Искандер Мунши Тюркман. Tarix-i al?mara-yi Abbasi (Аббасова мироукрашающая история). Том 1
Подождите немного. Документ загружается.
201
[Astarabad] hakimi olmuĢ ġahəli sultan Ustaclu səadətli qoĢunla ona qarĢı
müharibəyə giriĢdi. Astarabad yaxınlığında tərəflər arasında amansız bir döyüĢ baĢ
verdi. Ustaclu qaziləri mərdanəlik göstərərək, qüdrətli dövlətin gücü sayəsində
zəfər qazandılar və qaçan [özbək] dəstəsini Günbədi-Qabusadək
616
təqib edib,
onların bir çoxunu qətlə yetirərək, baĢlarını ali taxtın ətəklərinə göndərdilər.
Digər hadisə odur ki, ġahəli sultanın öldüyü və Astarabad hökumətinin
Keçəl ġahverdi Ustacluya həvalə edildiyi 957-ci (1550) ildə yaka-türkmən camaatı
yağı oldu. Onların yağı çıxmalarının səbəbi aĢağıdakı kimidir. Elə ki Keçəl
ġahverdi [Astarabada] hakim təyin olundu, yaka-türkmən sərdarları sultanı (Keçəl
ġahverdini) təbrik etməyə və ona «mübarək olsun!» deməyə gəlib, peĢkəĢlər
gətirdilər. Onların arasında oxlu tayfasının sərdarı olan Aba
617
adlı bir cavan da
vardı ki, mükəmməl yaraĢığa və gözəlliyə, olduqca xoĢ lətafətə və hüsn-camala
malik idi. ġahverdi sultan sərdarlar zümrəsi arasından yalnız Abaya qalmağı təklif
edib, ona eĢqini izhar etdi və bu əhvalatın xəbəri türkmənlər arasında yayıldı. Aba
bədnam olacağının qorxusundan, rüxsət almadan gecə ikən atına minib, öz elinin
arasına gəldi və öz tayfadaĢlarının Ģübhələrindən yaxa qurtarmaq üçün sultanın
türkmənlərin daruğası olan ġatır bəy
618
adlı qohumunu qətlə yetirib, yağı oldu.
Sultan onu cəzalandırmaq üçün yola düĢdü. Elə ki oxlu tayfasının yaĢadığı
yerə çatdı, əsgərlərinə həmin tayfanı soyub-talamağı əmr etdi. ġahverdi sultan bir
neçə nəfər xas mülazimi ilə təpənin baĢına çıxıb qarətə tamaĢa edən zaman,
haqqında bəhs etdiyimiz Aba türkmənlərdən ibarət bir dəstə ilə gözlənilməz bəla
kimi sürətlə sultanın baĢının üstünü alıb, onu qətlə yetirdi. Sultanın
öldürülməsindən agah olan ustaclu qaziləri fərar edib, Ģəhərə gəldilər. Damğan və
Bistam hakimi olan Əmir Qeyb sultan Ustaclu bu xəbəri eĢidərək, Astarabada
yollanıb, Ģəhəri mühafizə etdi və vəziyyət barədə gerçəklikləri cah-calallı
hökmdarın ərzinə çatdırdı.
Aba Oxlunun tüğyan və fitnəkarlıq xəbəri əĢrəfin parlaq Ģəxsiyyətinə aydın
olduqda, 962-ci ildə (26.11.1554 - 15.11.1555) Gökcə sultan Qacar, Əli sultan
Tatıoğlu Zülqədər, Çərəndab sultan ġamlu və Mustafa sultan Varsaq o fitnəkarın
qaldırdığı fitnənin dəf olunmasına məmur edildilər. Elə ki onlar oraya çatdılar,
haqqında bəhs etdiyimiz Aba səadətli qoĢunlara qarĢı müqavimət göstərməyə tab
gətirməyib, Xarəzm tərəfə qaçdı və Əli sultan Özbəkdən kömək istədi. Əli sultan
qarət və talan törətmək həvəsi ilə ciddi bir qüvvə götürüb, Cürcana yollandı. Lakin
o, böyük əmirlərin ordusuna yaxınlaĢıb, qızılbaĢ qoĢununun keyfiyyət və
kəmiyyətindən agah olduqda gəliĢindən peĢman olub, əmirlərlə dostluq münasibəti
616
Günbədi-Qabus - Ġranın Ģimalında, Gürgan çayının orta axarının sol sahilində, Cürcan Ģəhərindən
Ģimal-Ģərqdə yerləĢən Ģəhər.
617
Tehran çapında (s. 106-109) Aya kimi yazılsa da, bu Ģəxsin həqiqi adı Aba olmalıdır (bax:
Материалы по истории туркмен и Туркмении, т. II, Москва-Ленинград, 1938, с.67).Tərcümənin
mətninə Bakı nüsxələri (S-129, v.93b; S-297, v.66b) əsasında düzəliĢ edilərək, Aba yazılmıĢdır.
618
Bu Ģəxsin adı S-129, v.93b-də ġahnəzər bəy kimi yazılıb. Halbuki istər Tehran çapında (s.107),
istərsə də S-297 əlyazmasında (v.68a) ġatır bəydir.
202
yaratmağa çalıĢdı və tərəflər bir-birlərinə töhfələr və hədiyyələr göndərdilər.
Qərara alındı ki, bundan sonra Aba öz halında qalıb, ayağını ədəb dairəsindən
kənara qoymayacaq və əmirlər də ona heç bir zərər vurmayacaqlar. Sülh və əhdü-
peyman bağlandıqdan sonra [Əli sultan Özbək] Xarəzmə geri qayıtdı. Gökcə sultan
bu səfərdə öldü. Digər əmirlərin hər biri öz ölkələrinə getdilər.
