Искандер Мунши Тюркман. Tarix-i al?mara-yi Abbasi (Аббасова мироукрашающая история). Том 1
Подождите немного. Документ загружается.
171
nəvaziĢ gördü. Lakin elə həmin il günahları bağıĢlanmıĢ mərhum padĢah
Məhəmməd Babur mirzə ibn Ömər-Ģeyx mirzə ibn Sultan Əbu-Səid mirzə ibn
Sultan Məhəmməd ibn Mirzə MiranĢah ibn böyük əmir Sahibqiran Əmir Teymur
Kürəkan Kabildən Qəndəhara qoĢun çəkdi. ġüca bəy və Əmir Zünnunun [digər]
övladları ərğun tayfası ilə birlikdə o həzrətə qarĢı müharibəyə tələsdilər, lakin
məğlub oldular və Baburun qoĢunu zəfər qazandı. Qəndəhar və Zəmindavər
vilayəti Əmir Zünnunun xəzinələri, dəfinələri və mal-dövləti ilə birlikdə o həzrətin
əlinə keçdi. O, həmin vilayətin hakimliyini öz möhtərəm qardaĢı Nasir mirzəyə
tapĢırıb, Kabilə qayıtdı.
ġeybək xan Özbək Qəndəhar hadisəsindən xəbərdar olduqda saysız qoĢunla
o vilayətə yollandı. Əmir Zünnun övladları onu qarĢılamağa tələsdilər və özbək
qoĢununun çərxçisi təyin edilib, Qəndəharın üzərinə gəldilər. Nasir mirzə bir neçə
gün müdafiə olunsa da, axırda məmləkətdən əlini çəkib, qardaĢının yanına, Kabilə
getdi. ġeybək xan əvvəlki qaydada o əyalətin yüyənini və o vilayətin hakimliyini
ərğunluların əlinə təhvil verib, geri döndü.
Daha sonra Süleyman Ģanlı xaqan zühur edib ortaya çıxdı və ġeybani xan o
həzrətin dünyanı tutan qılıncı ilə öldürüldü. Xorasan məmləkəti o cənnət məskənli
padĢahın (ġah Ġsmayılın) hakimiyyəti altına keçdi. ġüca bəy ona sədaqət ərizəsi və
peĢkəĢlər göndərdi, bir müddət Qəndəhar əvvəlki qaydada [ġüca bəyin] ixtiyarında
qaldı vo o, üzünü Heratda qərar tutmuĢ xoĢbəxt [Səfəvi] Ģahzadələrinə və qızılbaĢ
bəylərbəyilərinə doğru çevirdi. Nəhayət, Zəhirəddin Məhəmməd Babur yenidən
Kabildən Qəndəhara qoĢun çəkib, [oranı] mühasirə etdi. ġüca bəy bir müddət
qalanı müdafiə etdi. Mühasirə müddəti uzun çəkdi. Axırda elə oldu ki, 926-cı
(1520) ildə DurmuĢ xan Xorasana gəldi. ġüca bəy
556
Herat bəylərbəyisi DurmuĢ
xan ġamluya yalvar-yaxar etdi və ondan kömək istədi. DurmuĢ xan [Babur]
padĢahdan xahiĢ etdi ki, ġüca bəy sədaqətini izhar etdiyi və Ģah dərgahının qulamı
olduğunu bildirdiyi üçün aramızdakı sədaqət və münasibət bunu tələb edir ki, ona
qarĢı təcavüzkarlıq etməyəsiniz. DurmuĢ xanın xahiĢinə əməl edən Babur padĢah
Qəndəharın mühasirəsindən əl çəkib, Kabilə geri qayıtdı. ġüca bəy özünün Molla
Baqi adlı etimad bəslədiyi adamını Qəndəharda qoyub, Xorasana getdi. Onun
[Qəndəharda] olmadığı vaxt həmin etimadlı Ģəxs etimadsız çıxıb, cənab Babura
tabeçiliyini və tərəfkeĢliyini izhar edərək, məmləkəti Baburluların ixtiyarına verdi.
Babur padĢah həzrətləri o vilayəti öz oğlu Mirzə Kamrana verdi və həmin tarixdən
etibarən Qəndəhar Mirzə Kamranın tabeçilərinin əlində qaldı.
Cənnətməkan Ģahın mübarək taxtda əyləĢməsindən sonra, onun
hakimiyyətinin on birinci ili olan 941-ci il aylarında (13.07.1534 - 01.07.1535)
Sam mirzə Qəndəharı zəbt etmək həvəsinə düĢüb, Qəndəharın üzərinə getdi. Mirzə
Kamran tərəfindən oraya hakim təyin olunmuĢ Xoca Kəlan qala qapılarını
bağlayıb, səkkiz ay ərzində qalanı müdafiə etdi. Mirzə Kamran Lahorda lazımınca
556
S-129, v.78a; S-297, v.55b.
172
qoĢun toplayıb köməyə gəldi. Tərəflər arasında böyük bir vuruĢma baĢ verdi.
[QızılbaĢlar] mürĢidi-kamilin razılığı olmadan o yürüĢə çıxdıqları üçün onların
arzusu baĢ tutmadı. Ağzıvar xan həmin döyüĢdə öldürüldü. Sam mirzə məqsədinə
yetmədən geri döndü. Mirzə Kamran isə Xoca Kəlanı əvvəlki qaydada Qəndəharda
qoyub, geri qayıtdı.
