Искандер Мунши Тюркман. Tarix-i al?mara-yi Abbasi (Аббасова мироукрашающая история). Том 1
Подождите немного. Документ загружается.
211
olduğuna görə, Əmirə [Sasan] böyük bir məğlubiyyətə uğrayaraq, çoxlu səylər və
hədsiz əziyyətlər bahasına döyüĢ meydanından çıxıb getdi.
Bu xəbərin sorağı Ģahın nurlu Ģəxsiyyətinin hüzuruna gəlib çatdıqda ulu
dərgahdan Qoç xəlifə Möhürdar və Əmir Qeyb bəy Ustaclu bir sıra əmirlər və
sərdarlarla birgə onların dəf olunmasına təyin edildilər. Həmçinin ustaclu və
qəriblü tayfalarından olan üç yüz nəfər qorçu da bu əməliyyata cəlb olundu və
onların hamısı birlikdə məqsədə doğru yollandılar. YürüĢ zamanı bir gün qorçular
arasında gedən söhbət əsnasında Ģücaət və igidlikdən söz düĢdü. Bunun nəticəsində
döyüĢkən cavanlardan və savaĢ meydanının mübarizlərindən ibarət yüz otuz nəfər
[qorçu] əmirlərin icazəsi olmadan ilk olaraq o vilayətə qədəm qoydular. Onlar
Lahicanın bir mənzilliyindəki Kuke və Keym
632
məntəqələrinə çatdıqda ağıldan
kasad və nadan olan giləklər qorçuların gəliĢindən agah olub, elə zənn etdilər ki,
[qorçular] az olduqlarından onları əsir tuta bilərlər və bu da qızılbaĢlar arasında xof
və vahiməyə səbəb olar, [qızılbaĢların] qalan hissəsi bu tərəfə doğru irəliləməyə
cürət etməz. Onlar bu gümanla azsaylı [qorçu] dəstəsini qarĢılamaq üçün hərəkətə
keçdilər.
Böyük qorçular «neçə dəfə olub ki, azsaylı dəstə çoxsaylı dəstəyə qalib
gəlib» [ayəsinə]
633
güvənərək, Allahın izni ilə mərdlik göstərib, həmin yaramazlar
kütləsinə həmlə etdilər. Gilan ordusu bir-birinin ardınca dəstə-dəstə gəlib, vuruĢma
yerinə çatdılar və döyüĢ atəĢi alovlandı. Qorçular gilanlıların çoxluğundan qətiyyən
çəkinməyib, bir-birləri ilə arxa-arxaya duraraq, elə hərb etdilər ki, onun keyfiyyəti
hələ də dillərdədir və o bədbəxtlərdən (gilanlılardan) bir çoxlarını qırıb yerə
tökdülər. Bu əsnada ziyankar qoĢunun sipəhsaları və sərdarı Əmirə Dəmaca bir
tüfəng gülləsi dəydi və o, öz həyat atından yıxılıb, ölüm torpağına düĢdü. O
baĢdanxarabın öldürülməsi ilə alçaqlar kütləsinə qorxu və hürkü qalib gəldi və
onlar vahimə üzündən məğlub oldular. Gilan qoĢunundan min nəfərdən çox adam
qətlə yetirildi, qılıncdan qurtulanlar isə bəxtsizlik diyarında pərakəndə oldular.
Bahadırlar bolluca qənimət ələ keçirib, igidcəsinə Lahicana getdilər.
Taleyin gücünün köməkliyi ilə baĢ vermiĢ bu qəribə hadisə səbəbindən yenidən
Ģahın böyük qorçularının Ģücaət və qəhrəmanlığının avazı ətraflara və ucqarlara
yayılaraq, yüksək və aĢağı təbəqələrdən olan insanların dillərinə düĢdü. Böyük
əmirlər camaatın nəzərində təqsirkar bilinib, məzəmmət və danlaq hədəfinə
çevrildilər. Allahqulu sultan Gilan əyalətinin hakimi vəzifəsindən azad olundu.
Həmin vilayətin hakimliyi cavanbəxt Ģahzadə Ġmamqulu mirzənin lələsi Pirə
Məhəmməd xan Ustacluya tapĢırıldı və o, Ģahzadə ilə birlikdə oraya yollanaraq,
cənnətməkan həzrətin həyatda qaldığı müddətdə o vilayətdə hakimlik etdi.
Allahqulu sultan bir sıra yaxınlarının və oğlu BəktaĢ bəyin adamlarının
öldürülməsinə baxmayaraq, bu hadisənin onun qəfləti və qüruru üzündən baĢ
verməsinə görə mürĢidi-kamilin nəzərində etimaddan düĢdü. Belə ki, saf etiqadlı
632
S-297 nüsxəsində (v.73a) Kamə və Keym yazılmıĢdır.
633
“Qurani-Kərim”, “Bəqərə” surəsi, 249-cu ayə.