Haqqında bəhs etdiyimiz Aba bu çaxnaĢma və yağılıqdan özünə ad-san
qazandığına görə öz tayfadaĢları üzərində üstünlük əldə etməyə çalıĢdı və onun
beyninə xudbinlik və böyüklük arzuları yol tapdı. 965-ci ildə (24.10.1557 -
13.10.1558) Ġbrahim xan Zülqədər Astarabad hakimi təyin edilərkən o, üsyankar
türkmənlərdən ibarət bir dəstə toplayıb, tam qüvvə üstünlüyü ib Astarabad üzərinə
gəldi. Ġbrahim xan onun dəf olunması üçün özündə qüdrət görməyib, onun əməlləri
barəsində həqiqəti və onun tüğyanını əĢrəfin xidmətinə ərz etdi. Həmin vaxt
cənnətməkan Ģah həzrətləri darüs-səltənə Qəzvində qalırdı. O, möhürdar ġahqulu
xəlifə Zülqədəri Bədr xan Ustaclu, Yadigar Məhəmməd sultan Tərxan Türkman,
Rüstəm xan ƏfĢar və s. kimi adlı-sanlı əmirlər üzərində sərkərdə təyin edib,
Ġbrahim xanın köməyinə göndərdi ki, [Abanı] dəf etmək yolunda səy göstərib,
onun fitnəyə bürünmüĢ vücudunu həyat lövhəsindən silib atsınlar. Böyük əmirlər
qoĢun və ləĢkər təĢkil edib, lazımi qayda ilə Astarabad Ģəhərinə gələrək, Ġbrahim
xana qoĢuldular və hamısı birlikdə həmin qiyam əhlinin baĢçısı üzərinə gedib,
türkmən camaatı arasına vəlvələ saldılar. Haqqında bəhs etdiyimiz Aba o [qızılbaĢ]
qoĢununun qarĢısını almağa tab gətirmədi və öz məskənini və yüklərini ataraq,
fərar etdi. Qazilər onun elini və ulusunu qarət və yağma edib, həmin yerdə düĢərgə
saldılar. Bu əsnada Aba mərdimazar türkmənlərdən ibarət bir dəstə ilə peyda olub,
döyüĢə girdi. Səadətli qoĢunlar da hərbi səf çəkib, ona qarĢı müharibəyə məĢğul
oldular. Sürətlə yol gəlməyin yorğunluğundan və asimandakı sərinliyi büryan edən
havanın yandırıcı istiliyindən qazilərin atları əldən düĢüb, Ģətrənc (Ģahmat) atları
kimi cansızlaĢmıĢdılar. Türkmənlərə qarĢı döyüĢ axĢamacan davam etdi. Elə ki
axĢamın zülmət pərdəsi döyüĢ iĢtirakçılarının üzərinə çəkildi, tərəflər dava-
dalaĢdan əl çəkib, gözətçilər təyin etdilər. Ertəsi gün Aba oxlu tayfasından ibarət
bir dəstə ilə döyüĢ meydanına gəldi. Hər iki tərəfdən həyata keçirilən ardıcıl
həmlələrdən sonra [Aba] öz zəifliyinin və qızılbaĢ ordusunun qüdrətinin təsirini
müĢahidə edib, geri çəkildi və döyüĢü udmaq imkanının olmadığını anlayaraq,
Xarəzmə yollandı.
Böyük əmirlər onu təqib edərək, Ətrək çayınadək irəlilədilər və səhranın
yandırıcı havasında qoĢunun sərdarı olan ġahqulu xəlifəni birdən-birə qarın sancısı
tutdu və o, vəfat etdi. QoĢunun digər əmirləri və əyanları Bədr xanın sərdarlığını
qəbul etsələr də, hər biri özbaĢına hərəkət etdilər və hər tərəfə soyğunçuluq və
qarətə gedib, o qədər çox ora-bura [at] çapdılar ki, atlarını yorub əldən saldılar. Elə
bu zaman qaravullar xəbər gətirdilər ki, Əli sultan Özbək yenidən düĢmənçilik və
bədzatlıq edərək, döyüĢkən bir qoĢunla Aba Oxlunun köməyinə gəlmiĢdir. Bədr
xan ətraflı surətdə götür-qoy etmədən atlanıb, özbəklərlə döyüĢə tələsdi. QızılbaĢ
203
qoĢunundakı bahadırların inadkarlıq və mətanətindən çəkinən Əli sultan iĢini
ehtiyatlı tutmuĢ, öz ordusunun ətrafında xəndək qazdırmıĢdı və daha sonra xəndəyi
istehkama çevirib, orada qalaya oxĢar bir Ģey yaratmıĢdı. Bu tərəfdən qazilər
xəndəyin kənara gedib, döyüĢə baĢladılar və özbəklər xəndəyin arxasından qazilərə
ox və tüfəng aldılar. Özbəklərlə müharibə əsnasında Aba iki yüz nəfərlə birlikdə
[qızılbaĢ] qoĢununun arxasına keçdi. Əmirlər Bədr xana hər nə qədər desələr də ki,
«düĢmənlər məkr və hiylə qapılarını açmıĢlar və qoĢunun arxasını Abanın məkr və
hiyləsinin zərərindən qorumaq üçün bir dəstə göndərmək lazımdır», lakin o, bu
təklifə etinasız yanaĢdı və düĢmənə əhəmiyyət verməyib, özbəklərlə döyüĢə davam
etdi. Nəhayət, iĢ o yerə çatdı ki, Aba [qızılbaĢ qoĢununun] mehtərlərinin və
cilovdarlarının olduğu yerin arxasına keçib, oradakı xidmətçiləri dövrəyə aldı.