943-cü il aylarında (20.06.1536 - 09.06.1537) cənnətməkan Ģahın səadətli
məiyyəti altıncı dəfə Übeyd xanın fitnəsini dəf etməkdən ötrü Xorasana gələn vaxt
[ġah Təhmasib] Qəndəharı zəbt etmək və qızılbaĢlarla döyüĢdə igidlik göstərmiĢ
cağatay camaatından intiqam almaq məqsədi ilə darüssəltənə Heratdan çıxıb, o
tərəfə doğru hərəkət etdi. Cah-calallı bayraqların təntənəsi o hüdudda yayıldıqda və
[Ģahın] mübarək çətiri o diyarın üzərinə öz gəliĢinin kölgəsini saldıqda, həmin
əhvalat yazılarkən qeyd olunduğu kimi, Xoca Kəlan orada qalmağa tab gətirməyib,
Sind tərəfə getdi. Onun Qəndəharda qoyduğu Gənci Xoca səadətli məiyyəti
qarĢılamağa çıxıb, qalanın açarlarını təslim etdi. Sözügedən vilayət qüdrətli
dövlətin baĢçılarının əlinə keçdi. O mülkün hakimliyi Budaq xan Qacara Ģəfqət
olundu.
Dünya hökmdarının (ġah Təhmasibin) Ġraq tərəfə qayıtmasından sonra
Mirzə Kamran yenidən qoĢun toplayıb, Lahordan çoxsaylı bir dəstə ilə Qəndəhara
gəldi. Rum sultanının gəliĢi və Əlqasın yağı çıxması üzündən cənnətməkan Ģah
həzrətlərinin Ġraqda və Azərbaycanda baĢı olduqca bərk qarıĢmıĢdı və onun
Xorasana yürüĢ etməyə fürsəti yox idi. Buna görə də Budaq xan hərbçilik
qaydalarına əsasən, vaxtın tələbinə əməl edərək, özünü mühasirəyə salmayıb,
məmləkətdən əl çəkdi. Mirzə Kamran [Qəndəhar] qalasını möhkəmləndirib, geri
qayıtdı.
951-ci il aylarında (25.03.1544 - 14.03.1545) mərhum hökmdar Məhəmməd
Hümayun padĢah ibn Babur padĢah əfqan ordusunun təzyiqi ilə Hind vilayətindən
Ġrana gəldi
557
və cənnətməkan Ģah həzrətlərinin hüzurunda Qəndəhar məsələsi
barədə Mirzə Kamranın yöndəmsiz hərəkətlərindən xəcalətini izhar etdi. Qərara
aldılar ki, əgər Qəndəhar onun əlinə keçərsə, o, oranı [Səfəvi sülaləsinin] səadətli
astanasının mülazimlərinə təslim edəcəkdir. O həzrət (Hümayun padĢah) öz vədinə
vəfa etdi və Qəndəhar qalası müzəffər əsgərlər tərəfindən fəth olunduqdan və
Əsgəri mirzə ələ keçirildikdən sonra oranı həmin yürüĢdə qoĢunun sərdarı və adlı-
sanlı Ģahzadə Sultan Murad mirzənin lələsi olan Budaq xan Qacara təhvil verdi. O
əsnada Ģahzadə vəfat etdi və hələ Hümayun padĢahın məsələsi həll
olunmadığından, o həzrətin (Hümayun padĢahın) mülazimləri olan cağatay
camaatının sığınacaq yeri olması üçün Qəndəhar yenidən Budaq xandan alınıb,
Bayram xan Türkmana tapĢırıldı ki, o, hər iki tərəfə rəğbəti olan bir adamdır və o
həzrətin (Hümayun padĢahın) məsələsi həll olunana və onun hakimiyyəti vüsət
tapana qədər [Bayram xan] oranı idarə etsin. Hümayun padĢahın Kabildə və
557
Hümayun padĢah – Böyükl Moğollar sülaləsindən olan Hindistan hökmdarı (1530-1556), Zəhirəddin
Məhəmməd Baburun oğlu.
173
BədəxĢanda Mirzə Kamrana qarĢı münaqiĢəyə məĢğul olduğu illər ərzində
Qəndəharı Bayram xan idarə etdi. ġah həzrətləri isə Hümayun padĢaha hörmət
əlaməti olaraq və Bayram xanın xidmətkarlığını və sədaqətini nəzərə alaraq,
Qəndəhar məsələsinə göz yumub, oranı tələb etmirdi. Nəhayət, sözügedən mərhum
[Hümayun] padĢah kamına çatıb, Qəzneyn
558
, Kabil və Hindistan səltənətində və
padĢahlığında istiqlal əldə etdi. Lakin o, hələ Qəndəharı qızılbaĢlara təhvil
verməzdən öncə vəfat etdi. Onun möhtərəm oğlu Cəlaləddin Məhəmməd Əkbər
padĢah öz yüksək rütbəli atasının yerinə əyləĢdi.
Həmin vaxt Bayram xanın tərəfindən ġah Məhəmməd Qəlati Qəndəharı
idarə edirdi. 963-cü ildə (16.11.1555 - 03.11.1556) Zəmindavər hakimi Bahadır
xan Özbək Qəndəharın üzərinə qoĢun çəkib istədi ki, [oranı] ġah Məhəmmədin
əlindən alsın. Sözügedən [ġah Məhəmməd] əĢrəfin hüzuruna adam göndərib
bildirdi: «Qəndəhar Sizin dərgahınızın mülazimlərinə aid olduğu üçün qızılbaĢ
qoĢunu təyin edin ki, özbaĢına olaraq oranı zəbt etmək istəyən Bahadır xanın Ģərini
dəf etsinlər və məmləkəti ələ keçirsinlər». Buna görə də cənnətməkan Ģah
həzrətləri Bəhram mirzənin oğlu Sultan Hüseyn mirzəni Əliyar sultan ƏfĢar, Vəli
xəlifə ġamlu və bəzi [digər] əmirlərlə ittifaqda ġah Məhəmməd Qəlatiyə yardım
etməyə göndərdi. Vəli xəlifənin oğlu ġahverdi xəlifə Ģamlu qoĢununun bir dəstəsi
ilə Bahadır xanın üzərinə sürətlə hərəkət edib, qəflətən onun üstünə basqın etdi və
tərəflər arasında Ģiddətli bir döyüĢ baĢ verdi. DöyüĢdən və vuruĢdan sonra Bahadır
xan Hindistan tərəfə qaçdı. Amma ġah Məhəmməd Qəlati məkr və hiyləyə əl
ataraq, Qəndəhar qalasını sözügedən [Sultan Hüseyn] mirzənin və əmirlərin üzünə
bağlayıb, qalanı müdafiə etməyə baĢladı. Böyük əmirlər Zəmindavər vilayətini
zəbt edib, Qəndəhar məsələsinin həqiqətini əĢrəfin hüzuruna ərz etdilər.
