Искандер Мунши Тюркман. Tarix-i al?mara-yi Abbasi (Аббасова мироукрашающая история). Том 1
Подождите немного. Документ загружается.
131
göstərdilər. Özbəklər yavaĢ-yavaĢ «sibə»ləri
444
irəli çəkib, həmləyə baĢladılar və
axırda o viranəliyi ələ keçirdilər. Sufiyan xəlifəni tutub öldürdülər. «Əhsənüt-
təvarix»in müəllifi yazır ki, Sufiyan xəlifə Xorasanda hakimlik etdiyi qısa zaman
ərzində dörd min yeddi yüz nəfərə qədər özbəyi döyüĢ meydanında qətlə
yetirmiĢdi.
Sözün qısası, bu xəbər Herata çatdıqda [Sufiyan] xəlifənin vəkili Xızır
Çələbi Ģəhərdə olan qızılbaĢlarla birlikdə Ģəhər və bölükat əhalisini hazır etdi ki,
qalanı müdafiə etmək üçün tədarük görməyə baĢlasınlar. Lakin bölükat [əhalisi]
razı olmadı. Onlar Xızır Çələbinin cövründən, zülmündən və əməllərindən cana
doymuĢdular və bu səbəbdən Ģəhərlilərə qarĢı müxaliflik edib, Übeyd xanı
çağırmaq üçün gizlincə adam göndərdilər. [Übeyd] xan Ģəhərin ətrafına çatıb,
mühasirə iĢləri ilə məĢğul oldu. Qazilərlə Ģəhər əhalisi son dərəcə əlveriĢsiz
Ģəraitdə beĢ ayadək Übeyd xana müqavimət göstərərək, Ģəhəri saxladılar. Axırda
Ģəhər əyanlarından biri Übeyd xanın yalançı vədlərinə uyub, yoldan çıxdı və bir
gecə məxfi surətdə üç yüz nəfər özbəyi özünün qoruduğu bürcdən yuxarı çəkdi.
Özbəklər Ģəhərə tökülüĢdülər. Qazilər çoxlu döyüĢdən və saysız-hesabsız səylərdən
sonra məğlub olub, Ġxtiyarəddin qalasına
445
qaçdılar. Özbəklər o gözəl Ģəhəri istila
etdilər. Xalq arasında bəla tufanı yüksəldi. Özbəklər zülm əllərini müsəlmanların
mallarına uzadıb, azuqələri və dəfinələri iĢgəncə ilə tutub aldılar. Übeyd xan
[Ġxtiyarəddin] qalasına adam göndərdi və Ģərt kəsdi ki, Xızır Çələbi, Sufiyan
xəlifənin varlı və yoxsul xocalardan aldığı mal-dövlətlə birlikdə qalanı təslim
edərsə, onda o və onun yoldaĢları qətl və qarətə məruz qalmayacaqlar. Bu əhdü-
peymandan sonra [Xızır Çələbi və onun adamları] qaladan çıxdılar. Özbəklər
onları çılpaq və üryan edib, hamısını Buxara səmtinə göndərdilər. Onlar yolda
qətlə yetirildilər.
Daha sonra Übeyd xan özbəkləri qətl və qarətdən çəkindirib, məmləkəti
idarə etməyə baĢladı və on dörd ay ərzində darüssəltənə Heratda hökumət
kürsüsünə əyləĢib, dövlətdən kam aldı. Amma hər gün neçə nəfər günahsız insan
rafizilik və Ģiəlik töhmətinə giriftar edilərək, iki nəfər cahil və nadanın Ģahidliyi
əsasında Çaharsuqda qətlə yetirilirdilər. O qorxusuz qaniçənin zülmü və
ədalətsizliyi günbəgün artmaqda idi. Xəstə ürəklilərin ciyər odlayan ah-naləsi və
nahaqdan öldürülən Ģəxslərin varislərinin fəryadı və fəğanı asimanın ən yüksək
nöqtəsinə gedib çatırdı.
Übeyd xanı dəf etmək üçün Şah Təhmasibin Xorasana gəlməsi. Nəhayət,
bu xəbərlər Azərbaycanda CəmĢid məqamlı cənnətməkan Ģahın qulağına çatdıqda
o, özbəklərin Ģərinin dəf olunmasını qarĢıya məqsəd qoyub, 943-cü il aylarında
(20.06.1536 - 09.06.1537) adlı-sanlı əmirlərlə və qələbə Ģüarlı əsgərlərlə Xorasana
tərəf hərəkətə gəldi, köçbəköç yol getməyə baĢladı. Übeyd xan Heratdan çıxıb,
444
Sibə - səngər; qalanı və ya Ģəhəri mühasirə etmiĢ qoĢunun tutduğu mövqelər.
445
Ġxtiyarəddin qalası - Herat Ģəhərinin Ģimalında yerləĢən qala.
132
hələ də qızılbaĢların əlində qalan müqəddəs və ulu MəĢhədi zəbt etmək əzmi ilə
yürüĢ edən vaxt Ģah məiyyətinin gəliĢinin avazı o diyarda yayıldı. Baxərzdə
[Übeyd xana] aydın oldu ki, Ģah həzrətləri Nisaya və Əbivərdə
446
çatıbdır və
tezliklə onun əjdaha görkəmli mübarək bayraqlarının ayparası darüssəltənə Heratın
üfüqündən doğacaqdır.