Türkmənlərin oxlarının qorxusundan bir-birinə dəyən xidmətçilər xəndəyin
kənarında olan və bəziləri hətta xəndəyi keçib özbəklərlə əlbəyaxa vuruĢan
[qızılbaĢ] süvarilərinə doğru çəkildilər. Bundan cəsarətlənən özbəklər çoxlu ox və
tüfəng atdılar və [qızılbaĢ qoĢununun] cəmləĢdiyi cərgələri ürəkdeĢən oxlarla və
canyandırıcı tüfənglərlə pərən-pərən etdilər. Beləliklə, əmirlər və qazilər
hərbçilik adətlərinə və qaydalarına müvafiq hərəkət etməyib, ehtiyat tədbirləri
görmədikləri üçün böyük bir məğlubiyyətə uğrayaraq, özlərini ixtiyarsızcasına,
üzərində heç bir körpü və keçid yeri olmayan Gürgan çayına vurdular və onların
bir çoxları fəna girdabında qərq oldular. Bu döyüĢdə min nəfərə yaxın qızılbaĢ
cavanı qətlə yetirildi və əsir düĢdü. Əmirlər arasından Ġbrahim xan və Rüstəm xan
qətlə yetirildilər, Bədr xan, Yadigar Məhəmməd xan və bəzi digərləri isə əsir
düĢdülər. Qalan əmirlər salamatlıqla Damğana çatdılar.
Əli sultan Özbək də döyüĢ meydanını tərk edib getdi. Cilovdarların
əllərindən buraxdıqları və o səhrada otlamaqda olan gümüĢ və qızılla bəzədilmiĢ
yəhərlərə malik atlarla bərəbər, mal və əĢyalardan ibarət bol qənimət düĢmənlərin
əlinə keçdi. Aba qələbə qazanıb, iqtidar əldə etdiyindən Xoca Müzəffər
Bitikçinin
619
oğlu Xoca Məhəmmədin qızını zorla götürüb apardı. O qız Abanın
vəhĢiliyinə görə onu rədd etsə də, axırda ona ərə getməyə ikrahla razılıq verməyə
məcbur oldu. Aba o ismətli qızı öz nikahına saldı və Bitikçilər nəslinin mülazimləri
o qadının yanına toplaĢıb, ona xidmət göstərməyə baĢladılar. Amma o qadın gecə-
gündüz bu fikirdə və düĢüncədə idi ki, özünü Abanın əlindən xilas etsin. Aba
ondan özünə qarĢı vəfasızlıq hiss edib, onun mülazimlərini öldürməklə təhdid etdi.
[Qadının] mülazimləri canlarının qorxusundan onunla (Abanın qadını ilə) araya
söz qoydular ki, əgər bu gecə bir tədbir görməsək, sabah hamımız öldürülmüĢ
olacağıq. Xatun öz mülazimləri ilə vədələĢib dedi:
- Gecə yarısı çadırın qapısına bir neçə at gətirib hazır olun ki, mən sizi
münasib vaxtda xəbərdar edəcəyəm.
619
S-129, v.95a; S-297, v.67a. Tehran çapında (s.109) Bitikçi əvəzinə Təbəkçi yazılmıĢdır.
204
Onlar qadının göstəriĢinə əməl etdilər. Gecə yarısı Aba yuxuda olarkən və
onun qaravulçuları yağmurlu hava üzündən keçələrini baĢlarına çəkib
mürgüləyərkən qadının mülazimləri arasından Mühibbəli adlı birisi cürət edərək,
o aslanabənzər qadının iĢarəsi ilə onun yataq çadırına girib, [Abanın] baĢını bir
qılınc zərbəsi ilə bədənindən ayırdı. Banu ərinin baĢını götürüb, özünü
qaravulçularına və yoldaĢlarına çatdırdı. Onlar ildırım tezliyi və külək sürəti ilə
Astarabada tələsdilər. Mühibbəli o qiyamçının baĢını cahanın pənahı olan dərgaha
gətirib, darüssəltənə Qəzvində Firidun məqamlı, CəmĢid vüqarlı Ģaha təqdim
edərək, mükafat və bəxĢiĢ aldı. Bununla da Astarabadda o bədzatın fitnə atəĢi
söndü.
Əli sultan və qızıl hərisi olan tamahkar özbəklər ödənc verilməsi
müqabilində əsirlərin buraxılmasını təklif etdilər. Bu xəbər cənnətməkan Ģahın
qulağına çatdıqda onların azad olunması üçün heç bir həbbə
620
də vermədi.
[Əsirlərin] hər birinin yaxınları və qohumları qızıllar göndərib, onları əsirlikdən
xilas etdilər. Amma ondan sonra [əsirlikdən azad olunmuĢ] bu adamların əĢrəfin
hüzurunda heç bir hörməti olmadı və əĢrəfin onlara etinasızlığı üzündən qısa
müddət ərzində yoxluq diyarına yollandılar (öldülər).
«Hakimiyyəti zamanında saflardan və tör-töküntü adamlardan, Hər hansı
biri ki, onun ürəyinin tağından düĢdüsə, öldü».
Əli sultan da həmçinin 973-cü ilə (29.07.1565 - 18.07.1566) uyğun olan
həmin əyyamda ömrünə və hakimiyyətinə vida edib, axirət aləminə daxil oldu və
onun ölümündən sonra türkmənlər ayaqlarını ədəb çərçivəsinə sığıĢdırdılar.
Beləliklə, cənnətməkan Ģahın həyatda olduğu qalan müddət ərzində Astarabad
vilayətində əmin-amanlıq hökm sürdü və qeyd edilməyə qabil olan heç bir hadisə
baĢ vermədi. [Əli sultanın ölümündən] sonra bütün Xarəzm vilayətinin hakimiyyəti
Hacim xan ibn Əta sultan adı ilə məĢhur olan Hacı Məhəmməd xanın əlində
cəmləĢdi. O, [ġah Təhmasibin] xilafət məqamlı taxtının ətəklərinə elçilər göndərib,
səmimi duyğularını izhar edərək, həmiĢə sədaqət yolu ilə addımladı və 983-cü ildə
(12.04.1575 - 30.03.1576) hələ həddi-büluğa çatmamıĢ oğlu Məhəmmədqulu
sultanı aləmin pənahı olan dərgaha göndərdi. Sultan Heydər mirzə istisna olmaqla,
Ģahzadələr, əmirlər və əyanlar onu qarĢılamağa gedərək, Ģəhərə gətirdilər.