Cənnətməkan Ģah 965-ci il aylarında (24.10.1557 - 13.10.1558) Əli sultan
Tatıoğlu Zülqədəri çoxlu qoĢunla Qəndəharın fəthinə məmur edib, o vilayətin
hakimliyini Sultan Hüseyn mirzəyə namizəd etdi. Dərya kimi dalğalanan qoĢunlar
Qəndəharı əhatəyə aldılar və qalanı tutmaq üçün əməliyyata baĢladılar. ġah
Məhəmməd Qəlati döyüĢə və vuruĢa baĢladı. Dörd ay ərzində tərəflər arasında ox
və tüfəng atıĢmaları oldu, hərb və mücadilə atəĢi alovlandı. Axırda [ġah
Məhəmməd] müqavimətdən aciz qalaraq, aman istədi və əhdü-peyman
bağlandıqdan sonra qalanı təslim edib, Hind diyarına yollandı. Sultan Hüseyn
mirzə Qəndəhar əyalətində hökmranlığa nail oldu və iyirmi ilə yaxın bir müddətdə
ali dərəcəli dövlətin sayəsində o diyarda hakimlik edərək, izzət və rahatlıqdan kam
aldı. O, Ġsmayıl mirzənin hakimiyyəti zamanında təbii əcəllə vəfat etdi. ĠnĢallah,
onun oğullarının əhvalatı bu dünyanı bəzəyən («Aləmara») əsərin ikinci cildində,
Allahın kölgəsi olan əlahəzrət Ģahın əziz [hakimiyyəti] dövrünün hadisələri içində
müĢk saçan qələmlə yazılacaqdır.
558
Qəzneyn (Qəznə) – indiki Əfqanıstanda, Kabildən cənub-qərb tərəfdə, Kabil – Qəndəhar avtomobil
yolu üzərində Ģəhər.
174
Ġndi isə sözlərin ardıcıllığına riayət edərək, məqamı gəldiyi üçün Xorasan
əhvalatlarının ardını hadisələri yazan qələmlə qeydə alıb, daha sonra o həzrətin
(ġah Təhmasibin) səadətə peyvənd olmuĢ hakimiyyəti zamanının digər
hadisələrinin və əhvalatlarının Ģərhinə keçək.
ÜBEYD XANIN ÖLÜMÜNDƏN SONRA XORASAN ƏHVALATLARININ
ARDI VƏ CAHANI VƏ CAHAN SAKĠNLƏRĠNĠ YARADAN [ALLAHIN]
ĠRADƏSĠ ĠLƏ O ZAMAN BAġ VERMĠġ HADĠSƏLƏR HAQQINDA
Bundan öncə, yuxarıda ənbər qoxusu saçan qələmlə yazıldı ki, Übeyd xan
ibn Mahmud sultan ibn Əbülxeyr xan həyatda olduğu müddət ərzində Xorasan
mülkünə təcavüz əlini uzatdı və qaniçən özbəklərin gəliĢ-gediĢi ucbatından o
diyarda çoxlu xarabalıqlar törəndi. Onun ölümündən sonra neçə il Xorasanda
əmin-amanlıq hökm sürdü. Məhəmməd xan ġərəfəddinoğlu Təkəlü darüssəltənə
Heratda ədalət bayrağını qaldırıb, adlı-sanlı Ģahzadə Sultan Məhəmməd mirzənin
tabeçiliyində hakimlik məsələləri ilə məĢğul oldu. O, Qərcistana qoĢun çəkib,
Qərcistan hakimi Bayram-oğlanın simasında oradakı özbəklərlə böyük müharibə
edərək qalib gəldi və özbək sultanları bir müddət Xorasana gəlməyə cürət
etmədilər.
Nəhayət, 957-ci (1550) il aylarında, Übeyd xanın ölümündən on bir il
keçdikdən sonra, onun yerinə Buxarada padĢah olmuĢ oğlu Əbdüləziz xan da axirət
dünyasına tələsdi. Bu hadisənin ardınca Buraq xan ibn Sevincək sultan ibn
Əbülxeyr xan, Əbdüllətif sultanla və ġah Məhəmməd sultanla ittifaqda
DaĢkənddən, Səmərqənddən və Hisari-ġadmandan Xorasana qoĢun çəkib, tamam
qələbəlik və izdihamla Herat üzərinə gəldi. Məhəmməd xan ġərəfəddinoğlu qalaya
və Ģəhərə istehkam verməklə kifayətlənməyib, Herat Ģəhərinin bayırında da
küçəbəndlər (barrikadalar) tərtib etdi və hər küçəbəndin baĢında təcrübəli sərdarlar,
topçular və tüfəngçilər qoydu. Bir neçə gün qızılbaĢlarla özbəklər arasında
küçəbəndlər üstündə döyüĢ və vuruĢ baĢ verdi. Özbəklər heç bir küçəbəndi ələ
keçirib istila edə bilmədilər. Sözügedən [özbək] sultanlarının ən Ģücaətlisi olan ġah
Məhəmməd sultan Sistan və Fərah vilayətlərini qarət etməyə getdi. O, oradan geri
qayıdıb Herata gəldikdə Buraq xana qarĢı etiraz dilini uzadıb dedi ki, nə üçün
indiyəcən küçəbəndlər alınmayıbdır? Və iddia etdi ki, mən sabah küçəbəndləri ələ
keçirməyincə atdan enməyəcəyəm. Növbəti gün o, adlı-sanlı bahadırlardan ibarət
çoxsaylı bir dəstə ilə bu əzmlə atlanaraq, ġah Zeyd məzarının yaxınlığındakı
küçəyə üz tutdu və igidcəsinə oranın mühafizəçiləri üzərinə həmlə etdi.
