [qızılbaĢlar] onlarla Ģiddətli döyüĢlər və əzəmətli
485
Həsən bəy Rumlu onun adını Əmir ġəmsəddin Dilicani kimi qeyd edir (A Chronicle of the Early
Safawis, t.l, p.379).
486
Dadian - Gürcüstanın qərbindəki Minqreli vilayəti nəzərdə tutulıır. Minqreli vilayəti tarixən
Abxaziya ilə Ġmereti arasında yerləĢmiĢdir. Lakin ġah Təhmasibin belə azsaylı dəstəni Gürcüstanın
içərilərində yerləĢən bir vilayətə göndərməsi haqqında burada verilən məlumat qeyri-dəqiqdir. ġah
Təhmasib öz təzkirəsində 500 nəfəri Qarabağdan Gürcüstanın Dadili (Dav-eli) vilayətinə göndərdiyini
və Ġsgəndər paĢanın 10 minlik qoĢunla onlara basqın edib qalib gəldiyini yazır (ġah Təhmasibin
təzkirəsi, s.67). Dadili tarixi vilayəti hal-hazırda Türkiyənin Ģimal-Ģərqində, Gürcüstana yaxın ərazidə
yerləĢir. Beləliklə, burada söhbət Minqreliyə (Dadiana) deyil. Dadiliyə olan yürüĢdən getməlidir.
148
vuruĢmalar edərək, onlara qələbə və zəfər çalırdılar. Rumi və kürd əmirlərindən və
böyüklərindən bir çoxu öldürüldü və əsir alındı. [QızılbaĢ əmirləri] bol
qənimətlərlə Ģah ordusuna geri döndülər. Qayıtdıqdan sonra əmirlər Ġsgəndər
paĢanı cəzalandırmağa getdilər. [ġah Təhmasibin əmri ilə] adlı-sanlı əmirlərdən
Bədr xan Ustaclu, Çuxursəəd hakimi olmuĢ ġahqulu sultan Ustaclu, Məhəmməd
xan Mosullu Türkman, Qarabağ hakimi
487
ġahverdi sultan Ziyadoğlu Qacar və
baĢqa əmirlər, həmçinin bir sıra böyük qorçular və digərləri xoĢbəxt Ģahzadə
Ġsmayıl mirzənin baĢçılığı ilə Ərzuruma göndərildilər.
QızılbaĢ ordusunun gəlməsi xəbərini alan Ġsgəndər paĢa Ərzincan, Bayburd,
Kəmax, MərəĢ və Trabzondan, Gürcüstanın Dadian yə Guryal
488
vilayətlərindən
onun yanına toplanmıĢ Rum əmirləri və sancaqbəyilərlə məsləhətləĢirdi ki, bayıra
çıxıb vuruĢsunlar, yoxsa qalanı müdafiə etsinlər. Rum əmirləri döyüĢməyi münasib
bilməyib dedilər ki, padĢahzadə böyük qoĢun və dağ kimi bir ordu ilə gəlib, bizim
onlarla müharibəyə gücümüz yoxdur. Lakin kürdlərdən və rumilərdən ibarət çoxlu
qoĢunu olan və özünü sərhəddə Ģücaəti və igidliyi ilə məĢhur etmiĢ Ġsgəndər
paĢanın lovğalıq sarayına dikbaĢlıq və qürur buxarı yol açmıĢdı. [O], ağıllıların,
düĢüncə və tədbir sahiblərinin dediklərini eĢitməyib, müharibə etmək qərarına
gəldi və sınaqdan çıxmıĢ gənclərdən ibarət bir dəstəni orduya mənqəlay edib, irəli
göndərdi, özü isə Ģəhərin yarım fərsəxliyində qoĢun cərgələri düzərək, beĢ yüz
nəfər tüfəng atan yeniçəri, iyirmi dəst
489
top arabası, zərbzən və firəngini
490
sıranın
önünə qoyaraq, döyüĢə və vuruĢmaya hazır oldu.