Məhəmmədqulu sultan qızılbaĢlar arasında boya-baĢa çatıb, səadətli Ģahın (I
Abbasın) cülusu zamanına qədər ali taxtın ətəklərində qaldı və luy ili olan 1001-ci
ildə (08.10.1592-26.09.1593) Bistam çəmənliyində icazəsiz olaraq hökmdarın
ordusundan tək-tənha ayrılıb, Xarəzm vilayətinə getdi. Ġndi onun oğlu Uluğ sultan
izzət və iltifatla kama çatmıĢ hökmdarın (ġah Abbasın) xidmətindədir.
Beləliklə, Astarabad əhvalatlarının bir qismi qeyd olundu. Ġndi isə Qəzvinin
paytaxt olduğu əyyamda üz vermiĢ hadisələr qələmə alınacaqdır ki, bunların da ən
mühümü Gilan ərazisinin fəthidir.
620
Həbbə - həm dən, dənli bitkilər mənasını verir, həm də dirhəmin 1/48 hissəsi və 0,071 qrama bərabər
olan kiçicik çəki vahididir.
205
GĠLAN ƏRAZĠLƏRĠNĠN FƏTH VƏ ZƏBT OLUNMASI, BĠYE-PĠġ VALĠSĠ
XAN ƏHMƏDĠN ÜSTÜNƏ QOġUN GÖNDƏRĠLMƏSĠ VƏ ÖZ AQĠBƏTĠNĠ
DÜġÜNMƏVƏN O ġƏXSĠN ƏLƏ KEÇĠRĠLMƏSĠ BARƏDƏ SÖHBƏT
Cənnətməkan ĢahIN hakimiyyəti zamanında fəth edilmiĢ vilayətlərdən biri
də Gilan vilayətidir. Bu vilayət iki hissədən ibarətdir. Onun BiyepiĢ adlanan hissəsi
o vaxtlar Xan Əhməd ibn Sultan Həsən ibn Xan Əhməd Mazi ibn Sultan Həsən ibn
Karkiya Sultan Məhəmməd ibn Nasir Kiya ibn Mir Seyid Məhəmməd ibn Mehdi
Kiya ibn Rza Kiya ibn Seyid Əli Kiyanın ixtiyarında idi. Biye-pəs adlanan hissəsi
isə özlərini Ġshaq peyğəmbərin - ona salam olsun - nəslindən sayan və bu səbəbdən
Ġshaqiyyə sultanları kimi məĢhurlaĢan sülalənin nümayəndəsi olan və Müzəffər
sultan adı ilə tanınan Əmirə Dibac ibn Əmirə Hüsaməddin ibn Əmirə Ġshaq ibn
Əmirə Məhəmmədin
621
hakimiyyəti altında idi.
Hələ Süleyman Ģanlı xaqan öz qardaĢı Sultan Əli padĢahın ölüm
hadisəsindən sonra Gilana təĢrif aparıb bir neçə il Lahicanda qaldığı zaman Xan
Əhməd Mazinin əmisi Karkiya Əli və onun qardaĢları Seyid HaĢım və Sultan
Həsən ona xoĢagələn xidmətlər göstərmiĢdilər. Buna görə də cənnətməkan Ģah
həzrətləri o sülalənin sabiq və birbaĢa xidmətlərinin keyfiyyəti səbəbindən ona
(Xan Əhmədə) münasibətdə lazımi qayğıkeĢlik nümayiĢ etdirirdi. Belə ki, onun
atası Sultan Həsənin 943-cü ildə (20.06.1536 - 09.06.1537) baĢ vermiĢ ölümündən
sonra Xan Əhməd hələ bir yaĢında südəmər körpə ola-ola [ġah Təhmasib
tərəfindən] atasının yerinə [Biye-piĢ hakimi] təyin edilmiĢdi. O sülaləyə (Biye-piĢ
hakimləri nəslinə) müxalif olan kəslərin və Gilanın iddia sahibi olan əmirlərinin
ona (körpə Xan Əhmədə) münasibətdə ziyankarlıq edə biləcəklərini nəzərə alan
Gilan əmirlərindən biri və [mərhum] Sultan Həsənin vəkili olan Kiya Xurkiya
Talqaninin bir neçə dəfə təkrarladığı xahiĢləri nəticəsində [ġah Təhmasib] Bəhram
mirzəni Gilana göndərdi ki, bir müddət əyaləti baĢqalarının qəsb etməsinə imkan
verməsin. Lakin Bəhram mirzə zorakı adamların sözlərinə əməl edib, Kiya
Xurkiyanı həbs etdi. Buna görə də gilanlılar ondan incidilər və o, Gilan vilayətini
tərk etdi. Elə ki Xan Əhməd həddi-buluğa çatdı, cənnətməkan Ģah günbəgün onun
mövqeyini yüksəltdi. [Xan Əhməd] Neyney adlı bir qızla evləndi və bu izdivacdan
Sultan Cəng adlı oğlu dünyaya gəldi. Cənnətməkan Ģah o oğlana Sultan Həsən
adını qoyub, ona öz oğlu kimi davrandı və axırda ona qohumluq müjdəsi verdi
(onunla qohum oldu).
621
S-129, v.96a; S-297, v.70a. Əmirə Dubac - Gilanın Biye-pəs vilayətinin hakimi O, 1518 və ya 1519-
cu ildə ġah Ġsmayılın Təbriz sarayına gəlmiĢ, ġah Ġsmayıl ona hörmətlə «Müzəffər sultan» adını vermiĢ
və öz qızı XanıĢ bəyimlə onu evləndirmiĢdi. Lakin sonradan Əmirə Dubac Səfəvilərə xəyanət etmiĢ,
1534-cü ildə Osmanlı hökmdarı Sultan Süleymanın Ucandakı düĢərgəsinə gedərək, ona tabe olduğunu
bildirmiĢdi. Osmanlı ordusu Azərbaycanı tərk etdikdən sonra Əmirə Dubac ġirvana qaçmıĢ, lakin orada
yaxalanmıĢ və ġah Təhmasibin əmri ilə edam olunmuĢdu О.А.Эфендиев. Азербайджанское
государство Сефевидов в XVI веке, с.264-265).