212
sufilər onu dövlətxananın qapısından içəri buraxmadılar. Lakin o, öz evinə də
getməyib, üç ay ərzində günahkarların qaydasınca Ģaxtanın və qıĢın Ģiddətində
dövlətxananın qapısı ağzında qar və yağıĢın altında oturaraq, təqsir və günahlarının
əfv edilməsini xahiĢ etdi. Nəhayət, mübarək ramazan ayı (17.01. - 15.02.1572)
gəlib çatdıqda cənnətməkan Ģah həzrətləri seyidlərin və din alimlərinin xahiĢi ilə
onun günahlarından keçdi və ona rüxsət verdi ki, öz mənzilinə getsin. Bayram
günü [Allahqulu sultan] sufilik ədəb-ərkanı ilə əĢrəfə səcdə etmək Ģərəfinə nail
oldu. Amma hökmdarın mübarək xatiri ona qarĢı incikliyə bürünmüĢdü və onun
hökmdarın yanında heç bir hörməti yox idi. [Allahqulu sultan] o həzrətin (ġah
Təhmasibin) vəfatından sonra təkəlülər tərəfindən qətlə yetirilmiĢdir.
O həzrətin hakimiyyəti zamanında məmləkətdə baĢ vermiĢ digər hadisələr
sırasında istər kürdlərin və lurların arasından çıxmıĢ, istərsə də TalıĢ və
Rüstəmdardan baĢ qaldırmıĢ asilərin və qiyamçıların tənbeh olunub
cəzalandırılmasını və müxtəlif yerlərdə baĢ vermiĢ iğtiĢaĢların qüdrətli dövlətin
mənsublarının gördükləri tədbirlərin keyfiyyəti və qılıncların Ģöləsi ilə
yatırılmasını misal göstərmək olar. Mətləbi çox da uzatmamaq üçün bunlar barədə
yazmağı lazım bilmirik. Lakin burada o cümlədən olan, nankorluq və qiyam
edərək, axırda öz əməllərinin cəzasına çatan bir neçə nəfər haqqında yazılacaqdır
ki, xəyanətkarlar üçün böyük bir ibrət olsun və bu dövlətin duz-çörəyi ilə bəslənən
heç bir kəs nankorluğa cürət etməsin. Çünki Əli nəsli ilə düĢmənilik edən hər bir
kəs məhv olar.
CƏNNƏTMƏKAN ġAHIN ZAMANINDA NANKOR QĠYAMÇILARIN BAġ
QALDIRMASI VƏ ONLARIN CƏZALANDIRILMASI HAQQINDA
Cənnətməkan Ģah zamanındakı xəyanətkarların və nankorların baĢında haqq
tanımayan Əlqas gəlir. Onun əhvalatının Ģərhi Sultan Süleymanın yürüĢləri zamanı
baĢ vermiĢ hadisələrin içində qələmə alınmıĢdır. Digər [xəyanətkar] Müzəffər
sultan Gilcanidir. [Onun qiyamı haqqında] Gilanın fəthi [fəslində] yazılmıĢdır.
Digər birisi Məhəmməd Saleh Bitikçidir ki, Astarabad hadisələri daxilində qeyd
olunmuĢdur və burada təkrarlanmasına ehtiyac yoxdur. Eləcə də Zülfüqar
Türkmanın Bağdadda törətdiyi və haqqında yuxarıda bəhs olunmuĢ hadisə də bu
qəbildəndir.
Digər birisi Astara hakimi Əmirə Qubad TalıĢdır. O, həmin vilayətin hakimi
vəzifəsinə yüksəlməsinə baxmayaraq, baĢını itaətkarlıq yaxasından kənara çıxardı,
üsyan törətməyə və qiyam qaldırmağa cürət etdi. [ġahın əmri ilə] 946-ci il
aylarında (19.05.1539-07.05.1540) möhürdar ġahqulu xəlifə Zülqədər aslan
ovlayıcı qazilərdən ibarət bir dəstə ilə [Əmirə Qubadı] tənbeh etməyə və
cəzalandırmağa göndərildi. Həmçinin Süleyman bəy TopçubaĢı da Ərdəbil
mütəvəllisi Mir ƏĢrəflə birgə bir dəstə mülazimlə o tərəfə getməyə təyin olundular.