Küçəbəndin müdafiəçiləri müqavimətə tab gətirməyib, fərar edərək, küçəbəndin
arxasına çəkildilər. ġah Məhəmməd və özbəklər küçəbəndin sonuna kimi gəldilər.
Bu əsnada qəzavü-qədər sapandından canalan bir daĢ çıxıb, yekəbaĢ [ġah
Məhəmməd] sultanın baĢına dəydi. O, sərsəm halda qürur atından yerə yıxıldı.
175
Həmin vaxt Məhəmməd xanın mülazimlərindən olan məchul bir Ģəxs onun baĢının
üstünü alıb, onun bədənini baĢ yükündən azad etdi. Həmçinin bir neçə adlı-sanlı
bahadır əsir alındı. ġah Məhəmməd sultanın [öldürülməsi] xəbəri Buraq xana
çatdıqda onu xof və dəhĢət bürüdü və o, köç etmək təbilini səsləndirib,
Mavəraünnəhrə getdi.
Məhəmməd xan ġərəfəddinoğlunun ölümündən və onun oğlu Qazaq xanın
dustaq edilməsindən sonra dünya sakinlərinin Ģahzadəsi Sultan Məhəmməd mirzə
ulu orduya getdi və yenidən Xorasan mülkünün hakimliyinə mənsub olundu;
ġahqulu sultan Yegan Ustaclu isə onun lələsi təyin edilərək, Ģahzadənin ali
üzəngisi həndəvərində Xorasana yollandı. Abdulla xan ibn Ġsgəndər xan ibn
Canibəy sultan və Xosrov sultan basqın etmək məqsədi ilə Amudərya çayından
keçib, Xorasana, [Sultan Məhəmməd] mirzənin və [ġahqulu] sultanın yolunun
üstünə gəldilər. Xorasan qoĢunu [Sultan Məhəmməd] mirzənin baĢına cəm
olmadığı və həmin vaxt [Sultan Məhəmməd] mirzə ilə [ġahqulu] sultan döyüĢə
hazır olmadıqları üçün Türbəti-Heydəriyyə
559
qalasına sığındılar. Özbək sultanları
qalanı mühasirə etdilər. DüĢmənləri dəf etmək üçün Xorasan əmirlərinin hər biri öz
məkanından hərəkətə gəldilər. Lakin hələ ordunun toplanması baĢ verməzdən öncə
Ġraq qoĢununun gəliĢi xəbəri yayıldı. Özbək sultanları qalmağa tab gətirmədilər.
Əvvəlcə Xosrov sultan ehtiyat edərək köçüb getdi. Növbəti gün isə Abdulla xan
köç təbilini səsləndirib, Buxaraya qayıtdı. Onların gediĢindən sonra Mavəraünnəhr
sultanlarından heç birisi Xorasana gəlmək iradəsi göstərmədi.
Bir dəfə Pir Məhəmməd xan ibn Canibəy sultan Bəlxdən müqəddəs MəĢhəd
hüduduna gəlib, sonra geri qayıtdı. Daha sonra o, öz dayısı Tülək bahadırı töhfə və
hədiyyələrlə birlikdə, üzrxahlıq etmək üçün xəlayiqin pənahı olan dərgaha
göndərdi. Tülək bahadır Ģahın qəbulunda olmaq Ģərəfinə nail olub, geri qayıtdı.
BaĢqa bir dəfə Özbək xan ibn Rüstəm sultan ibn Canibəy sultan 967-ci ildə
(03.10.1559 - 21.09.1560) Əndixud və ġirğandan
560
səkkiz min nəfər qaniçən
özbəklə Sərəxs, Zurabad və Cam hüduduna gəlib, bir qədər qarətçilik və
soyğunçuluq edərək, öz diyarına yollandı. Cam hakimi Zeynal xan Ġbrahim xan
oğlu Zülqədər, Mir Hüseyn sultan Firuzcəngi çağırıb, özbəkləri dəf etmək barəda
onunla məĢvərət etdi. Sözügedən [Mir Hüseyn sultan] və cağatay əmirlərindən olan
Kutval [adı] ilə məĢhur Hacı sultan hər ikisi tərtib olunmuĢ qoĢunlarla Zeynal xana
qoĢuldular. [Zeynal xan] onların köməyindən faydalanaraq, [özbəkləri] təqib etmək
fikrinə düĢdü. Sözügedən əmirlər təqib etməyi məsləhət görmədilər. Zeynal xan
təqibə göndərdiyi bir dəstənin məğlub olmasına baxmayaraq, cahilliyinin və
qürurunun çoxluğu ucbatından iki min beĢ yüz qızılbaĢ və cağatayla birlikdə
559
Türbəti-Heydəriyyə və ya sadəcə, Türbət - Ġranın Xorasan vilayətində, MəĢhəd və Cünabəd Ģəhərləri
arasında yerləĢən tarixi qala.