Bu tərəfdən səadətli ordunun çərxçiləri irəli getdilər. DüĢmən qaravulları
görünən kimi igidlər o izdihamlı dəstənin üzərinə atıldılar və onların iĢini könülləri
istədiyi kimi bitirdilər. Rum qoĢununun sağ qalanları [öz ordularının] mərkəz
(«qol») hissəsinə qatıldılar. QızılbaĢ ordusundan rumilərin arasına vəhĢət və qorxu
düĢdü. Müzəffər ordunun çərxçiləri rumilərin mərkəz qoĢunu üzərinə hücum
etdilər. Onlar ön cəbhədən, sağ («meymənə») və sol («meysərə») cinah baĢçıları
soldan və sağdan döyüĢə baĢladılar və müharibə bazarı qızıĢdı. QızılbaĢ ordusunun
döyüĢçüləri qələbə və qüdrət niĢanələri göstərərək, düĢmənlərin bir çoxunu ölüm
torpağına atdılar.
İsgəndər paşanın məğlubiyyəti. Ġsgəndər paĢa qızılbaĢ qoĢunlarının
igidliyini və qəhrəmanlığını müĢahidə etdikcə, [onun] içərisində qeyrət odu
alovlandı. [O], böyük bir dəstə ilə mərkəzdən çıxaraq, çərxçilər dəstəsinə hücum
etdi. Ġki tərəf arasında son dərəcə gərgin döyüĢ baĢ verdi. Bu çarpıĢma gedən
487
Qarabağ Azərbaycanın tarixi vilayətlərindən biridir. Səfəvilər zamanında mərkəzi Gəncə Ģəhəri olan
Qarabağ bəylərbəyiliyi mövcud idi.
488
Guryal - Gürcüstanın qərbində yerləĢən tarixi Quriya vilayətinin müsəlman mənbələrində adı. Bu
vilayət həm də Quriyan adlanırdı.
489
S-297 əlyazmasında (v.44a) «bist həĢt» (iyirmi səkkiz) yazılsa da, Tehran çapında (s.76) «bist dəst»
(iyirmi dəst) qeyd olunmuĢdur. Eyni zamanda, S-129 nüsxəsində (v.65a) də iyirmi yazılmıĢdır.
490
Burada «firəngi» dedikdə Avropa istehsalı olan və ya Avropa üsulu ilə hazırlanmıĢ artilleriya
nəzərdə tutulur.
149
zaman kama yetmiĢ Ģahzadənin cah-calalının parlaqlığı ilə bəzənmiĢ qələbə Ģüarlı
ordunun böyük mərkəz («qol») hissəsi göründü. Ġsgəndər paĢanın nəzəri o hədsiz-
hesabsız qoĢuna düĢdükdə Rum ordusunun əhvalında acizlik və sarsıntı əlaməti
müĢahidə olundu. Buna görə də [o], əlini iĢdən və müharibədən götürdü, qaçmağı
qənimət bilib, döyüĢdən üz çevirdi və təlaĢ içində tələsik qalaya atıldı.
Müzəffər ordunun dilavərləri məğlub olmuĢ Rum ordusunu qalanın
darvazasınadək təqib etdilər. Rumilərdən, kürdlərdən və yeniçərilərdən üç min
nəfərə yaxını qazilərin iti qılıncından keçirildi. Ġsgəndər paĢanın qardaĢı Ramazan
bəy, xondgarın qulamlarının Məhəmməd adlı qullarağası, Rumun bir neçə nəfər
mötəbər əmirləri, xüsusən MərəĢ hakimi, Malatya
491
hakimi, Trabzon hakimi,
Pasin əmiri, sancaqbəyilər və kürd əmirləri ələ keçirildi. Əsir tutulanlar arasında
Misir və ġam padĢahı Sultan Qansu zamanında Hələb hakimi olan, daha sonra öz
vəlinemətinin sülaləsinə xəyanət edən və Sultan Səlimin yanına gəlib, onu Misir,
ġam və Hicaz məmləkətlərinin iĢğalına həvəsləndirən Xeyirbəyin qardaĢı oğlu
Mahmud bəy də vardı
492
. Qüdrətli [qızılbaĢ] dəstələri o vilayətin ətrafında qarət və
talan odu alovlandırıb, qələbə və zəfərlə, çoxlu qənimətlərlə qayıtdılar. [Onlar] köç
nidası səsləndirərək, dünyanın pənahı olan orduya tərəf yönəldilər. Cənnətməkan
Ģah Əxlat qalasını alıb, ƏrciĢ qalasını mühasirə etdiyi zaman [onlar] orduya
qoĢulub, büsatı öpmək səadətinə nail oldular. Ġgidlik nümayiĢ etdirmiĢ bəziləri,
xüsusən Ziyadoğlu nəvaziĢ görüb, təltif edildi. Əsirləri əĢrəfin nəzərləri qarĢısına
gətirdilər. [Əsirlərin] əksəriyyəti cəzalandırıldı.