206
Biye-pəs valisi Müzəffər sultan da [Səfəvi] xanədanı ilə qohumluq Ģərəfinə
nail olsa da, sonradan xilaf çıxdı və üsyan qaldırdı. Belə ki, Rum xondgarı Sultan
Süleymanın birinci dəfə Əcəm diyarına qoĢun çəkdiyi il [Müzəffər sultan] bu əbədi
dövlətdən (Səfəvi dövlətindən) üz çevirərək, Təbrizin Ucan adlı yerinə qədər onu
qarĢılamağa gedib, ona itaətkarlıq və tabeçilik izhar etdi. Sultan Süleymanın çıxıb
getməsindən sonra [Müzəffər sultan] Gilana qayıtdı. Lakin onun mülazimlərindən
olan Əmirə Xatəm RəĢti ona qarĢı çıxıb, onun RəĢtə getməsinə yol vermədi.
Tərəflər arasında çox ağır bir müharibə baĢ verdi. Müzəffər sultan məğlub oldu və
Gilanda qalmağa macal tapmadı. O, gəmiyə minib, dəniz yolu ilə ġirvana getdi. O
vaxtlar Sultan Xəlil ĢirvanĢah idi. O da bu [Səfəvi] sülaləsi ilə qohumluq Ģərəfinə
nail olmuĢdu. Həmin vaxt ĢirvanĢah [Sultan Xəlil] Müzəffər sultanı tutub, yanında
saxladı. Onun məqsədi bu idi ki, əgər bacararsa Müzəffər sultanın günahının əfv
olunmasını [ġah Təhmasibdən] xahiĢ etsin və əgər [bu xahiĢ Ģah tərəfindən] qəbul
edilməsə, onda əĢrəfin istəyi nə olacaqsa ona əməl etsin. Amma elə həmin günlərdə
Sultan Xəlil axirət dünyasına köçdü. Cənnətməkan Ģah həzrətləri Müzəffər sultanı
gətirmək üçün ġirvana adam yolladı. ġirvan əmirləri onu təhvil verməkdən özgə
bir çarə tapa bilmədilər. Beləliklə, 942-ci ildə (02.07.1535-19.06.1536)
622
Müzəffər
sultan cahan Ģahının (Təhmasibin) bəxtəvərliyi sayəsində xilafət məqamlı [Səfəvi
sülaləsinin] mülazimlərinin əlinə keçib, darüssəltənə Təbrizdə Ģahın hüzuruna
gətirildi və hökmdar fərmanına uyğun olaraq, onu dəmir qəfəsə salıb, Həsən
padĢah məscidinin iki minarəsi arasından asaraq, ona od vurdular. Onun övladı
Sultan Mahmudxan cənnətməkan Ģahın bacısı oğlu olmasına və atasının
müxalifliyi və üsyanı zamanı heç bir xəta törətməməsinə baxmayaraq, öz irsi
mülkünün hökumətindən məhrum edildi. Onun ölkəsi (Biye-pəs) [Xan Əhmədin
oğlu] Sultan Həsənə verildi.
Beləliklə, Ģahın qayğıkeĢliyi və Ģəfqəti sayəsində Xan Əhməd bütün Gilan
ərazilərində hökmü keçən valiyə çevrildi və onun hakimiyyət bayrağı asimana
ucaldı. O, hərəsi öz irsi mülklərində hakimlik edən Gəskər
623
hakimi Əmirə Sasani
və Kuhdəm
624
hakimi Mirzə Kamranı qəhr və qələbə ilə o vilayətlərdən qovub,
həmin yerləri ələ keçirdi və onun hakimiyyəti öz ata-babasının heç vaxt malik
olmadıqları bir səviyyəyə çatdı. Lakin o, öz bədbəxtliyi, cahilliyi və özbaĢınalığı
ucbatından Ģahın ona göstərdiyi qayğı və Ģəfqətin qədrini bilməyib, bir dəstə az
düĢüncəli ağzıgöyçəklərin və öz aqibətlərini fikirləĢməyən Ģəxslərin təhriki ilə
hökmdarın razılıq vermədiyi iĢləri görməyə baĢladı. Eyni zamanda, cənnətməkan
Ģah ulu orduda sərgərdan olan Əmirə Sasana rəhm edib, Gəskər vilayətini yenidən
ona bağıĢlayaraq, onu oraya göndərdi. Lakin Xan Əhmədin tərəfindən Gəskər
hakimi təyin olunmuĢ Səid adlı bir sipəhsalar onun göstəriĢinə əsasən, [Ģahın]
hökmünə tabe olmadı. Onunla Əmirə Sasan arasında böyük bir döyüĢ baĢ verdi və
622
S-129, v.96b; S-297, v.70b.
623
Gəskər - Astaradan RəĢtə doğru gedən yolun üzərində, Gilanda yerləĢən tarixi mahal.
624
Kuhdəm - Gilanda, RəĢtlə Lahican arasında, Qızılüzən (Səfidrud) çayı kənarında yerləĢən bölgə.
207
Əmirə [Sasan] qüdrətli dövlətin səadətli qoĢunlarının köməyi ilə onun üzərində
qələbə çaldı. [Xan Əhmədin] sipəhsaları bir çoxları ilə birlikdə öldürüldü. Xan
Əhməd havanın yüksək dərəcədə isti keçdiyi yayın ortasında öz oğlu Sultan
Həsənə qoĢun verib, onu Əmirə [Sasanın] üstünə, Gəskərə göndərdi. Lakin Sultan
Həsən havanın üfunəti səbəbindən həmin səfərdə vəfat etdi. Xan Əhməd bununla
kifayətlənməyərək, böyük bir qoĢunla öz iĢğal və istila bayrağını o diyarda ucaltdı.