560
ġirğan - Əfqanıstanın Ģimalında, Əndixud Ģəhərindən cənub-Ģərqdə, Bəlx Ģəhərindən qərbdə və
Meymənə Ģəhərindən Ģimal-Ģərqdə yerləĢən indiki ġibirqan Ģəhəri.
176
onların arxasınca gedib, Xatvan
561
körpüsündə özbəklərə çatdı. Özbək xan
qızılbaĢların bərabərində iki-üç min nəfər qoyub, özü yeddi min nəfərlə hiyləgərlik
pusqusunda oturdu. Əvvəlinci həmlədə özbəklər məğlub oldular. Zeynal xanın
adamları qənimət və mal-dövlət arzusu ilə qarətçilik etməyə tələsdilər. Elə bu vaxt
Özbək xan pusqudan çıxıb, əmirlərin səfinə hücum etdi və bir həmlədəcə onların
qoĢununu darmadağın edib, pərakəndə saldı. QızılbaĢlar gücləri yetdiyi qədər
mərdliklə döyüĢdülər. Min nəfərə yaxın qızılbaĢ və cağatay Zeynal xanla və Mir
Hüseyn sultanla birlikdə öldürüldülər. Hacı sultan Kutval qoĢunun qalıqları ilə
birgə yüz təĢviĢ və ahla o qorxunc mərəkədən çıxıb getdi. Zeynal xanın
tədbirsizliyi və cahilliyi ucbatından belə bir qalibiyyətli qoĢuna fəlakət üz verdi.
Özbək xan öz diyarına qayıtdı.
CƏNNƏTMƏKAN ġAHIN DARÜLXĠLAFƏT BAĞDADA
VƏ XUZĠSTANA UĞURLU HƏRƏKƏTĠ VƏ DÜNYA
SAKĠNLƏRĠNĠN PƏRVƏRDĠGARININ YARDIMI
ĠLƏ ÜSYANÇILARI DƏF ETMƏSĠ HAQQINDA
Əvvəlki vərəqlərdə cahanın Ģahı, yəni CəmĢid calallı cənnətməkan Ģah
həzrətlərinin hakimiyyəti zamanının hadisələri [təsvir olunarkən] ikidilli qələmlə
bəyan səhifəsi üzərində yazıldı ki. [ġah Təhmasibin] mübarək taxtda əyləĢməsinin,
səltənət və hökmranlığının əvvəllərində, Süleyman məkanlı xaqan həzrətlərinin
(ġah Ġsmayılın) qorxusundan sakitlik guĢələrində gizlənmiĢ ətrafdakı qiyamçılar və
baĢqaldıranlar baĢlarını üsyan cibindən çıxarıb, düĢmənçilik və müxalifət
niĢanələri göstərirdilər. O həzrət, qısaca yazıldığı kimi, uzun müddət düĢmənləri
aradan qaldırmaq, qiyamçıları cəzalandırmaq, məmləkətin və millətin mühüm
iĢlərini nizama salmaq üçün səfərlərə çıxmağın əziyyətinə və yürüĢlər etməyin
çətinliklərinə dözdü, zəruri münaqiĢələrdən rahat olmadı.
Hökmdarın hərəkətə keçməsinə [səbəb olan] böyük hadisələrdən biri
darüssəlam Bağdad, Dizful və Ərəbistan hakimlərinin üsyanı və qiyamıdır. [Bu]
əhvalatın Ģərhi belədir ki, o həzrətin səadətli hakimiyyətinin əvvəlində Sufi Xəlil
Türkmanın nəvəsi Ġbrahim sultan Mosullu darülxilafət
562
Bağdadın hakimi idi.
Onun (Ġbrahim sultanın) əmisi Noxud sultanın oğlu olan Zülfüqar isə Kəlhur
hakimi idi və o, öz ürək lövhəsində müxaliflik və itaətsizlik naxıĢı yazıb, Bağdadın
valiliyi və hökmdarlığı həvəsinə düĢdü. Ġbrahim sultan MahidəĢt yaylağında olan
zaman [Zülfüqar] iki yüz nəfər mükəmməl süvari ilə sürətli yürüĢ edərək, özünü
onun ordugahına yetirdi. Ġbrahim sultanın mülazimləri Zülfüqarın belə vaxtsız
gəliĢindən [Ġbrahim] sultana qarĢı xəyanət hiss edib dedilər ki, onun öncə
bildirmədən və xəbər vermədən, ani bir Ģəkildə və bu cür sürətlə buraya gəlməsi
561
Bakı nüsxələrinə görə: Xatun (S-129, v.80b; S-297, v.58a).
562
Darülxilafət - «xilafət məkanı» deməkdir. Bağdad Ģəhəri əsrlər boyunca Abbasilər xilafətinin (750-
1258) paytaxtı olduğu üçün bu epitetlə xatırlanmıĢdır.
177
xeyirli və sağlam bir davranıĢ deyildir
563
. Lakin [Ġbrahim] sultan buna məhəl
qoymayıb, bir neçə yaxın adamları ilə birlikdə öz divanxanasında rahatlıqla
oturmuĢdu. Bu zaman Zülfüqar onun ordusunun kənarına çatıb, ona basqın etdi. Bu
vəziyyəti görəndə, Ġbrahim sultan özünü itirdi, adamlarını yığmağa və müdafiə
olunmağa fürsət tapmadı. Canının qorxusundan özünü hərəmsaraya atdı. Zülfüqar
bir dəstə ilə piyada olub, hərəm çadırının iplərini qılıncla kəsdi, [çadırı] onun
baĢına yıxdı. [Ġbrahim] sultanı yanında olan bir neçə adamla birlikdə iti qılıncla
parça-parça etdilər. Orduda qarıĢıqlıq və çaxnaĢma baĢ verdi. Mülazimlərin
əksəriyyəti yığıĢıb, [Ġbrahim] sultanın öldürüldüyünü gördükdə Zülfüqara itaət
etdilər. Ərəb əmirlərindən olan Seyid Süleymanın oğlu Seyid bəy Kəmunə dörd
yüz nəfərlə gəlib yetiĢdi. Zərurətdən o da Zülfüqara qoĢuldu. Həmin hadisədən
sonra [Zülfüqar] tam qalibiyyətlə darüssəlam [Bağdada] gəlib, o Ģəhərə sahib oldu.