Onlar [ġahqulu] xəlifənin gəliĢindən öncə oraya çatdılar. Əmirə Qubad öz
213
ağılsızlığı və axmaqlığı üzündən meĢələrin və cəngəlliklərin keçilməzliyinə ümid
bağlayıb, qalibiyyətli qoĢuna qarĢı döyüĢmək əzmi ilə öz süvariləri və piyadaları
ilə birlikdə irəli gəldi. [Ġki qoĢun] Ərcüvan mövqeyində üz-üzə gəldilər. Böyük bir
vuruĢma baĢ verdi. Həmin gün qazilər, xüsusən də Süleyman bəy TopçubaĢı
igidliklər göstərdilər. Axırda [Əmirə Qubad] vuruĢmanı davam etdirə bilməyərək,
meĢə və cəngəllik tərəfə qaçdı və bəxtsizlik diyarının avarasına çevrildi. Qazilər
divə bənzər talıĢlardan təxminən səkkiz yüz nəfəri qətlə yetirdilər və onların
baĢlarını ali taxtın ətəyinə göndərdilər. O vilayətin hakimi vəzifəsi sədaqətli
sufilərdən olan Bayandur xana verildi və indiyə qədər də o vilayət onun xələflərinə
məxsusdur.
Digər birisi Xoca Məlik Xəvafinin oğlu Xoca Kəlandır. O, cənnətməkan Ģah
tərəfindən tərbiyə edilmiĢ və bu [Səfəvi] sülaləsinin neməti ilə bəslənmiĢdi. Lakin
o, Ģeytanların onu çaĢdırması nəticəsində doğru yoldan azıb, Xəvafin ən möhkəm
qalası olan Əstar qalasını zəbt edərək, üsyan və tüğyan bayrağını qaldırdı. 944-cü
ildə (10.06.1537-29.05.1538) cənnətməkan Ģah zülqədər [tayfasının] qazilərini,
Kirman hakimi ġahqulu sultan ƏfĢarı və Əli sultan Tatıoğlunu onu dəf etməyə
təyin etdi. [Xoca Kəlan] qalanı gücləndirib, müdafiəyə hazırlıq gördü. Böyük
əmirlər ona nəsihət vermək üçün Ustad ġeyxi Topçunu göndərdilər ki, bəlkə, o,
sözə baxıb, özbaĢınalığı tərk etsin və öz həddini bilsin. Lakin o, cahillik edərək,
Ustad ġeyxini oxla vurub həlak etdi. Əmirlər qalanı mühasirə etdilər. Üç ay
müddətində döyüĢ və vuruĢ baĢ verdi. Amma qala fəth olunmadı. Axırda məhz
asimanı və ulduzları yaradan [Allahın] köməyi ilə o cür mətanətə və dəyanətə
malik qala elə bir tərzdə ələ keçirildi ki, bəsirət sahiblərinin gözləri bərələ qaldı.
Qazilər Xoca [Kəlan] adlanan o qiyamçını qaladan çıxarıb, aləmin pənahı olan
dərgaha göndərdilər. Onu Təbrizin Nəsriyyə minarəsində xayasından asdılar və o
cür can verib, cəzasına çatdı.
Digər birisi Qazaq Təkəlüdür ki, öz ağılsızlığı və həddini aĢması ucbatından
ağzıgöyçəklərin sözlərinə aldanıb, pis əməllər törətdi və özünü məhv etdi. O, öz
atası Məhəmməd xan ġərəfəddinoğlunun göstərdiyi sədaqətli xidmət və
dövlətsevərlik səbəbindən atasının ölümündən sonra onun yerinə darüssəltənə
Heratın bəylərbəyisi və kama çatmıĢ Ģahzadə Sultan Məhəmməd mirzənin lələsi
vəzifəsinə yüksəldildi. Lakin o, zülm və sitəm etməyə meyilləndi və rəiyyətin
malını-mülkünü qəsb etməyə baĢladı. Get-gedə mal-dövlətinin bolluğuna və malik
olduğu Ģahanə mülkiyyətə arxalanaraq, ayağını itaətkarlıq yolundan kənara qoydu
və müstəqillik xəyalı ilə öz ətrafına çoxlu məiyyət və qoĢun topladı. Onun üsyan,
tüğyan və zülm etməsi xəbəri əĢrəfin nurlu qəlbinə aydın olduqda ali əmr yazıldı
ki, Əli sultan Özbəyin zəbt etdiyi XəbuĢan qalasını fəth etmək və bəzi digər iĢləri
həyata keçirmək üçün Əmir xan Mosullu, Vəli xəlifə ġamlu, Nəzər sultan Ustaclu,
Sədrəddin xan, ġahqulu sultan ƏfĢar, Əmir Qeyb sultan və baĢqaları kimi bəzi Ġraq
əmirləri ilə Xorasana göndərilmiĢ Məsum bəy Səfəvi Sultan Ġbrahim mirzə və onun
214
qardaĢı Bədiüzzaman mirzə ilə birlikdə Herata getsin və onun qiyamını yatırsın.
Məsum bəy Səfəvi hökmdarın göstəriĢinə uyğun olaraq, o tərəfə yollandı.