Übeyd xanın fərar etməsi. Həmin gün [Übeyd xan] Baxərzdən Herat tərəfə
geri qayıdıb, özü ilə birlikdə olan Çingiziyyə [nəslinin] kiçik və böyük sultanlarını
toplayaraq, «kəngaĢ» məclisi qurdu və getmək, yoxsa qalmaq barədə onlarla
məĢvərət etdi. O dedi:
- QızılbaĢlar bu qıĢda səfər məĢəqqətinə qatlaĢıb, uzaq yoldan gəlmiĢlər və
çoxlu zəhmət çəkmiĢlər. Biz say baxımından onlardan çoxuq və öndəyik. Əgər
qalıb döyüĢsək, çox güman ki, bu dəfə qalib gələrik.
Lakin özbək sultanları və tayfa baĢçıları hamısı yekdilliklə dedilər ki, bizim
Ģah həzrətləri ilə müharibə etməyə taqətimiz yoxdur. Übeyd xan hərçənd bu
mövzuda söz desə də, qəbul edilmədi. Buna görə də o, zərurət üzündən, qıĢın
ortasında, günəĢ Dolça bürcündə olarkən, ağlayıb-sızlayaraq Malan körpüsünə vida
edib, Bəlx yolundan Buxaraya yollandı.
Üfüqlər hökmdarı [ġah Təhmasibin] parlaq günəĢi Herat sakinlərinin
arzuları üzərinə iĢıq saçdı. [ġah] böyük bir əzəmət və cah-calalla o cənnət timsallı
Ģəhərdə dayandı. Kədər və pəriĢanlıq ölkəsinin biçarələri o ədalətli hökmdarın ülvi
kölgəsi altında qərar tutub, özbək istilasının əziyyətindən sonra asudəlik tapdılar.
Sam mirzə Təbəsə getmiĢdi və Təbəs qalasında idi. Möhürdar ġahqulu xəlifə
Zülqədər ədalətli Ģəhriyarın fərmanına əsasən, bəzi əmirlərlə Təbəsə gedib, onu
aləmin pənahı olan dərgaha gətirdi. [Sam mirzə] əĢrəfın hüzurunda xəcalət baĢını
aĢağı əyib, gözündən peĢmançılıq yaĢlarını axıtmağa baĢladı. CəmĢid məqamlı
cənnətməkan Ģah onun təqsirini əfv etdi. Lakin fitnə törədicisi və fəsad baiskarı
olmuĢ onun mülazimlərindən bəziləri cəzalandırıldı. Xorasan hökuməti kama
yetmiĢ cavanbəxt Ģahzadə Sultan Məhəmməd mirzəyə tapĢırıldı, Məhəmməd xan
ġərəfəddin-oğlu Təkəlü isə onun lələsi və [Xorasan] əmirülümərası [təyin] edildi.
Şah Təhmasibin Qəndəharı tutmaq üçün hərəkət etməsi. QıĢ fəsli sona
yetdi və ürəyaçan bahar təravət və sevinclə zühur etdi. Hərçənd Sam mirzə
müxaliflik çölünə çıxaraq, özbaĢına Qəndəhar üzərinə gedib bir iĢ görə bilməmiĢdi,
buna baxmayaraq, həmin vaxt qardaĢlıq münasibəti səbəbindən o həzrətin (ġah
Təhmasibin) qeyrət damarı hərəkətə gəldi və o, qızılbaĢlarla döyüĢdə igidlik etmiĢ
cağatay camaatından intiqam almaq istədi. Bu məqsədlə [ġah Təhmasib]
446
Baxərz - Ġranın Ģimal-Ģərqində, Cam Ģəhərindən cənubda yerləĢən tarixi yer adı. Nisa və Əbivərd -
indiki Türkmənistanın cənubunda yerləĢmiĢ tarixi Ģəhərlər. Əbivərd hal-hazırda AĢqabaddan 120 km.
cənub-Ģərqdə, Kaaxka Ģəhərinin 8 km-də yerləĢir. Qədim Nisa Ģəhərinin xarabalıqları isə AĢqabaddan
qərbdə, Türkmənistanın Bagir kəndi yaxınlığında aĢkar olunmuĢdur (V.F.Minorsky. «Tadhkirat al-
muluk», p.168; О.Экаев. Туркменистан и туркмены в конце XV - в первой половине XVI века / по
данным «Алам ара-и Сефеви»/. Ашхабад, 1981, c.31).
133
Qəndəharı və Zəmindavəri
447
tutmağa yollandı. Hirmənd
448
çayı kənarında o, Əmir
sultan Rumlunu çoxlu qoĢunla qabaqcadan göndərdi. Qəndəhar hakimi Xoca Kəlan
kama yetmiĢ Ģəhriyarın səadətli gəliĢindən xəbərdar olduqda onun sabitlik və
qərarlılığının təməli sarsıldı. O, öz əqrəbalarından Gənci Xoca adlı birisini qalada
qoyub, özü Sind tərəfə getdi. ġahın fələyi bürüyən mübarək çətirinin günəĢi
Qəndəhar diyarının üfüqündən doğduqda Gənci Xoca ĢahənĢahın təzyiqinin və
hücumunun qorxusundan itaət və tabeçilikdən savayı bir çarə tapmayıb, cahanın
pənahı olan dərgaha tələsdi, Ģəhərin və qalanın açarlarını uca sarayın xadimlərinə
təslim etdi. Mələklər ordusuna malik olan Ģah həzrətləri o vilayətin hakimliyini
Budaq xan Qacara verdi, daha sonra isə müzəffər və qalib Ģəkildə hərəkət yüyənini
Herat tərəfə döndərdi.