[O], öz qohum və əqrəbasından çoxlarını zor və zülm qılıncı ilə qətl etdi, bütün
Ġraqi-Ərəbi özünə tabe edərək, orada öz hakimiyyət bayrağını qaldırdı.
Bu xəbər ədalətli Ģəhriyarın ərzinə çatdıqda, 936-ci ildə
564
(05.09.1529 -
24.08.1530) cah-calallı bayraqlar müzəffər əsgərlər və səadətli qoĢunlarla Ġraqi-
Ərəb tərəfə hərəkətə gəldi. Az bir zamanda darüssəlam [Bağdadın] sahəsi fələk
təntənəli Ģahın cah-calallı çadırlarının qurulduğu yer oldu. O vaxt günəĢ xərçəng
bürcündə, hava isə istiliyin od yandıran dərəcəsində idi.
Beyt
«O qədər isti idi havanın hərarəti,
Axar suda xərçəngin kəsilmiĢdi taqəti».
Bəd xasiyyətli Zülfüqar bir dəstə fəsadçıya inanıb arxayın olaraq, Ģəhərin
darvazalarını bağladı, qalanı müdafiə etməyə, döyüĢə və vuruĢa baĢladı. Səadətli
məiyyətin mübarizləri Bağdad qalasını mühasirəyə alıb, hər gün qaragün
düĢmənlərlə mücadilə və müharibə etdilər; arada döyüĢ odu alovlandı. Zülfüqarın
qardaĢları Əli bəy və Əhməd bəy iĢlərin aqibətini nəzərə alaraq, o nemət qədri
bilməyən [Zülfüqarı] dəf etməyi qərara aldılar. [Onlar] fürsət tapıb, o bədbəxtin
üzərinə getdilər, onun baĢını iti qılıncla bədənindən ayırıb, ali taxtın ayağına
gətirdilər. Bağdad qalası Ģahın mübarək bəxtinin gücü ilə, bəlkə də, məhz Allahın
köməyi ilə fəth edildi. Zülfüqarın fəsadçı mülazimləri Ģahın qəzəbinin qorxusundan
özlərini Dəcləyə atdılar ki, bəlkə, nicat sahilinə çatalar. Amma onların əksəriyyəti
fəna dalğalarına qərq oldular.
O həzrət (ġah Təhmasib) sonsuz əzəmət və calalla darülxilafət [Bağdada]
gəldi, onun ədalət nuru vilayətin ətrafına düĢdü. O, qəzavü-qədər hökmü kimi
nüfuzlu bir hökm verdi ki, Ģəhərdəki heç bir canlını Zülfüqarın zamanındakı
563
S-129, v.81a; S-297, v.58a-b. Tehran çapında (s.94) bu hissə naqisdir.
564
S-297 nüsxəsində (v.58b) səhvən 959-cu il yazılmıĢdır.
178
əməllərə görə məsuliyyətə cəlb etməsinlər. Xalq əbədi dövlətə dua etməyə baĢladı.
Ərəb qəbilələrinin baĢçıları layiqli töhfələrlə gözəl danıĢan elçilər göndərərək,
[Ģahı] Bağdadın fəthi münasibətilə təbrik etdilər. Cənnətməkan Ģah havanın
istiliyinin Ģiddətlənməsinə və mübarək bədəninin qızdırmaya tutulmasına görə o
vilayətdə dayanmayıb, darüssəlam [Bağdadın] valiliyini və hakimliyini o
zamanadək «sultan» [rütbəsinə malik] olan Məhəmməd xan ġərəfəddinoğluya
tapĢırıb, Ġraqi-Ərəbdən Ġraqi-Əcəmə tərəf döndü və salamatlıqla Ģahlıq mərkəzinə
çatdı.
Amma Xuzistan və Ərəbistan yürüĢünə səbəb o oldu ki, Dizfulda valilik
edən və əslən o vilayətin RənaĢ kəndindən olan Əlaüddövlə RənaĢi baĢını itaət və
tabeçilik boyunduruğundan çıxarıb, müxaliflik meydanında gəzirdi. Buna görə də
Xuzistana yürüĢ etmək zərurəti meydana çıxdı. 948-ci il aylarında (27.04.1541-
16.04.1542), [ġah Təhmasibin] mübarək taxta çıxmasından on səkkiz il keçdikdə
dünyanı tutan bayraqlar o tərəfə hərəkət etdi. Luristan Xürrəmabadı müzəffər
əsgərlərin dayanacaq yeri olanda Luri-Kuçek
565
[vilayətinin] əmiri Cahangir
Abbasi səltənət taxtı sütunlarını öpmək səadətinə çatdığından ehtiram və məhəbbət
gördü.
Səadətli məiyyətin yetiĢməsi xəbəri Dizful və onun ətrafındakı qiyamçıların
dözüm və müqavimət qərarını tamamilə sarsıtdı. Adı çəkilən Əlaüddövlə qorxu və
dəhĢətdən məmləkəti tərk edib, ildırım və külək sürəti ilə Bağdad tərəfə qaçdı.