Əxlat qalasının alınına əhvalatı belədir ki, Ģahın məiyyəti qalaya çatıb
[oranı] mühasirəyə aldıqda mühasirədəkilər qalanı müdafiə etməyə baĢlayaraq,
neçə gün qüvvətləri yetdiyi və bacarıqları çatdığı qədər səy göstərdilər. Axırda
Ģəhəri və qalanı saxlamaqdan aciz olaraq, vasitəçilər göndərdilər və qalanı təslim
etdilər. Qalanın xarab edilməsinə hökm verildi. O cür möhkəm bir qala az bir
zaman içində yerlə yeksan oldu. [ġah] oradan ƏrciĢ qalasına tərəf yönəlib, ƏrciĢ
qalasını mühasirə etməyi buyurdu. Qalanın hakimi qala divarlarının möhkəmliyinə,
dayanıqlılığına və qalanın müdafiə ləvazimatına arxalandı və rumilərin topçuları və
tüfəngçiləri Ģah ordusunun üzərinə top və tüfəng [atəĢi] yağdırdılar.
Mühasirədəkilər qalanın müdafiəsinə mərdanə səy göstərirdilər. Bu tərəfdən də
cəsarətli qazilər mərdliklə irəli atılıb, «sibə»ləri qalanın ətəyinə çatdırdılar.
Xasseyi-Ģərifə topçubaĢısı DərviĢ bəyin qalanın yanında düzəltdiyi böyük topu
bürclərə və hasarlara tərəf yönəldib, divarların bünövrəsini sarsıtdılar. Sözün
qısası, qala camaatı üç aya qədər qüdrət və qüvvətlə qalanı müdafiə etdi, dördüncü
ayda isə aciz və taqətsiz oldu. Qalada bir dəstə kürd vardı. O tayfanın ümumi adəti
belədir ki, iĢ çətinləĢəndə onların hər biri öz canının hayına qalır. Məhz buna görə
də [qaladakı kürdlər] zamanın [tələbinə] yar və yoldaĢ olaraq və dövranın
[gediĢinə] münasib və müvafiq olaraq, bir-biriləri ilə ittifaqa girib, qala hakimini
491
Malatya - Türkiyədə, Fərat çayından qərb tərəfdə Ģəhər.
492
S-129, v.65b; S-297, v.44b.
150
qətlə yetirdilər və qızılbaĢları [qala divarlarından] yuxarı çəkdilər. Qalib dövlətin
qüdrəti ilə ƏrciĢ qalası ələ keçirildi. Yüksək Ģərəfli [Ģahın] buyuruğuna görə, [qala]
xarab və viran edildi. Oradan zəfər niĢanəli bayraqlar Bargiri qalasına
493
tərəf
qaldırıldı. [ġahın] ali iradəsi o möhkəm qalanı almaq məqsədi ilə döyüĢ və hərb
vasitələrini iĢə saldı. Qalada mühasirə olanlar da mərdanəliklə müdafiəyə qalxdılar.
Bir neçə gün aralarında mübarizə və mücadilə atəĢi alovlandı, ta o vaxta qədər ki,
mühasirədəkiləri hədsiz qorxu bürüdü və [onlar] aman istəmək qərarına gəldilər.