Bu əsnada Qazağın qardaĢları Mustafa bəy və Müseyib bəy ondan üz
döndərərək, Quryanda olan Vəli xəlifə Rumlunun yanına getdilər. Qazaq digər bir
qardaĢı Hüseynqulunu və oğlu Cəfər bəyi iki-üç min nəfərlə onların üstünə
göndərdi. Elə ki bu xəbər Məsum bəyə çatdı, o ildırım və külək sürəti ilə hərəkətə
gəldi. Bir dəstə ilə birlikdə ordunun mənqalayı olan Vəli xəlifə ġamlu hamıdan
daha tez çaparaq Quryana yetiĢdi. Heratdan da Quryana kömək gəldi və Quryanda
böyük bir döyüĢ baĢ verdi. Təkəlülər möhkəm dayanmıĢdılar. Lakin, elə ki Sultan
Ġbrahim mirzənin, Məsum bəyin və əmirlərin qoĢununun qaraltısı göründü, təkəlü
qoĢununa müqayisəyəgəlməz bir qorxu yol tapdı və onlar məğlub olub, qaçmağa
baĢladılar. O tayfadan min səkkiz yüz nəfər döyüĢdə qətlə yetirildi. Qılıncdan
qurtulanlar özlərini [Herat] Ģəhərinə saldılar. Əmirlər onları təqib edərək, Ģəhərə üz
tutdular. QoĢununun məğlubiyyəti və əmirlərin Ģəhərə yaxınlaĢması xəbəri Qazağa
çatdı. O istədi ki, son bir cəhd etsin. Lakin müyəssər olmadı. Təkəlü qoĢununun
içinə elə bir pərakəndəlik düĢdü ki, [Qazağın] oğlu Cəfər bəy öz atasından ayrılıb,
Kabil və Hindistan tərəfə getdi. Naçar qalan [Qazaq] kama çatmıĢ Ģahzadə [Sultan
Məhəmməd mirzəni] və onun oğlu Sultan Həsən mirzəni götürüb, müdafiə
olunmaq üçün Ġxtiyarəddin qalasına sığındı. Əmirlər səhərə daxil oldular. Məsum
bəy qalanın yanına gedib, Qazaq Təkəlünü xeyli danladı və Ģahzadələri ondan alıb
[qaladan] bayıra çıxarmağa nail oldu. Növbəti gün istisna
634
mərəzinə və
xəstəliyinə malik Qazaq [qaladan] bayıra çıxdı. Həmin bir neçə gündə elə o
xəstəlikdən vəfat etdi. O, öz rahatlığının qədrini bilmədi və öz nankorluğunun
cəzasına çatdı.
Həmçinin bu qəbildən olan bir çox digər hadisələr də baĢ vermiĢ və
nankorluğa, üsyankarlığa cürət etmiĢ hər bir kəs öz əməlinin cəzasına çatmıĢdır.
Lakin bunların hamısının qələmə alınması sözün uzanmasına səbəb olacaqdır
635
.
Çünki bunların xırdalıqlarının Ģərh olunması, əsas məqsədimizi təĢkil edən Allahın
kölgəsi olan əla-həzrət Ģahın əbədi hakimiyyəti zamanının hadisələrinin yazılması
məramına uyğun gəlmir. Buna görə də [ġah Təhmasib dövrünün] digər hadisələri,
xüsusiyyətləri və onların təfərrüatı üçün Həsən bəy Rumlunun «Əhsənüt-təvarix»
kitabına baxa bilərsiniz. Ġndi isə bir neçə cahan padĢahının elçilərinin səadətin
məskən saldığı dərgaha gəlib-getməsindən bəhs edən fəsil qələmə alınacaqdır.
634
Ġstisqa – bədən boĢluqlarına su toplanma xəstəliyi, sulu ĢiĢ.
635
S-129, v.100a-101b. Qazaq Təkəlü 964 / 1556-57-ci ildə atası Məhəmməd xan ġərəfəddinoğlunun
ölümündən sonra Herat hakimi olmuĢ, 972 / 1564-65-ci ildə qiyam etmiĢ, vəzifədən kənarlaĢdırılıb həbs
olunmuĢ və vəfat etmiĢdir (F.Sümer. Safevi devletinin kuruluĢu, s.91-92).
215
ƏTRAF HÖKMDARLARIN ELÇĠLƏRĠNĠN MƏLƏKLƏRĠN TƏVAF
ETDĠKLƏRĠ DƏRGAHA GƏLMƏLƏRĠ HAQQINDA SÖHBƏT
Elə ki yüksək məqama malik cənnət məskənli Ģah həzrətləri hökmranlığın
zərurətindən irəli gələn çətinliklərdən və dünya iĢlərinə intizam vermək kimi böyük
bir məĢğuliyyətdən rahatlıq tapdı, ondan sonra iyirmi il müddətində darüssəltənə
Qəzvində əyləĢib, heç bir tərəfə yollanmadı. Onun xosrovani taxtının dəbdəbəsinin
mövcudluğundan hökmdarlıq döĢəyinin və xoĢbəxt Kəyan kürsüsünün zinətləndiyi
həmin müddət ərzində günbəgün onun dövlətinin bayrağı asimana ucalırdı, onun
səadət zirvəsinin quĢu yüksəklərə uçurdu və qürurlu padĢahlar yaxĢı nitq
qabiliyyətinə malik elçiləri onun səltənət dərgahına göndərib, layiqli töhfələr,
hədiyyələr və arada bağlantı yaradan təbərrüklər yollamaqla o həzrətlə aralarındakı
maddi münasibəti və mənəvi əlaqələri möhkəmləndirirdilər.