Elə ki o həzrətin Qəndəhar yürüĢündən qayıdıĢı xəbəri Buxaraya çatdı,
Übeyd xanın və özbək sultanlarının canına böyük bir vahimə düĢdü. Onlar
Bəlxdən, Səmərqənddən və Buxaradan yaxĢı nitq qabiliyyətinə malik elçilərini
töhfə və hədiyyələrlə aliməkan Ģahın səltənət dərgahına göndərib, Qəndəharın fəthi
barədə təbriklərini çatdırdılar. O həzrət bir neçə gün ehtiyac sahiblərinin
mətləblərinin və məramlarının yerinə yetirilməsi ilə məĢğul olub, o vilayətin zəruri
məsələlərini qüdrətli dövlətin mənafeyinə uyğun Ģəkildə nizam-intizama salaraq,
944-cü il aylarında (10.06.1537 - 29.05.1538) ilahi yardımın yol göstərməsi ilə
birbaĢa Ġraq tərəfə yollandı. Məhəmməd xan ġərəfəddin-oğlu kama yetmiĢ adlı-
sanlı Ģahzadənin xidmətində Xorasan hüznlülərinin əhvalındakı pəriĢanlığı aradan
qaldırmaqla və qəlbi qırıq olanların vəziyyətini yaxĢılaĢdırmaqla məĢğul oldu,
rəiyyətlərin və təbəələrin rifah halının yüksəldilməsinə çalıĢdı.
Özbək padşahı Übeyd xanın vəfatı. Übeyd xan ondan sonra ayağını ədəb
dairəsi içinə yığıb, faydasız gəl-get etməkdən əl çəkdi və bir-iki il ondan bir
hərəkət baĢ vermədi. Nəhayət, 946-cı il aylarında (19.05.1539 - 07.05.1540), zülmə
məruz qoyduğu məzlumların ahının təsirindən, [Übeyd xan] böyrünü xəstəlik
yatağı üzərinə qoydu və ağır bir xəstəliyə tutularaq, Heratı tutmaq və Malan
körpüsünü seyr etmək arzusu ilə Buxarada can verib, axirət dünyasına tələsdi.
Xorasan sakinləri o imansız qaniçənin zülmündən və tüğyanından xilas oldular.
Xorasan əhvalatlarının bir qismi bu səhifələrdə qeyd olundu. Biz mövzunun
ardıcıllığına riayət edərək, yuxarıda qeyd olunmuĢ Xorasan hadisələri ilə eyni
vaxtda baĢ vermiĢ müxtəlif hadisələri ərz etmədik. Ġndi isə vaxt gəlib çatmıĢdır ki,
Azərbaycan sərhədindəki qəribə hadisələri və Rum sultanının o hüduda və ölkəyə
qoĢun çəkməsini bəyan səhifəsi üzərinə yazaq, sonra isə yenə də Xorasan
əhvalatlarının ardından bəhs edək.
447
Zəmindavər - Əfqanıstanın cənubunda, ġərqi Sistanda, dağlıq ərazidə yerləĢən vadi və tarixi mahal.
Qəndəhardan Hindistana gedən yol Zəmindavərdən keçirdi.
448
Hirmənd (Hilmənd) çayı - Əfqanıstanda, HindiquĢ dağlarının Baba silsiləsindən baĢlayıb, Hamun
gölünü su ilə təmin edir və Ġran ərazisində, Zabul Ģəhəri ətrafında, axarsız Sistan çökəkliyində qurtarır.
134
RUM XONDGARI SULTAN SÜLEYMANIN ƏCƏM
DĠYARINA QOġUN ÇƏKMƏSĠ VƏ ONUN KƏSRA VƏ CƏM
TAXTINI BƏZƏYƏN [ġAH TƏHMASĠBLƏ] MÜBARĠBƏSĠ HAQQINDA
Yuxarıda ona iĢarə edildi ki, mələk ordulu, CəmĢid rütbəli ġah
[Təhmasibin] səadətli hakimiyyəti zamanında Rum padĢahı Sultan Süleyman
bədbəxt fitnəkarların təhrik və fəsadı ilə dörd dəfə Əcəm diyarına ordu çəkmiĢ və
CəmĢid rütbəli cənnətməkan Ģahla müharibəyə baĢlamıĢdı. Birinci dəfə [bu
müharibə] Ülamə Təkəlünün təhriki ilə oldu. Bu macəranın icmal yolu ilə Ģərhi
ondan ibarətdir ki, Süleyman Ģanlı xaqan həzrətləri zamanında Ülamə Təkəlü
yasavullar sırasında idi, get-gedə xidmət pillələrini aĢıb, orduda hərbi fəaliyyətinə
görə əmirlik rütbəsinə yüksəldi. Çuxa sultanın qüdrət və ixtiyar sahibi olduğu
zaman o, Azərbaycanın əmirülümərası olmuĢdu. Çuxa sultan öldürüldükdən sonra
onun beynində lovğalıq və qürur buxarı yüksəldi və istədi ki, Çuxa sultanın yerinə
qüdrətli vəkil olub, dövlət iĢlərini ələ keçirsin. Məqsədinə çatmadığına görə, qeyd
edildiyi kimi, bu xanədanın [onu] yetiĢdirdiyini unudub, bu əbədi dövlətdən üz
çevirərək, Ruma getdi. Orada fitnə törədib, xondgarı Əcəm diyarını tutmağa təhrik
etdi. Xondgar əvvəlcə əlli min nəfərlə Fil paĢanı bu tərəfə göndərdi. Bitlis
449
hakimi ġərəf xan Rudəki Kürd bu xoĢbəxt sülalənin (Səfəvilərin) təbəələrindən idi.
Fil paĢa öncə onun üzərinə gedib, onu vilayətdən çıxardı və istədi ki, Van
sərhədinə qoĢun çəksin. Cənnətməkan Ģah güclü ordu ilə onun üzərinə hücum etdi.
Fil paĢa fələk calallı Ģəhriyarın qorxusu və əzəməti qarĢısında müqavimətə tab
gətirməyib, topları qoyaraq qaçdı.