Cənnətməkan Ģah nəsihətlə dolu bir məktub göndərib, onu doğru yola dəvət etsə
də, bu öyüd-nəsihətin ona bir faydası olmadı. Nəhayət, cənnətməkan Ģah, Müzəffər
sultanın nəvəsi olan və nənəsi tərəfdən cənnətməkan Ģaha qohumluğu çatan
CəmĢid xana qayğı göstərərək, Biye-pəs ölkəsini Xan Əhməddən alıb, ona verdi və
Məsum bəyin oğlu Sədrəddin xanı talıĢ tayfasından və digər tayfalardan olan bir
sıra əmirlərlə birlikdə oraya göndərdi ki, Biye-pəsi CəmĢid xan üçün zəbt etsinlər.
Xan Əhməd tərəfindən RəĢt hakimi olan Kiya Rüstəm onun buyuruğu
əsasında qoĢun topladı, Sədrəddin xana və qüdrətli [qızılbaĢ] dəstələrinə qarĢı
döyüĢə girdi və əsir düĢdü. Xan Əhməd zərurət üzündən əlini Biye-pəsdən çəksə
də, amma Biye-pəsə daxil olan Kuçesfəhan
625
bölgəsini öz ixtiyarında saxlayıb,
oranı təhvil vermədi. Gilana gedib öz irsi mülkünə yiyələnmiĢ CəmĢid xan
Kuçesfəhan üzərinə hərəkət etdi. Tərəflər arasında münaqiĢə və döyüĢ baĢ verdi.
Cənnət bargahlı Ģah həzrətləri ağsaqqal, xeyirxah və sülhpərvər bir kiĢi olan
Yolqulu bəy Zülqədəri elçi kimi Gilana göndərdi və ona Xan Əhmədin həmiĢəlik
səadətinə səbəb ola biləcək belə bir fərman imzalayıb verdi: «Bütün bu qəbahətli
və utanmaz hərəkətlərinə baxmayaraq, irsi mülkün olan Biye-piĢ Gilanının sənin
ixtiyarında qalmağına icazə veririk. Biye-pəs vilayəti isə oğulluğum CəmĢid xana
aiddir. Sən oraya müdaxilə etmə və bir-birinizlə ata və oğul kimi rəftar ediniz!».
Lakin Xan Əhməd yerinin möhkəmliyinə, oradakı meĢə və cəngəlliklərin
sıxlığına güvənərək, fəsadçıların hərzə-mərzə sözləri və yaramazlıq meĢəsinin
çaqqalları olan cahillərin və özbaĢına fitnəkarların boĢ-boĢ danıĢıqları ilə yoldan
çıxdı. O, sülh yaratmaq məqsədi ilə bir neçə adamla gəlmiĢ Yolqulu bəyin üstünə
qəflətən öz əmirlərindən ġahmənsur adlı birisini qoĢunla birlikdə göndərdi və
beləliklə, onu (Yolqulu bəyi) yoldaĢları olan qazilərlə bərabər qətlə yetirdilər. Bu
qəbahətli əməl Ģahın qiyamət alovuna bənzər qəzəb odunu alıĢdırdı və o, [Xan
Əhmədin] tənbeh edilməsini və cəzalandırılmasını qarĢıya məqsəd qoydu. 975-ci
(08.07.1567 -25.06.1568) ildə [ġah Təhmasib] böyük bir qəzəb və kinlə müzəffər
əsgərlərə Gilana yürüĢ etməyi əmr etdi. Bir tərəfdən xoĢbəxt Ģahzadə Sultan
Mustafa mirzəni Əmir xan Türkman, Qoç
626
xəlifə Möhürdar, [Mustafa] mirzənin
lələsi Nəzər sultan Ustaclu və s. əmirlərlə birlikdə, digər tərəfdən isə Qarabağ
hakimi Ġbrahim sultan Ziyadoğlunu, Sədrəddin xanı, Bayandur xanı, TalıĢ
əmirlərini və o hüdudun piyada və süvarilərindən ibarət qoĢunları, Gəskər hakimi
625
Kuçesfəhan - Ġranda Gilan vilayətinin RəĢt Ģəhristanının beĢ nahiyəsindən birini təĢkil edir və
mərkəzi Kuçesfəhan qəsəbəsidir. Kuçesfəhan qəsəbəsi RəĢt Ģəhərindən 15 km. qərbdə yerləĢir.
626
S-297 əlyazmasının bu yerində (71 b) səhvən Nuh yazılmıĢdır.
208
Əmirə Sasani
627
, Mirzə Kamran Kuhdəmini və CəmĢid xanın vəkili Əhməd sultan
Biye-pəsini göndərdilər ki, Xan Əhmədin ölkəsini əhatə edib, onu ələ keçirsinlər.
Həmçinin səltənətin dayağı («rüknüssəltənə») Məsum bəy Səfəvi də qüdrətli
qoĢunların bir hissəsi ilə birlikdə bu əməliyyata cəlb olundu.