O həzrətin Ģərəfli hüzuruna dəfələrlə elçi göndərmiĢ cahan sultanları və
hökmü keçən padĢahlar arasında ilk növbədə zəmanə qeysərlərinin sərvəri və
Osmanlı padĢahlarının ən böyüyü olan Rum xondgarı Sultan Süleymanın adını
çəkmək lazımdır. O iki iqbal sahibi (ġah Təhmasib və Sultan Süleyman) arasında
neçə-neçə illər ərzində davam edən müharibə və qırğından sonra və hər iki tərəfdən
hücumlar edilib döyüĢlər və vuruĢlar baĢ verdikdən sonra [Osmanlı] vəziri-əzəmi
Məhəmməd paĢa və Osmanlı xanədanının etimadlı Ģəxsləri qüdrətli [Səfəvi]
dövlətinin ərkanına sülh barəsində məktublar yazıb, ali taxtın ətəklərinə adam
göndərdilər. Buna görə də bu tərəfdən (Səfəvi Ģahı tərəfdən) Mir ġəms Vəlixani
[Osmanlı sarayına] elçiliyə getdi. Lakin Sultan Süleyman ona dedi:
- Osmanlı dövləti yaranandan ta indiyə qədər həmiĢə baĢqa ölkələrin
sultanları bizim dərgahımıza elçilər, töhfələr və hədiyyələr göndərmiĢlər. Biz isə
heç bir sultana elçi və töhfə göndərməmiĢik və bu, Osmanlı sülaləsinin qanunu
çərçivəsinə daxil deyildir. Mən vəzirlərin adam göndərməsindən və onların
məktublarından xəbərdar deyiləm.
Nəhayət, iĢ elə gətirdi ki, [Sultan Süleymanın] yaxın adamlarından olan
Sinan bəy yuxarıda qeyd olunan tərzdə Qanlı-çəməndə
636
[Səfəvilərə] əsir düĢüb,
[daha sonra] azad edildi və bununla da tərəflər arasında sülh bağlandı
637
. Bundan
sonra Sultan Bayəzidin [Səfəvi dövlətinə] gəliĢi baĢ verdi. Sultan Süleyman Sinan
bəyi elçi sifəti ilə o həzrətin (ġah Təhmasibin) hüzuruna göndərdi. O, 966-cı ildə
(14.10.1558 - 02.10.1559) darüssəltənə Qəzvində büsatı (Ģahın ayaqları altına
sərilmiĢ xalçanı) öpmək səadətinə nail olub, [Sultan Süleymanın Ģaha göndərdiyi]
məktubu oxudu və dostluq və məhəbbət izhar etdi. Söhbət əsnasında cənnətməkan
Ģah buyurdu:
636
Qanlı-çəmən - Türkiyənin Ģimal-Ģərqində, Qarsın Soğanlı dağlarının qərb tərəfində yerləĢir.
637
Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, bu sülh müqaviləsi 29 may 1555-ci ildə Türkiyənin Amasya
Ģəhərində bağlanmıĢdır.
216
- Hansısa bir yerə elçi göndərmək Osmanlı sülaləsinin qanunu çərçivəsinə
daxil deyildi. Ġndi nə oldu ki, həzrət xondgar qanuna xilaf çıxıb, sənin kimi
möhtərəm bir Ģəxsi elçiliyə göndərdi?
Sinan bəy məqbul bir cavab verərək və çox xoĢagəlimli bir nöqtəyə
toxunaraq bildirdi:
- Yadlara elçi göndərmək qanuna xilafdır. Lakin indi ki, aramızda uzlaĢma
və dostluq meydana gəlmiĢ, uyuĢmazlıq ittihadla əvəz olunmuĢ və yadlıq aradan
götürülmüĢdür, bu halda dostların bir-birinin yanına gəlib-getməsi qayda və
qanuna xilaf deyildir.
Cənnətməkan Ģah ona «əhsən» dedi. Bu mövzunu belə tərənnüm etmiĢlər:
Beyt
«Göndəriləndə varsa qabiliyyət.
Onu göndərən də müdrikdir əlbət.»
Sinan bəyin getməsindən sonra MərəĢ hakimi Əli paĢa və xondgarın
çaĢnigirbaĢısı Həsən ağa üç yüz nəfərlik elçi heyəti ilə gəldi. Mülazimləri və
xidmətkarları ilə birlikdə onların ümumi sayı yeddi yüz altmıĢ nəfərə
638
çatırdı.