Dizful vilayətinin ərazisi səadətli çadırların qurulduğu yer olduqda MüĢəĢə
nəslindən olan Hüveyzə hakimi Seyid ġücaəddin pak ürək və səmimiyyətlə fələk
etibarlı ali astanaya üz çevirdi, ehtiram və məhəbbət gördü və əvvəlki qaydada o
vilayətin valiliyi ona mərhəmət edildi. [ġah Təhmasib] ġiraz hakimi Ġbrahim xan
Zülqədəri bir çox əmir və əsgərlərlə Bayat qalası
566
üsyançılarını çalıb-çapmağa
göndərdi. O tərəflərdə də mühüm iĢlər istənilən kimi nizama düĢdükdən sonra
[Ģahın] qələbə çalan cilovu Ġraqa çevrildi. Xülasə, o həzrət taxta çıxmasından sonra
otuz ilədək ölkəni səadət və xoĢbəxtliklə idarə etmək üçün oraya-buraya səfərlər
edirdi.
Daha sonra Van vilayəti rumilərin əlinə keçdiyindən və ora darüssəltənə
Təbrizə yaxın olduğundan, mübarək paytaxt və əbədi olan səltənətin məkanı üçün
darüssəltənə Qəzvini seçdilər. Orada dövlətxana və ali bir bağın layihəsini saldılar
və üç-dörd il ərzində orada binaların tikilməsindən sonra [ġah Təhmasib] iyirmi
ilədək Qəzvin dövlətxanasından heç bir tərəfə hərəkət etmədi. Və gündən-günə
onun dövlətinin bayrağı ucalırdı və dünya sultanları onun Keyvana bənzər
dərgahına pənah gətirib, bu sözləri deyirdilər:
565
Luri-kuçek (Kiçik Lur) - Ġranın Luristan vilayətinin Ģimal-qərb hissəsi bu cür adlanırdı (QızılbaĢlar
tarixi, s.44).
566
Bayat qalası - Ġranın Luristan vilayətində, Tib çayının mənbəyi yaxınlığında yerləĢirdi (F.Sümər.
Oğuzlar, s.227).
179
ġeir
«Ey Ģah, sənin qapın aləm Ģahlarının qibləsidir,
Fələk sənin tərəfindədir və dünya sənə tabedir.»
CAHAN SULTANLARINDAN OLAN GÜNAHLARI BAĞIġLANMIġ
HƏZRƏT HÖKMDAR HÜMAYUN PADġAH KÜRƏKANIN ĠRAN
ƏRAZĠSĠNĠN ġƏHRĠYARININ SƏADƏT NĠġANLI DƏRGAHINA
GƏLMƏSĠ HAQQINDA
Özündə maddi və mənəvi səltənəti cəmləĢdirmiĢ müqəddəs niĢanəli Səfəvi
sülaləsinin mənĢəyinin vilayət və kəramət xanədanına gedib çıxdığı günəĢ kimi
aydın olduğuna görə cahan sultanları və ölkələrin hökmdarları nicat tapmaq üçün
öz əllərini uzadıb, dili pak olan bu xanədanın möhkəm ipindən yapıĢmıĢlar. Hind
və Firəng məmləkətlərinin uzaq yerlərindən [hökmdarlar] səmimi istək və
sədaqətlə [Səfəvi sarayına] elçilər, məktublar və hədiyyələr göndərir, həmiĢə
sədaqət və ittihada əsaslanan münasibətləri inkiĢaf etdirirdilər. O kəslər ki, həyatın
eniĢli-yoxuĢlu mərhələlərindən keçərkən bir hadisə baĢ verdikdə saf niyyət və
təmiz məqsədlə bu kəramət niĢanəli sülaləyə yalvarıb-yaxarmıĢlar, onlar həmin
aləm hökmdarlarının zahiri dəstəyi və batini köməklikləri ilə həm maddi, həm də
mənəvi cəhətlərdən müvəffəqiyyətlə öz arzularının hədəflərinə nail olmuĢ, yüksək
səviyyələrə və uca mərtəbələrə qalxmıĢlar. Lakin hər kim ki, [Səfəvi sülaləsinə
sığınarkən] xəyalında yaramaz dünyəvi qərəzlər tutaraq düĢüncə və etiqaddan bir
bəhrəyə malik olmamıĢdır, onların ümid ağacı murad səmərəsindən uzaq düĢmüĢ,
onlar öz pozğun niyyətlərindən irəli gələn istəklərinə çatmamıĢlar.
Bu mövzunun doğruluğunun sübutu mərhum hökmdar Məhəmməd
Hümayun padĢah ibn Babur padĢah ibn ÖmərĢeyx mirzə ibn Sultan Əbu-Səid
Kürəkanın xeyirli əhvalatı və Rum məmləkətinin hökmdarı Sultan Süleyman ibn
Sultan Səlimin oğlu, pis etiqadlı padĢahzadə Sultan Bayəzidin iztirablı əhvalatıdır.
Onların hər ikisi zəmanənin hadisələrinin əlindən cənnətməkan Ģahın astanasına
pənah gətirmiĢdilər. Dürüst əqidəyə və gözəl ixlasa malik olan, adı yuxarıda qeyd
olunmuĢ mərhum [Hümayun] padĢah mətləbinin hədəfinə yetiĢsə də, pak etiqadlı
olmayan Sultan Bayəzid səadətin məskən tutduğu bu qapıdan kömək ala bilmədi,
onun halının axırı acınacaqlı oldu və cəzaya düçar qaldı.