O qaçdıqdan sonra müzəffər bayraqlar Übeyd xan Özbəyin fitnəsini aradan
qaldırmaq üçün Xorasan tərəfə hərəkət edərək, darüssəltənə Heratdan
Mavəraünnəhrə getmək istədikdə Ülamə xondgarın yanına bir-birinin ardınca
elçilər göndərib dedi ki, qızılbaĢ padĢahı Xorasandan Mavəraünnəhrə ordu
çəkərək, özbək qoĢunları ilə vuruĢmaqla və o diyarda moğol və tatarlarla müharibə
etməklə məĢğuldur və [buna görə də] Azərbaycan və Ġraq boĢdur. Sultan Süleyman
onun sözü ilə hədsiz qoĢunla Ġstanbuldan Azərbaycan tərəfə hərəkət etdi. O, öz
böyük vəziri («vəziri-əzəm») Ġbrahim paĢanı səksən min nəfərlə mənqəlay təyin
edərək, özü onun ardınca yola düĢdü. Ġbrahim paĢa Ülamə ilə birləĢib, onu
Ərdəbilə və baĢqa paĢaları isə Azərbaycan Ģəhərlərinə göndərdi və əksər mahalları
ələ keçirdi. Bu xəbər Üləng-neĢində əzəmətli Ģəhriyara çatan kimi o,
Mavəraünnəhr yürüĢündən əl çəkərək, yubanmadan Xorasandan Ġraqa yönəldi və
iyirmi bir köç mənzili ilə Reyin Kəbud-Günbəd [adlı yerinə] çatdı. ġahın mübarək
məiyyətinin dönüĢ xəbəri Ġbrahim paĢaya çatdığı zaman qoĢununun çoxluğu və
ordusunun bolluğuna baxmayaraq, onu qorxu bürüdü və Sultan Süleymana xəbər
göndərdi ki, qızılbaĢ padĢahı Xorasandan iyirmi bir köç mənzili ilə Reyə gəlmiĢ,
449
Bitlis (Bidlis) - Türkiyədə, Van gölündən cənub-qərb tərəfdə yerləĢən bir Ģəhərdir.
135
mənim üzərimə sürətlə hərəkət edir, nökərlər isə padĢahların əzəməti qarĢısında tab
gətirə bilməzlər.
Beyt
«Onunla vuruĢa sən özün gəlsən,
Meydanda yalnız sən ona bərabər ola bilərsən».
Sultan Süleyman tam sürətlə Təbrizə gəlib, Ġbrahim paĢaya qoĢuldu
450
.
Sürətli hərəkətin Ģiddəti nəticəsində qazilərin atlarının əksəriyyəti yararsız hala
düĢmüĢdü. Xorasan yürüĢündən qayıtdıqlarına və ordu arasında yorğunluq
göründüyünə görə qazilər dincəlmək və Azərbaycana yürüĢə və rumilərlə
müharibəyə hazırlaĢmaq üçün öz evlərinə dağıldılar. Belə ki, Qəzvində Ģahın
məiyyətində yeddi min nəfərdən artıq [döyüĢçü] qalmamıĢdı. [ġah] Bəhram
mirzəni, Əlqas mirzəni, Hüseyn xan ġamlunu bəzi əmirlərlə ordunun mənqəlayı
təyin edib, Təbrizə tərəf göndərdi. Müzəffər bayraqlar da onların ardınca gedib,
Əbhərə çatdılar. [Burada] xəbər gəldi ki, xondgar Təbrizdən Ġraqa tərəf yönəlmiĢ,
Bəhram mirzənin [baĢçılıq etdiyi] qızılbaĢ qoĢunları ilə Rum ordusunun mənqəlayı
olan Ġbrahim paĢa arasında Qızılüzən çayının bu tərəfində döyüĢ baĢ vermiĢ,
Bəhram mirzə və əmirlər vuruĢa-vuruĢa dağlara çəkilmiĢ və saysız-hesabsız Rum
ordusu hücum edərək, köçbəköç irəliləməkdədir. Bu xəbərlərdən müzəffər ordu
sıralarında böyük sarsıntı yarandı. Sədaqətli adamlar bu zavalsız dövlətin tale
qüdrətinə inanırdılar, amma riyakar və ikiüzlülər fikirlərini dəyiĢmiĢdilər.
Bu əsnada Kuhi-Giluyə
451
hakimi Əlvənd xan ƏfĢar xeyli qoĢunla gəlib
yetiĢdi, öz nizam-intizamlı qoĢununu Ģahın nəzərinə çatdırdı. Hər tərəfdən bir dəstə
gəlib, hökmdar ordusuna qoĢuldu.
Cənnətməkan Ģah istədi ki, Bəhram mirzənin və [onunla birlikdə olan]
əmirlərin köməyinə getsin. Amma [bu arada] xəbər gəldi ki, Sultan Süleyman
hədsiz qoĢunla Miyanəci
452
keçib, Sultaniyyəyə çatmıĢdır. Bəhram mirzə və
əmirlər qayıdaraq, Ģah ordusuna qoĢuldular. Bu əsnada Əlaüddövlə Zülqədərin
oğlu Kor ġahruxun oğlu Məhəmməd xan Zülqədər əĢrəfin xidmətində böyüdüyünə
və oğul kimi sayıldığına baxmayaraq, batinindəki inadını zahirə çıxarıb, atasının
qızılbaĢlarla baĢ vermiĢ əhvalatına görə Burun sultan Təkəlünün oğlu Hüseyn xan
və bir sıra digər Ģəxslərlə birlikdə dönük çıxaraq, düĢmənlərə qoĢuldu.