Elçiliyə gəldiklərinin ilk günündə Səadətabad bağında büsatı öpmək səadəti onlara
nəsib oldu. Onlar xondgarın baĢdan-baĢa öz xətti ilə yazmıĢ olduğu dostcasına
məktubu nurlu hökmdarın nəzər-diqqətinə çatdırdılar. Ertəsi gün onlar mübarək
dövlətxanada qəbul edilmək bəxtəvərliyinə qovuĢub, özlərinə münasibətdə iltifat
gördülər və daĢ-qaĢla bəzədilmiĢ xəncər və qılınc kəmərlərindən, Firəngdə və digər
diyarlarda istehsal olunmuĢ qumaĢlardan ibarət töhfə və hədiyyələri gətirib
mübarək dövlətxananın yüksək dirəkli Çehelsütun eyvanında Ģahın qarĢısına
qoydular. O həzrət də öz növbəsində qeyd olunan elçilərə onların tutduqları
mövqeyə münasib gələn bolluca ənamlar və iftixar xələtləri təqdim edib, onları
yola saldı.
969-cu ildə (11.09.1561 - 30.08.1562) Osmanlı xanədanının böyüklərindən
sayılan, yüksək təfəkkür və zəka sahibi, dünya sakinlərinin asayiĢini düĢünən və
aqil bir kiĢi olan Xosrov paĢa xondgarın qapıçıbaĢısı
639
Əli ağa ilə birlikdə, Sultan
Bayəzidin əhvalatından bəhs olunarkən qeyd edildiyi tərzdə, dostluq üslubunda
təvazökarcasına yazılmıĢ bir sədaqət məktubu gətirdilər. Onların ardınca xondgarın
etibarlı adamlarından olan Ġlyas bəy adlı birisi fələyin məhvəri olan dərgaha gəlib,
Rumdan gətirdiyi qeysər hədiyyələrini və ərməğanlarını Əcəmin Ģəhriyarı olan və
Kəsra və CəmĢid mülkündə hökmranlıq edən [ġah Təhmasibə] təqdim etdi.
Hədiyyələr arasında hər biri misilsizlikdən dəm vuran, yəhərləri daĢ-qaĢla və
638
S-297 nüsxəsində (74b) 700 nəfər yazılmıĢdır.
639
QapıçıbaĢı - saray qapıçılarının baĢçısı.
217
qızılla bəzədilmiĢ, çulları isə Rum zərbaftasından toxunmuĢ qırx baĢ
640
ġam və
ərəb cinsli bədöv atlar və əlli min tümən Ġraq Ģahisinə bərabər olan beĢ yüz min
ədəd əĢrəfi və flori
641
məbləğində nəfis qumaĢlar və mallar vardı. Hökmdar gözəl
xüsusiyyətlərə malik olduğu üçün o hədiyyələrin hamısını möhtərəm
Ģahzadələrdən, dərgah əmirlərindən, məmləkətin sərhədlərinin hakimlərindən,
qorçulardan və qızılbaĢ tayfalarının əyanlarından ibarət insan təbəqələrinə hər
birinin dərəcələrindən asılı olaraq paylayıb, böyük özbək sultanlarından da Bəlx
hakimi Pir Məhəmməd xan, Buxara padĢahı Abdulla xan, Səmərqənd valisi Sultan
Əbu-Səid xan, Urgənc sultanları olan
642
Əbülməhəmməd xan və Hacim xan üçün
Rum sultanının töhfələrindən hissə və paylar göndərdi.
Sultan Süleymanın ölümündən sonra oğlu Sultan Səlim qeysər mülkünün
malikinə və Ġsgəndər taxt-tacının sahibinə çevrildi
643
. 975-ci ildə (08.07.1567 -
25.06.1568) onun Məhəmməd xan adlı elçisi tamam Ģövkət və həĢəmətlə
darüssəltənə Qəzvinə gələrək, [Sultan Səlimin] ata-oğul münasibəti üslubunda
yazılmıĢ və dostcasına diləklərin yer aldığı ənbər qoxulu məktubunu gətirib, sülh
müqaviləsinin qaydalarına riayət olunmasını və ata-oğul münasibətlərinin
təməllərinin möhkəmləndirilməsini tam təkid etdi.
976-cı ildə (26.06.1568 - 15.06.1569) həcc ziyarətinə gedən və kilüssəltənə
Məsum bəy Səfəvi həcc yolunda bir sıra yoldaĢları və oğlu Xanmirzə ilə birlikdə
öldürülüb, Ģəhidlik dərəcəsinə çatdı. Rumilər bu yaramaz hərəkətin qəti surətdə
bədəvi ərəblər tərəfindən törədildiyini bildirdilər. Sultan Səlim özünün Əli ağa adlı
mötəbər elçisini həmin hadisəyə görə üzr istəmək və özünə məzəmmətdən bəraət
qazandırmaq üçün əĢrəfin xidmətinə göndərdi və o həzrət müsəlmanların halının
rifahını, insanların əhvalının əmin-amanlığını və sabitliyini nəzərə alaraq,
üzrxahlığı qəbul etdi.