Həmin vaxt Xan Əhməd Deyləman yaylağında
628
idi. Əmir xan və Nəzər
sultan onun üstünə hərəkət etdilər. O, öz canının qorxusundan Lahican Ģəhərinə
çəkildi və Lahican sipəhsaları Əmir Cahangiri və meĢə sipəhsaları ġahmənsuru on
min piyada və süvari ilə zəfər Ģüarlı əsgərlərin üzərinə göndərdi
629
. Gilan qoĢunu
dar bir dərədə gilanlıların dilində «binəbər» adlanan taxtabənd qurdu və həmin
taxtabəndin arxasında onlar çoxlu sayda əlindən iĢ gələn bacarıqlı tüfəngçilər və
kamandarlar yerləĢdirdilər. Lakin Məsum bəy və ali Ģöhrətli əmirlər o məkana
çatan kimi bir igidcəsinə həmlə ilə o alçaq güruhu pərən-pərən salıb qaçmağa
məcbur etdilər. [Gilan əsgərlərinin] bir qismi oxların hədəfinə tuĢ gəldi, bir hissəsi
isə qılınclara yem oldu. Digər tərəfdən, Sədrəddin xan, Bayandur xan, TalıĢ və
Gəskər əmirləri və Biye-pəs döyüĢçüləri öz irəlilədikləri istiqamətdə Əmir
Bahadırdan və onun tabeçilərindən ibarət olan baĢqa bir Gilan qoĢunu onlarla
qarĢıdurmaya girsə də, onlar döyüĢüb qalib gəldilər. Əmir Bahadır bir neçə nəfər
[Biye-piĢ] əmirləri və sipəhsalarları birlikdə qətlə yetirildi. [Bu döyüĢlərdən sonra]
Xan Əhməd qəflət yuxusundan bir qədər ayıldı, acizlik və biçarəlik mövqeyində
duraraq, öz sədri Mövlana Əbdürrəzzağı oyanlardan bir neçə nəfərlə birlikdə
səadətin məskən saldığı dərgaha göndərib, öz üzgünlüyünü və peĢmançılığını izhar
etdi. Amma [Ģahın] qəzəb Ģöləsi alovlandığından, onun hiyləgərliyə bulaĢmıĢ
mücərrəd söz-söhbətlərinə əhəmiyyət vermədi.
Xan Əhməd baĢılovlu və çaĢqın bir vəziyyətdə Lahicandan ƏĢkur tərəfə
qaçdı. Gilanın böyükləri o vilayətin ərazisində sığınmağa bir yer axtararaq,
çaqqallar kimi meĢədə sərgərdan oldular. Ali Ģöhrətli əmirlər Lahican Ģəhərinə
gəlib, əyaləti iĢğal etdilər və oranın rəiyyətinin [öz tərəflərinə] cəlb olunması iĢinə
baĢladılar. Aparılan təhqiqat nəticəsində Xan Əhmədin ƏĢkura getdiyi aydın
olduqda səadətli qoĢunun mübarizlərinin bir dəstəsi bədxahların ürəyindən də dar
bir yol olan Tonakabon
630
yoluna çıxıb, irəliləməyə baĢladılar. Bu, elə bir yoldur
627
S-129, v.97b; S-297, v.71b.
628
Deyləman yaylağı - Gilanın RəĢt Ģəhərindən cənub-qərbdə yerləĢir.
629
S-297, v.71b-72a. Tehran çapında (s.112) «Lahican sipəhsalan» əvəzinə «LəĢtə-nəĢa (?) sipəhsalan»
yazılmıĢ, ġahmənsurun adı çəkilməmiĢ və Gilan ordusunun sayının 12 min olduğu göstərilmiĢdir:
«LəĢtə-nəĢa sipəhsaları Əmir Cahan-giri piyada və süvarilərdən ibarət 12 minlik qoĢunla birlikdə zəfər
Ģüarlı əsgərlərə qarĢı döyüĢməyə göndərdi». S-297 nüsxəsində olan məlumat S-129 nüsxəsində (v.97b)
təkrarlansa da, orada «meĢə sipəhsaları ġahmənsur» əvəzinə yanlıĢlıqla «ġahmənsur LəĢtə-nəĢa» (?)
yazılmıĢdır. Görünür, Biye-pəs əmirliyinin ordusu iki hissədən ibarət idi: Lahicanda olan Ģəhər
qarnizonu (ona «Lahican sipəhsaları» komandanlıq edirdi) və Ģəhərdən kənardakı dağlıq-meĢəlik
zonada yerləĢən qoĢun dəstələri (onlara «meĢə sipəhsaları» baĢçılıq edirdi).
630
Tonakabon - Ġranın Mazandaran vilayətinin qərb hissəsində, Mazandaranın Gilanla həmsərhəd olan
zonasında yerləĢən tarixi mahal. Mazandaran ostanının indiki ġahsavar Ģəhristanının bütün ərazisi
əvvəllər Tonakabon adlanırdı. Hal-hazırda isəTonakabon ġahsavar Ģəhristanının nahiyələrindən biridir.
209
ki, əgər oradan keçən süvari bir balaca doğru yoldan sapıb, hər hansısa bir tərəfə
meyil etsə, Ģübhəsiz ki, adam və at yıxılıb, həlak olarlar. Səadətli qoĢun məhz belə
bir yoldan üsulluca keçib, Tonakabona çatdı və orada Xan Əhmədin bacısının əri
olan Məlik Üveys Rüstəmdari ələ keçirildi. Xan Əhməd üç-dörd ay ərzində meĢəli
dağlarda və qalın cəngəlliklərdə, sərgərdanlığın rəzilliyi və qazilərin əlinə
keçməyin qorxusu altında, hər gün bir yerdə və hər gecə bir məkanda qalmaqla
narahatçılıq içində dolandı.
Elə ki qıĢ gəlib çatdı, Ģaxtanın qoĢunları hücum çəkdi, havanın üzü civəli
oldu və qarın çoxluğundan dağla səhra bərabər oldu, cənnətməkan Ģah Allahqulu
sultan Aycəkoğlu Ustaclunu və Mirzə Əli sultan Qacarı böyük qorçulardan və
Bəhram kimi intiqamçı mübarizlərdən ibarət bir dəstə ilə ƏĢkura göndərdi. Onlar o
vilayətin meĢə və cəngəlliklərində düĢərgə salıb, axtarıĢa baĢladılar və onun qaldığı
məkanı soraq edib öyrəndilər. Bayram
631
xan Qaramanlunun oğlu Hüsam bəy
cəngavər qorçulardan və igidlərdən ibarət iyirmi nəfərlə birlikdə sübhə yaxın Xan
Əhmədin üstünə tökülüĢdü. O, iztiraba düĢüb, heç bir tərəfə qaça bilmədi və özünü
gizlətmək məqsədi ilə bir çalaya atdı. Qazilər axtarıĢ edərək, onu ələ keçirib,
Allahqulu sultanın yanına apardılar, bu [sonuncu] da öz növbəsində onu Məsum
bəy Səfəvinin hüzuruna apardı.