Qala hakimi aman istəyərək bağıĢlandı.
Bargiri qalası alındıqdan sonra [ġah Təhmasib] Ġsmayıl mirzəni Sevindik
bəy QorçubaĢı ilə Kürdüstana hücum etməyə və bəzi əmirləri isə mahmudi
[tayfasının] üsyançılarını qətl və qarət etməyə göndərdi. Müzəffər əsgərlər pis
xasiyyətli kürdləri öldürüb qarət etdikdən sonra bol qənimətlərlə Ģahın ordusuna
qoĢuldular. Azərbaycana yürüĢ etmək məqsədi ilə Hələbə gəlmiĢ olan Sultan
Süleyman bu il azuqənin qıtlığı üzündən [oraya yürüĢdən] vaz keçərək, Hələbdə
qıĢlaq etdi və gələn il yürüĢə çıxmaq üçün lazımi hazırlıq görməklə məĢğul oldu.
QıĢlaq vaxtı olduğundan qələbə niĢanəli bayraqlar son dərəcə əzəmət və calalla o
xoĢbəxt yürüĢdən qayıdaraq, Naxçıvana gəldilər. O ildə Ģah orada qıĢladı.
O biri il, 961-ci (1554) ildə Sultan Süleyman çoxsaylı ordu ilə Hələb
qıĢlağından hərəkət edərək, bu diyara tərəf yönəldi. Cənnətməkan Ģah Naxçıvandan
Bazarçay
494
yaylağına getdi. Müzəffər qoĢunlardan bir dəstəni Ġsmayıl mirzənin,
divan əmiri Məsum bəy Səfəvinin və ġahqulu xəlifə Möhürdarın baĢçılığı ilə Van,
Vostan və o hüduda tərəf, baĢqa bir dəstəni Bəhram mirzənin oğlu Sultan Hüseyn
mirzənin baĢçılığı və ġahverdi sultan Ziyadoğlunun məĢvərətçiliyi ilə baĢqa bir
tərəfə göndərdilər ki, Rum ordusunun yolu üstündə olan [hər Ģeyi] yandırıb, o
hüdudda abadlıqdan [heç nə] qoymasınlar. Müzəffər qoĢunlar buyruğa əməl
edərək, sağ-salamat və qənimətlə qayıdıb, Bazarçay yaylağında Ģah ordusuna
qoĢuldular.
Sultan Süleyman yaylaq fəslini keçirib, yağıĢın damlalarının sayı qədər ordu
ilə sərhədə yaxınlaĢdı. Cənnətməkan Ģah səadətli qoĢunun döyüĢçülərinin bir
qismini iĢbilən, tədbirli və müharibədə sınanmıĢ Ģücaətlilərin baĢçılığı ilə
qaravulluğa təyin etdi ki, rumilərin dörd tərəfindən xəbərdar olub, fürsətdən
qənimət əldə edərək, iĢin xeyrini əldən verməsinlər. QızılbaĢ ordusunun dilavərləri
və çoxbilmiĢ köhnə əsgərlər rumilərin malına tamah diĢi qıcıdıb, hər mərhələdə
nəzərəçarpan hücumlar edərək, bir dəstəni bəla kəməndinə salırdılar. Heç elə bir
gün olmurdu ki, əĢrəfin nəzərləri qarĢısına qalxanlar, «axtarma»lar və əsirlər
gətirilməsin. Sultan [Süleyman] Naxçıvana çatanadək Rum qoĢunlarından bir çoxu
müzəffər qazilərin intiqam qılıncı ilə fanilik yoluna getdi.
493
Bargiri - Türkiyənin Ģərqində, Van Ģəhərindən 77 km. Ģimal-Ģərqdə yerlə Ģən yaĢayıĢ məntəqəsi.
494
Bazarçay yaylağı - Azərbaycanın tarixi torpaqlarından olan Zəngəzur mahalında, BərgüĢad çayının
yuxarı axarlarında yerləĢir.