[Həmin əhvalatların] Ģərhi belədir: GeniĢ Hindistan məmləkətinin hökmdarı
olan və Qəndəhar, Kabil və BədəxĢandan baĢlayaraq ta Benqal
567
torpaqlarına
qədər uzanan əraziləri öz taxt-tacının ixtiyarı altında və öz hökmünün dairəsi
çərçivəsində saxlayan günahları bağıĢlanmıĢ mərhum [Hümayun] padĢah asimanın
567
Benqal - Qanq və Brahmaputra çaylarının aĢağı axarlarında tarixi vilayət. Hal-hazırda Qərbi Benqal
(mərkəzi Kəlkətə Ģəhəri olmaqla) Hindistanın tərkibində Ģtatdır, ġərqi Benqal ərazisində isə paytaxtı
Dəkkə Ģəhəri olmaqla müstəqil BanqladeĢ dövləti yerləĢir.
180
təqdiri, dövranın hadisələri səbəbindən və alın yazıları nifaq olan namehriban
qardaĢlarının ona ittifaq etməmələri üzündən, «Tarix-i Əkbəri» əsərinin müəllifi
ġeyx Əbülfəzlin öz bəlağətli kitabında ətraflı Ģəkildə qeyd etdiyi kimi
568
, Qanq
çayı kənarında [baĢ vermiĢ döyüĢdə] hətta onun mülazimlərinə nökərçilik etməyə
layiq olmayan Əfqan ġirxan qarĢısında böyük bir məğlubiyyətə uğrayaraq, əlacsız
qalıb, atını suya vurdu. Elə oldu ki, onun xidmətində olan Sultan Hüseyn mirzə
Bayqaranın nəvəsi Məhəmməd Zaman mirzə bütün cağatay əmirləri və əsgərləri ilə
birgə ölüm dalğaları içində qərq oldu. O həzrət (Hümayun) də suyun içində atından
ayn düĢmüĢdü. Bir «səqqa»
569
canfəĢanlıq edib, özünü suya ataraq o həzrəti
[oradan] çıxardı.
Xülasə, [Hümayun padĢah] məğlub və pəriĢan bir vəziyyətdə o vurhavurdan
qurtulub, Aqra
570
Ģəhərinə gəldi, oradan da Lahora yollandı. Lakin müxtəlif
səbəblər üzündən Lahorda da qalmağa macal tapmayıb, varım-dövlətini itirmiĢ bir
halda Sind
571
vilayətinə gəldi. Əmir Zünnun Ərğunun övladları həmin mülkü zorla
ələ keçirmiĢdilər. Onlar həmdəmlik darvazalarını onun üzünə bağlayıb, ona qarĢı
düĢmənçilik qapılarını açdılar. O, məcbur olub Qəndəhara yollandı. Elə ki SaldəĢk
vilayətinə çatdı, Qəndəhar hakimi olan kiçik qardaĢı Əsgəri mirzə, padĢahın
acınacaqlı bir vəziyyətdə olmasından xəbər tutaraq, vəlinemətləri olan böyük
qardaĢlarının (Hümayunun) əleyhinə nifaq törətməyə məĢğul olan digər bir qardaĢı
Mirzə Kamrana yarınmaq üçün [Hümayuna qarĢı] hiyləgərlik və xəyanət
mövqeyində durub istədi ki, o həzrəti ələ keçirib, dustaq etsin. O, belə bir yaramaz
niyyətlə izdihamlı bir dəstə götürərək, Qəndəhardan çıxıb Hümayunun ordugahına
yollandı. Lakin təmiz ürəkli, yaxĢı əqidəli insanlardan biri o pis düĢüncəli cahilin
çirkin fikrindən agah olub, özünü ordugaha yetirərək, padĢah cənablarını o
qəddarın hiyləsindən xəbərdar etdi.
O həzrət dövranın gərdiĢinə heyrət edərək, bu müĢkül iĢin
çarəsini Ġrana
getməkdə və «vilayət» niĢanlı [Səfəvi] xanədanına sığınmaqda gördü. [Bu
məqsədlə] o, özünün ali ordugahını, yüklərini və əĢyalarını yerindəcə buraxıb, bu
hadisədən bir qədər öncə Sind vilayətində yoxluğun gizlinliyindən mövcudluğun
meydanına yenicə qədəm qoymuĢ südəmər körpə olan xoĢbəxt və səadətpərvər
Ģahzadə Cəlaləddin Məhəmməd Əkbəri insanların pərvərdigarı olan Allaha
tapĢıraraq, onu xidmətkarlarla birlikdə ordugahda qoydu. Çünki o səadətli körpənin
aparılması müĢkül və çətin bir iĢ idi. Amma onun möhtərəm anasını bir neçə nəfər
568
S-129, v.83a; S-297, v.60a. Əllami Əbülləzl ibn ġeyx Mübarək 1554-1602-ci illərdə yaĢamıĢdır. O,
Böyük Moğollar sülaləsindən olan Hindistan hökmdarı I Əkbərin (1556-1605) sarayında xidmət etmiĢ,
məĢhur dövlət və din xadimi, ədib və tarixçi olmuĢdur. Onun «Mükatibat-i Əllami» və «Əkbərnamə»
(«Tarix-i Əkbəri») kimi əsərləri mühüm tarixi mənbələrdəndir (А. М. Фарзалиев, Р. М. Мамедова.
Сефевиды и Великие Моголы, с. 8,12).
569
Səqqa - hərfi mənası tuluqla su daĢıyan adam, suçu və ya tuluqçudur. Ordunun su təchizatı və ordu
üçün zəruri olan suyun daĢınıb gətirilməsi ilə məĢğul olan adamlar «səqqa» adlanırdılar.
570
Aqra - Hindistanda, Dehlidən cənub-Ģərq tərəfdə yerləĢən Ģəhər.
571
Sind – Pakistanda tarixi vilayət.