Uzun sözün qısası, Məsum bəy adlı-sanlı əmirlər və zəfər Ģüarlı qorçularla
birlikdə Xan Əhmədi, onun ailəsini və yaxınlarını aləmin pənahı olan dərgaha
gətirərək, onu darüssəltənə Qəzvində müzəffər Ģəhriyara təqdim etdi. O, xəcalət
çəkə-çəkə və etdiklərindən peĢman ola-ola acizlik və bicarəlik izhar etdi. ġahın
mürvəti bunu lazım bildi ki, onun törətdiyi bütün bu üsyan və itaətsizliyə
baxmayaraq, onu hakimlikdən kənarlaĢdırsa da, qanını bağıĢlasın. Buna görə də
onun halına rəhm edib, ona bir zərər vurmadı. [Xan Əhməd] Qəhqəhə qalasında
məhbus edildi. Lahican əyalətinin hakimliyi Allahqulu sultan Aycəkoğluya həvalə
olundu. Hüsam bəy Qaramanlu da əmirlik rütbəsinə layiq görüldü və ƏĢkur ona
verildi. Oranın hər yerinə hakimlər təyin olundu və ədalət bərqərar edildi. Gilan
hakimlərinin Ģəriətə zidd təyin etdikləri saysız-hesabsız vergilər əyalətin üzərindən
götürüldü. Rəiyyət və yoxsullar qayğı ilə əhatə olundular. Beləliklə, hökmdarın
ədalət büsatı o vilayətə yayıldı və Xan Əhməd bir müddət Qəhqəhə qalasında
qalmalı oldu.
«O, ömrünü [o vaxta qədər] naz-nemət və səadət içərisində keçirdiyi üçün
qalanın cəfasına tab gətirməyərək, bu rübaini nəzmə çəkib, [Ģahın] ordugahına
göndərdi:
Rübai
«Pis fırlandı çərxi-dövran, ağlaram,
631
S-129, v.98a; S-297, v.72a. Tehran çapında (s.l 12) Bayram əvəzinə Bəhram yazılmıĢdır.
210
Zamanın cövründən yaman ağlaram,
BükülmüĢ qəddim ilə gecə-gündüz,
Qəhqəhədə olsam da, qan ağlaram».
Ulu ordugahın hazırcavablarından biri onun cavabında bu rübaini demiĢdir:
Rübai
«Sənin iĢlərin hamısı qəhqəhə olan zaman,
Sənin üzündən çəkirdi bütün səltənət ziyan.
Doyunca ağlamaqda ol sən bu gün
Qəhqəhədə, Bu Qəhqəhənin səbəbi o qəhqəhədir, inan!»
Cənnətməkan Ģah onun vəziyyətinin yaxĢılaĢdırılmasına meyil göstərib, onu
Qəhqəhə qalasından çıxararaq, geniĢ bir yer olan və xoĢagələn mənzillərə malik
olan ġirazın Ġstəxr qalasına göndərdi ki, bir neçə xidmətkarlarla birgə orada qalsın.
Orada o, halına layiq yeməklər, içkilər və geyimlərlə təmin olundu və bir neçə il
həmin məkanda asudə dolanıb, həmiĢə vəzifə sahiblərinin xatirini qarıĢdıran
dünyəvi məĢğuliyyətlərdən kənarda durdu. Onun hər iki qalada həbsdə qalmağının
ümumi müddəti on il sürdü. Nəhayət, Ġsgəndər Ģanlı nəvvab öz cülusunun
baĢlanğıcında onu möhtərəm hərəmi Məryəm Ģöhrətli Məhdi-Ülya ilə qohumluq və
əqrəbalıq əlaqəsinə malik olduğu üçün qaladan çıxararaq, yenidən öz irsi mülkünə
hakim təyin etdi və onu bu [Səfəvi] xanədanı ilə qohum olmaq Ģərəfinə ucaltdı. Bu
əhvalatın təfsilatı öz yerində bəyan qələmi ilə qeyd ediləcəkdir.
979-cu ildə (26.05.1571 - 13.05.1572) vaxtlarını məxfilik zaviyəsində
keçirən Gilanın hərbçiləri və alçaqları öz rahatlıqlarının ənginliklərini təlatümə
gətirib (öz rahatlıqlarını pozub), asayiĢ və sabitliyə zərbə vurdular. Belə ki,
Allahqulu sultanın havanın istiliyi səbəbindən Lahicandan yaylağa getmiĢ olduğu
vaxt bir dəstə alçaq baĢ qaldırıb, üsyan və tüğyan etdi. Onlar Seyid Hüseyn adlı
birisinin Xan Əhmədin əcdadları ilə qohum olduğunu bildirib, onu öz hakimləri
elan etdilər, Əmirə Dəmac adlı bir nəfəri isə sipəhsalar və qoĢun baĢçısı edib,
müxaliflik və yağılıq sədalarını ucaltdılar. Gələcəyi düĢünməyən bir sıra fitnəkar
səfehlər ətraf yerlərdən gəlib onların baĢına toplaĢaraq, böyük bir dəstə ilə
Lahicandakı qalada olan sufi (qızılbaĢ) camaatının üstünə yeridilər və onlarla
döyüĢməyə baĢladılar. O qalanın hasarı möhkəm olmadığından oranı ələ keçirib,
sufi camaatını qətlə yetirdilər, hətta onların arvad-uĢaqlarını da intiqam qılıncından
keçirdilər. [Qiyamçılar] Allahqulu sultanın oğlu BəktaĢ bəyin üstünə tökülüĢdülər.
O, özünü yüz təĢviĢ və əziyyətlə oradan çıxarsa da, onun əksər adamları həlak
Ģərbətini içdilər.
Əmirə Sasan Gəskərdən bir dəstə igidlə birlikdə yağıların üzərinə gəlib,
onlarla vuruĢdu. Lakin Dəmacın əsgərlərinin sayı iyirmi min nəfərdən çox