Cənnətməkan Ģah dəfələrlə çirkin iĢlər görmüĢ Hüseyn xan ġamlu, Qazi xan
450
Ġbrahim paĢa Təbrizə 13 iyun 1534-cü ildə, Sultan Süleyman isə həmin ilin sentyabr ayının 27-də
daxil olmuĢdu (J.V.Hammer. Osmanlı tarihi, c. I, s.481).
451
Kuhi-Giluyə - Ġranın Fars vilayətinin Ģimal-qərb tərəfi belə adlanırdı.
452
Miyanəc (Miyano) - Cənubi Azərbaycanda, Təbrizdon 175 km. Cənub-Ģərqdə, Qızılüzən çayı
kənarında yerləĢən Ģəhər.
136
Təkəlü və Məlik bəy Xoyi
453
kimi digər nifaq təbiətli əmirlərə də güvənmirdi.
Buna görə də o, candan keçən mübarizlərin toplanmasına kimi bir neçə gün döyüĢü
təxirə saldı. Nəhayət, «göylərin və yerin qoĢunları Allahındır» ayəsinin
454
sirri
aydın oldu və qeyb qoĢunları Rum ordusunun hücumunu dəf etməyə baĢladı.
Əqrəb [bürcünün]
455
13-cü günündə Sultaniyyədə Ģiddətli qar yağdı. Necə ki,
Kamal Ġsmayıl
456
deyibdir:
Beyt
«Çiyidin pambıqda gizləndiyi kimi,
Dağların cismi qar içində gizlənmiĢdir.»
Orada Rum ordusunun çadırları qar içində gizləndi. Rum ordusundan çoxlu
adam qar altında qalıb, soyuqdan həlak oldu. ġairlərdən birisi bu hadisəyə aid belə
deyib:
Beyt
«Sultaniyyəyə gedib o qəribə çəmənə baxdıqda
Ġki min gorsuz-kəfənsiz ölü gördüm.
Dedim: Bu qədər osmanlını kim öldürüb?
Səhər küləyi ayağa qalxıb dedi: Mən.»
Sultan Süleyman daha Ġraqda qala bilmədi. Azərbaycan yolu ilə qayıtmaq
[burada] azuqənin azlığından çətin olduğu üçün o, abad olan ġəhrizur
457
yolu ilə
getdi ki, bu qıĢı Mosulda keçirsin. Ülaməni isə [Məhəmməd xan] Zülqədərlə
birlikdə Təbriz tərəfə göndərdi. Cənnətməkan Ģah onların üzərinə yürüĢ etdi. Qazi
xan Təkəlü də duz-çörəyi unudub, hökmdarın ordusundan qaçaraq, Təbrizə getdi,
Ülaməni və onun adamlarını xoĢbəxt hökmdarın (ġah Təhmasibin) gəlməsindən
xəbərdar etdi. Onlar Van tərəfə qaçaraq, Van qalasına sığındılar. Cənnətməkan Ģah
Hüseyn xan ġamlunun Sam mirzə ilə dostluğundan Ģübhələnərək, ona güvənmirdi.
Bu əsnada o, (yəni Hüseyn xan) qaçmaq istəyirdi. [ġah] onu qətlə yetirdikdən
453
S-297, v.38b. Bu Ģəxs Cənubi Azərbaycanın Xoy Ģəhərindən olduğu üçün Xoyi adlanırdı. Lakin
Tehran çapında (s.67) onun soyadı yanlıĢ olaraq Cüveyni kimi göstərilmiĢdir.
454
«Qurani-Kərim», «Fəth» surəsi, 4-cü ayə.
455
Əqrəb bürcü - Ġran günəĢ təqviminin səkkizinci ayı olan aban ayına (23 oktyabr-21 noyabr)
uyğundur.
456
Kamal Ġsmayıl (Kəmaləddin Ġsmayıl ibn Məhəmməd Ġsfahani) - XIII əsrin Ġran Ģairidir. 635 / 1237-ci
ildə dünyasını dəyiĢmiĢdir. 12 min beytlik divanı vardır (Pənahi Makulu. Ədəbi məlumat cədvəli. Bakı,
1962, s.192).
457
ġəhrizur - müasir Ġran - Ġraq sərhədi yaxınlığında, Ġraqın Süleymaniyyə Ģəhərindən cənub-Ģərq
istiqamətdə, Diyala çayı vadisində yerləĢən qədim Ģəhər.
137
sonra Vana tərəf yürüdü. [ġah] onları Van qalasında mühasirə edərək, o qıĢı
qalanın yanında keçirdi.
Amma Sultan Süleyman Mosula tərəf yönəldiyi zaman Bağdad hakimi
Məhəmməd xan ġərəfəddinoğlunun və təkəlü tayfasının yanına adam göndərərək,
onları xondgara itaət etməyə və Bağdad qalasını təslim etməyə çağırdı. Məhəmməd
xan bu iĢdən imtina etdi. Lakin böyüklər və ağsaqqallar təkəlü əmirlərindən olan
Çuxa sultanın öldürülməsi, Ülamə və Qazi xanın qaçması səbəbi ilə cənnətməkan
Ģahdan vahiməyə düĢərək, elliklə xondgara itaət və dostluq etməkdə əlbir olub,
qalanın açarını xondgara göndərərək, onu [Bağdada] çağırdılar. Xondgar Mosul
qıĢlağını tərk edib, Bağdada yola düĢdü. Sufi bir kiĢi və dövlətə sədaqətli olan
Məhəmməd xan ġərəfəddinoğlu, Ģahın əmrinə əsasən, Ģəhər və qaladan əl çəkərək,
körpünü uçurdu, Ģahısevən olan qohum və təbəələrindən ibarət təxminən üç yüz
nəfərlə Bəsrə
458
yolu ilə Dizfula çatdı və oradan ġiraza gəldi. Təkəlü qoĢunlarının
qalanı Sultan Süleymanı qarĢılayaraq, onu Bağdada gətirdilər və o il Bağdadda
qıĢlaq etdilər.