Çingiz xanın nəslindən olan özbək padĢahlarından 948-ci ildə (27.04.1541 -
16.04.1542) o vaxtlar Bəlxin və onun ətrafının hakimi olan və Xan-Çöhrə
644
adı ilə
tanınan Gəskən Qara sultan və Übeyd xanın Buxara padĢahı olan oğlu Əbdüləziz
xan öz tərəflərindən Xudaybirdi
645
bahadırı elçi sifəti ilə xilafət taxtının ətəklərinə
göndərib sədaqətlərini bildirmiĢ və sabiq düĢmənçiliyi bir kənara qoyduqlarını
640
S-297 nüsxəsinə (v.74b) görə, 43 baĢ.
641
ƏĢrəfi - çəkisi 3,45 qr. olan qızıl sikkə. 1422-1438-ci illərdə Misirdə Məmlük sultanı ƏĢrəf
Seyfəddin Bars bəy tərəfindən kəsilmiĢ və onun adı ilə adlandırılmıĢdır. Azərbaycan Səfəvilər
dövlətində kəsilmiĢ müvafiq çəkili qızıl sikkələr də əĢrəli adlanırdı. Flori (florin) - 1252-1533-cü illərdə
Ġtaliyadakı Florensiya Ģəhər-dövlətinin 3,5 qr. çəkisində qızıl sikkəsi.
642
S-129, v.102b; S-297, v.75a.
643
II Səlim - 1566-1574-cü illərdə hakimiyyətdə olmuĢdur.
644
Digər versiyaya görə, Xan-Həmzə (S-297, v.75a).
645
Cağatay türkcəsində olan Xudaybirdi Ģəxs adı Bakı nüsxələrində (S-129, v.103a; S-297, v.75a)
Azərbaycan türkcəsinə uyğunlaĢdırılaraq, Xudaverdi yazılıb. S-297 nüsxəsində (75a) Əbdüləziz xanın
adı Abdulla xan kimi qeyd olunub.
218
izhar etmiĢdilər. Xarəzm və Urgənc sultanlarının elçiləri də əksər vaxtlarda [Səfəvi
sarayına] gəlib-gedirdilər.
Həmçinin Dəkənin
646
böyük sultanları tərəfindən, ələlxüsus Əhmədnaqar
647
valisi NizamĢahdan, Heydəri-Kərrarın (Həzrət Əlinin) xanədanının məhəbbətini
saxlayan, onları uca tutan və özünü pak imamların - hamısına Allahın salamı olsun
- Ģiəsi sayan Qolkonda və Heydərabad
648
valisi QütbĢahdan və Bicapur
649
valisi Əli
AdilĢahdan yaxĢı nitq qabiliyyətinə malik elçilər dəfələrlə gələrək səmimi
dostluqlarını və onların məmləkətlərində o həzrətin Ģanlı və təmiz adına on iki
imam xütbəsi oxunduğunu izhar etmiĢ, töhfə və hədiyyələr gətirmiĢdilər. [ġah
Təhmasib də] onlara daĢ-qaĢla bəzədilmiĢ taclardan, qızıl yəhərli atlardan, xəncər
kəmərlərindən və s. ibarət xüsusi xələtlər pay vermiĢdi. 971-ci ildə (21.08.1563 -
08.08.1564) Bəkr və Sind valisi Sultan Mahmud xan özünün Əbülmükarim adlı
xoĢ müjdəli elçisini uca məqamlı dərgaha yollayıb, əqidəsinin gözəlliyini, [Səfəvi
sülaləsi ilə] irsi səmimiyyətini və keçmiĢ əlaqələri nəzərə çatdırmıĢ və layiqli
hədiyyələr göndərmiĢdi.
Firəngin yüksək Ģöhrətli sultanlarından Portuqal padĢahı Dan Sinan 958-ci
(1551) ildə bacarıqlı bir elçisini töhfə və hədiyyələrlə [Səfəvi sarayına] göndərib,
səmimi dostluğunu izhar etmiĢdi
650
. Bu təbəqə (Portuqal padĢahları) özgə dindən
olmalarına baxmayaraq, Ģahın səltənət astanası ilə dostluq münasibətləri qurmaqda
646
Dəkən (Dekan) - Hindistanda yarımada.