SULTAN SÜLEYMANIN ĠKĠNCĠ DƏFƏ [AZƏRBAYCANA] GƏLMƏSĠ
O biri il, 941-ci ildə (13.07.1534 - 01.07.1535) Sultan Süleyman ikinci dəfə
Bağdaddan Əcəm diyarına qoĢun çəkərək, Ġraq vilayətinə qədəm qoydu və
Dərcəzinədək gəldi. Buna görə də cənnətməkan Ģah Van qalasının yanından köçüb,
Təbrizə yönəldi. Orada mötəbər əmirlərdən sayılan və baĢqa ikiüzlülər sırasında
olan Məlik bəy Xoyi də öldürüldü. Oradan isə [Ģah] cəngavər ordu ilə Rum
ordusuna tərəf hərəkət etdi. Müzəffər ordunun çərxçiləri Dərcəzin yanında
xondgarın ordusunun mənqəlayına çatıb, döyüĢə girib, qələbə çaldılar.
Rum sultanının qaçması. Sultan Süleyman qızılbaĢ ordusunun qələbəsi və
rumilərin məğlubiyyəti xəbərini eĢitcək əsəbiləĢərək, öz əmirlərini məzəmmət etdi
və dedi: «Kiçik bir dəstə qaravul və çərxçi qarĢısında məğlub olmuĢsunuzsa.
qızılbaĢ padĢahı ilə necə döyüĢəcəksiniz?» O, bundan məyus olub, vuruĢmaqdan və
qarĢıdurmadan əl çəkib, Dərcəzindən köç etdi və Ruma tərəf getdi, bəlkə də, qaçdı.
ġahın müzəffər bayraqları onun ardınca hərəkət etdilər. Van qalası ətrafına
çatdıqda Bəhram mirzəni və bəzi əmirləri rumiləri təqib etməyə göndərdilər. ġah
ordusu Van çəmənində dayandı. Van qalasında olan rumilər Ģahın əzəmət və cəlalı
qarĢısında tab gətirməyib qaçdılar.
Bundan öncə xondgar Diyarbəkrin əmirülümərası Məhəmməd paĢanı
Ülamə və bəzi əmirlər və paĢalarla birlikdə iki min yeniçəri ilə Van qalasında olan
adamların köməyinə göndərmiĢdi. Onlar Vostana çatdıqda cənnətməkan Ģaha
onların gəlməsi xəbəri çatdı. Bir dəstə cəngavər döyüĢçülərlə [Ģah] onların
üzərinə sürətlə hərəkət etdi. Rum ordusunun qaraltısı görünəndə qızılbaĢ
458
Bəsrə - indiki Ġraqın cənubunda, Dəclə və Fərat çaylarının qovuĢduğu ġəttülərəb çayı üzərində
mühüm liman Ģəhəri.
138
qoĢununun əksəriyyəti gecə yuxuya dalmıĢdı. Sürətli hərəkətin Ģiddətindən
müzəffər üzənginin ətrafında iki min nəfərdən artıq [döyüĢçü] yox idi.
Rum qoşununun məğlubiyyətə uğraması. Sinan paĢanın öldürülməsi.
Ülamə Ģahlığın müzəffər bayraqları arasında o həzrətin (Təhmasibin) «çapmaq,
basqın etmək» mənasındakı «yüyürük» adı ilə məĢhur olan Ģəxsi parlaq bayrağının
ayparasını görüb, [onu] tanıdı və Məhəmməd paĢaya dedi:
- ġah həzrətləri özü Ģəxsən buraya gəlmiĢdir. VuruĢmaq əlveriĢli deyil. Biz
o həzrətin əzəməti və calalı qarĢısında dayana bilmərik.
Lakin Məhəmməd paĢa öz qoĢununun çoxluğundan və qızılbaĢların
azlığından qürurlanıb, döyüĢ nizamını aldı. ġiraz hakimi Qazi xan Zülqədər və bir
dəstə müzəffər qorçulardan ibarət olan səadətli qoĢunun bir həmləsi ilə
[Məhəmməd paĢa] məğlub edilərək, geri oturduldu. Bir göz qırpımında böyük bir
dəstə qətl edildi və xondgarın mötəbər adamlarından bəziləri əsir alındı. Sağ
qalanlar ƏrciĢ qalasına
459
tərəf getdilər və adam göndərib, xondgardan yardım
istədilər. Xondgar, Sinan paĢanı əmirlərdən və sancaqbəyi paĢalarından böyük bir
dəstəsi ilə onların köməyinə göndərdi.
QızılbaĢ ordusunun cəngavərlərindən Budaq xan Qacar çoxsaylı bir qoĢunla
onlarla rastlaĢaraq, böyük bir hərb etdi Sinan paĢa bu döyüĢdə öldürüldü, böyük bir
dəstə qətl edildi və əsir alındı. Sınan paĢanın ölüm xəbəri Sultan Süleymana çatan
kimi Ġbrahim paĢanı Rum ordusunun qalanı ilə oraya göndərdi O isə ƏrciĢ tərəfə
hərəkət edən Bəhram mirzə və onunla birlikdə olan baĢqa əmirlərin üzərinə böyük
bir qoĢun göndərdi. Ġki tərəfin qaravulları arasında vuruĢma baĢ verdi. Rumilər
məğlub oldular Ġbrahim paĢa qızılbaĢlarla daha döyüĢmək istəməyərək, ƏrciĢ
qalasında olan bütün adamları özü ilə götürüb, xondgarın ordusuna tərəf yönəldi
Zavalsız dövlətin gücü ilə ƏrciĢ qalası da ələ keçirildi oranın kutvallığı Əhməd
sultan Sufioğluya tapĢırıldı.
RUM XONDGARI SULTAN SÜLEYMANIN
ƏLQAS MĠRZƏNĠN TƏHRĠKĠ ĠLƏ ÜÇÜNCÜ DƏFƏ
BU SƏRHƏDƏ VƏ BU ÖLKƏYƏ GƏLMƏSĠ HAQQINDA
Mükalimə meydanının sərkərdələri xəbər ordusunun sıralarını belə
düzmüĢlər ki, Ülamə Təkəlü Əcəm məmləkətinin gözəlini Rum sultanının
nəzərində elə məharətlə təsvir etmiĢdi ki, [Sultan Süleyman] heç vaxt onun
arzusunu yadından çıxarmırdı və hər gecə onu ələ keçirmək xəyalını etmədən yata
bilmirdi. Nəhayət, anlamaz və qanmaz Ģahzadə Əlqas öz düĢüncəsinin azlığı
ucbatından, özündən daha ağılsız olan bir dəstə adamın azdırması ilə hər iki
dünyada öz xoĢbəxtlik və səadətinin səbəblərini məhv edərək, aləmi yaradan
Allahın meyili ilə yüksəliĢə nail olmuĢ o cürə mehriban qardaĢa (ġah Təhmasibə)
459
ƏrciĢ – Türkiyənin Ģərqində, Van gölünün Ģimalında yerləĢən Ģəhər-qala.
139
xidmətdən üz çevirərək, Ruma getdi. Sultan Süleyman onun vücudundan Əcəm
mülkünün alınması üçün bir fürsət kimi yararlanaraq, belə bir xam xəyala qapılıb
və cahillər baĢçısının (Əlqasın) boĢ sözlərinə uyub, bu tərəfə hərəkət etdi.
Bu əhvalatın tarixi belədir ki, cənnətməkan Ģah həzrətləri Əlqas mirzəni
baĢqa qardaĢlarından çox sevirdi və onlardan daha artıq ona sevgi və mehribanlıq
göstərirdi. Belə ki, ġirvan vilayətini aldıqdan sonra qardaĢlarından onu üstün
tutaraq, «ĢirvanĢah» adını ona verdi və onu o vilayətin hökumət və ixtiyar sahibi
etdi. ġahın [ona] göstərdiyi ehtiram və məhəbbət qardaĢlarının həsədinə səbəb idi.
Nadan [Əlqas] mirzə bəzi fitnəkarların azdırması və təhriki ilə o həzrətin onu
bəsləyib böyütməsinin qarĢısında nankorluq və qiyam etdi. [Əlqas mirzə] ġirvanda
çoxlu qoĢun, səltənət və padĢahlıq ləvazimatını hazır gördükdə ayağını itaət
dairəsindən kənara qoydu və müxaliflik qapılarını açaraq, o həzrətin razı olmadığı
iĢlər görməyə baĢladı. ƏĢrəfin mübarək könlü ondan döndü və onun fitnəsini dəf
etmək istədi. Adı çəkilən (Əlqas mirzə) o həzrətin üz çevirməsi səbəbindən qəflət
yuxusundan bir qədər ayılaraq, nalayiq iĢlərindən peĢman olub, təəssüf etdiyini
bildirdi. [Əlqas mirzə] öz anasını və oğlu Əhməd mirzəni cənnətməkan Ģahın
hüzuruna göndərərək söz verdi ki, bütün ömrü boyu ayağını itaət yolundan kənara
qoymayacaq. Cənnətməkan Ģah onun üzrxahlığını qəbul edərək, onun təqsirindən
keçdi. [ġah] Seyid Məhəmməd Kəmunə, Sevindik bəy QorçubaĢı, Məsum bəy
Səfəvi, ġahqulu bəy Xəlifə Möhürdar və Bədr xan Ustaclu kimi dövlətin böyük
əmirlərindən və ağsaqqallarından bir neçə nəfəri onun anası ilə göndərdi ki, ona
and içdirsinlər ki, bir daha nalayiq iĢlər görməyəcək. Əmirlər, göstəriĢə əsasən,
iĢləri görüb qayıtdılar
460
. Qərara alındı ki, o qıĢda iki tərəfdən kafirlər diyarına
qoĢun yeridib, müharibə və cihad etsinlər.
Əlqas mirzənin fərar etməsi və onun Rum sultanına qoşulması.
Cənnətməkan Ģah Gürcüstana qəzavat yürüĢünə, Əlqas mirzə [isə] Çərkəz üzərinə
qəzavata getdi. Amma əmirlər ġirvandan döndükdən sonra [Əlqas] öz adına sikkə
zərb edib xütbə oxutdurdu, öncəkindən daha çox müxalifət və üsyan nümayiĢ
etdirdi. Cənnətməkan Ģah Gürcüstan yürüĢündən döndükdən sonra, verdiyi anda
xələf çıxan [Əlqasın] imansızlığı və ədəbsizliyi barədə xəbər aldı. Onu tənbeh
etmək və cəzalandırmaq lazım gəldi. Hələ [Əlqas] Çərkəzdə olarkən [Ģah] Ġbrahim
xan Zülqədəri, Gökcə sultan Qacarı və ġahverdi sultan Ziyadoğlunu bir dəstə
müzəffər qoĢunla sürətlə ġirvana göndərdi. [Onlar] o vilayəti ələ keçirib, Gülüstan
qalasını mühasirə etdilər.
Əlqas mirzə bu xəbəri eĢitcək Çərkəz vilayətindən qayıdıb, Dərbəndə gəldi.
[Əmirlər] iki dəfə onun üzərinə qoĢun çəkdilər, hər dəfə də əmirlər onun ordusuna
qalib gəldilər. QızılbaĢların arasındakı fitnəkar və bədxah [ünsürlər] bu döyüĢlərdə
öldürüldülər. Bu xəbərlər əĢrəfin diqqətinə çatdıqda bəzi əmirləri [onların]
köməyinə göndərdi. Böyük əmirlər onun üzərinə hücum etdilər. [ġah Təhmasibin]
460
Bu əhvalat 1546-cı ildə baĢ vermiĢdir (О.А.Эфендиев. Азербайджанское государство Сефевидов
в XVI веке, с. 83).
140
qələbə ayətli bayraqları da o tərəfə hərəkət etdi. [Əlqas mirzə] Ģahın mübarək
məiyyətinin və adlı-sanlı əmirlərin gəlib çıxması xəbərini eĢidən kimi sonsuz qorxu
və dəhĢətlə Xınalıq
461
tərəfə qaçdı. Onun adamları dəstə-dəstə ondan ayrılaraq,
müzəffər orduya qoĢuldular. Əmirlər onu təqib edərək, Samur kənarında ona
çatdılar. O, (yəni Əlqas mirzə) özünü o qədər itirmiĢdi ki, ayaqqabı geyməyə fürsət
tapmayıb, qırx-əlli nəfərlə Dağıstan tərəfə, ġamxalın yanına getdi, oradan da
gəmiyə minib, Kəfəyə
462
getdi və Kəfədən də Ġstanbula gedərək, Sultan
Süleymanın yanına gəldi.
Dərbənd qalası və Gülüstan qalası bir müddət Əlqas mirzənin adamlarının
əlində idi. Müzəffər qoĢunlar onları mühasirə etdilər və nəhayət, onları qalib
dövlətin baĢçılarının əlinə keçirdilər. Mehtər Dövlətyar və bəzi xainlər
cəzalandırıldılar. Cənnətməkan Ģah ġirvan vilayətini adlı-sanlı Ģahzadə Ġsmayıl
mirzəyə həvalə etdi və Gökcə sultanı Ģahzadənin xidmətində qoyaraq, geri
döndü
463
.
Əlqas mirzə bir neçə gün Ġstanbulda qaldıqdan sonra yalan sözlər və boĢ
danıĢıqlarla Sultan Süleymanı həvəsləndirdi. [O], 955-ci (1548) ildə böyük bir
qoĢun və dağa bənzər bir ordunu Rum, ġam, Misir məmləkətlərindən və Qaraman,
Rəbiyə
464
və Ġraqi-Ərəb ölkələrindən toplayaraq, çoxlu top, araba, zərbzən və
saysız-hesabsız yeniçərilərlə Ġstanbuldan çıxıb, Əcəm vilayətinə tərəf hərəkət etdi.
Uca rütbəli Ģah da darüssəltənə Təbrizdən döyüĢ məqsədilə çıxaraq, qoĢun yığmaq
üçün bir ay ġənbi-Qazanda
465
dayandı. Orada ġirvan qoĢunu ilə Ġsmayıl mirzə və
baĢqa əmirlər və hakimlər ətrafdan və müxtəlif yerlərdən gəlib, hökmdar ordusuna
qoĢuldular. Ali rütbəli Ģah iĢbilən adamlar göndərdi. Onlar Təbrizdən Rum
sərhədinədək düĢmənin yoluna od vuraraq, bütün taxıldan və ot-ələfdən əsər-
əlamət qoymadılar. Təbriz xalqı qanovları elə qapadı ki, içməyə belə su tapılmırdı;
yemək də həmçinin.
[ġah] böyük əmirlərdən Abdulla xan Ustaclunu Bədr xan Ustaclu,
Hüseynxan sultan Rumlu, ġahverdi sultan Ziyadoğlu və baĢqaları ilə birlikdə
qoĢuna mənqəlay təyin edərək, Mərəndə tərəf göndərdi. Müzəffər məiyyət Təngiz
yaylağına tərəf yönəldi, o yaylağın otlaqları dünya hökmdarının dayanacaq yeri
oldu. Rum sultanı bu ölkəyə çatdıqda Ülamə Təkəlünü bir dəstə Rum qoĢunu ilə
Van qalasını mühasirə etməyə göndərdi və Xoydan Əlqas mirzəni bəzi paĢalar və
461
Xınalıq - Azərbaycanın Quba rayonunda, Quba Ģəhərindən 60 km. cənub-qərbdə, BaĢ Qafqaz və Yan
silsilələri arasında, çökəklikdə yerləĢən kənddir (ASE, c. X, s.89).
462
Kəfə - Krım yarımadasındakı Feodosiya Ģəhərinin köhnə adı.
463
Bu hadisələr 1547-ci ildə cərəyan etmiĢdir (О.А.Эфендиев. Азербайджанское государство
Сефевидов в XVI веке, с. 83-86).
464
Rəbiyə (Diyar-Rəbiyə) - orta əsrlərdə indiki Diyarbəkrin qonĢuluğunda, Dəclə və Fərat çayları
arasında yerləĢən və Diyarbəkr vilayəti ilə birlikdə əl-Cəzirə adlı tarixi ölkənin tərkibinə daxil olan
tarixi vilayəl (ƏbdürrəĢid əl-Bakuvi. Kitab təlxis əl-asar, s.89).
465
ġənbi-Qazan - Hülakü hökmdarı Qazan xanın (1295-1304) Təbrizin cənub-qərbində saldırdığı
Ģəhərcik (V.Z.Piriyev. Azərbaycan XIII-XIV əsrlərdə. Bakı, 2003, s.300).