647
Tehran nəĢrinin (s.l 16) mətnində Əhmədnaqar Ģəhərinin adı yanlıĢ olaraq «Əhmədabadi-Pətn» kimi
yazılmıĢdır. NizamĢahlar sülaləsi 1490-1633-cü illərdə mərkəzi Bombeydən Ģərqdə yerləĢən
Əhmədnaqar Ģəhəri olmaqla Hindistanın Dəkən yarımadasının Ģimal-qərb hissəsində mövcud olan
Əhmədnaqar sultanlığında hakimiyyət sürmüĢlər (CИЭ, т. X, Mocква, 1967, c.201). 952 / 1545-ci ildə
NizamĢahların hökmdarı Bürhan (1508-1553) özünün XurĢah ibn Qubad əl-Hüseyni adlı elçisini ġah
Təhmasibin sarayına göndənniĢ, həmin elçi 19 il müddətində Səfəvilər dövləti ərazisində qalmıĢ və 971
/ 1563-1564-cü ildə Hindistana qayıdaraq, 1565-ci ildə orada vəfat etmiĢdi. XurĢahın yeddi məqalədən
ibarət «Tarix-i elçi-yi NizamĢah» («NizamĢah elçisinin tarixi») adlı salnaməsi Azərbaycanın və bir sıra
digər ġərq ölkələrinin tarixini öyrənmək üçün dəyərli mənbədir (bax: О.А. Эфендиев.
Азербайджанское государства Сефевидов в XVI веке, с. 17-18).
648
Heydərabad - Hindistanın Dəkən (Dekan) yarımadasında, Qodavari, Moncra və KriĢna çayları
arasında, KriĢna çayına tökülən Musi çayının sahilində yerləĢən və hal-hazırda Hindistanın Andhra-
PradeĢ Ģtatının inzibati mərkəzi olan bir Ģəhərdir. Bu Ģəhər 1512-1687-ci illərdə mövcud olmuĢ
QütbĢahlar sülaləsi tərəfindən idarə olunan Qolkonda sultanlığının paytaxtı idi (CИЭ, т. VIII, Mocква,
1965, c.334). QütbĢahlar sülaləsinin nümayəndələri Azərbaycanın Qaraqoyunlu sülaləsinin nəslindən
idilər (bax: Ч. А. Стори. Персидская литература, ч. II, c.844).
649
Bicapur sultanlığı - 1489-1686-cı illərdə Hindistanın Dəkən yaylasında mövcud olmuĢ dövlət.
Paytaxtı Bicapur Ģəhəri idi və türk mənĢəli AdilĢahlar sülaləsi tərəfindən idarə olunurdu. Bicapur Ģəhəri
Bombeydən 570 km. cənub-Ģərqdə, Heydərabaddan qərb tərəfdə, KriĢna və Bhima çayları arasındakı
ərazidə yerləĢir (CИЭ, т. II, Mocква, 1962, c.435; Jean-Paul Roux. Türklerin tarihi: Pasi-fik'ten
Akdeniz'e 2000 yıl. Ġstanbul, 2007, s.353). Burada adı çəkilən I Əli AdilĢah 1558-1580-ci illərdə
hökmranlıq etmiĢdir.
650
S-129 nüsxəsində (v.103a) bu Portuqal padĢahının adı Dan ġosan kimi yazılmıĢdır. Tədqiqatlar
nəticəsində məlum olmuĢdur ki, bu elçilik Portuqaliya kralı III Juan (1502-1557) tərəfindən
göndərilmiĢdi.
219
sultanlar arasında iftixarlı və öyünüləsi bir yer tutmuĢdurlar. BaĢqa bir dəfə 982-ci
ildə (23.04.1574 - 11.04.1575) yanında xidmətkarlardan savayı əlli nəfər mülazimi
olan böyük bir mötəbər [Portuqal] elçisi aradakı əlaqələrin təməlini və qarĢılıqlı
etimadın dəbdəbəsini möhkəmlətmək üçün səadət özüllü [Səfəvi] dövlətinin
paytaxtına gələrək, Portuqal padĢahı tərəfindən neçə-neçə nadir töhfələr gətirmiĢdi
ki, islam diyarında onların tayı-bərabəri bəsirət və görmə qabiliyyətinə malik
Ģəxslərin nəzərinə az-az dəymiĢdi
651
. Amma Cərun
652
xristianları tərəfdən
müsəlman dininə müxalif bəzi əməllərin törədilməsi və oradakı məscidlərin
fəaliyyətlərinin dayandırılması səbəbindən sözügedən elçilər [Ģahdan] iltifat
görmədilər və o həzrətin həyatda olduğu müddət ərzində geri qayıtmaq icazəsi ala
bilmədilər. Onlar yeri cənnət olan Ġsgəndər Ģanlı nəvvab Sultan Məhəmməd
padĢahın cülusu zamanında rüxsət alıb, öz diyarlarına tələsdilər
.
653
XAQANIN HAKĠMĠYYƏTĠ ZAMANINDA ASĠMANĠ ZƏRURƏT
ÜZÜNDƏN BAġ VERMĠġ NADĠR HADĠSƏLƏR VƏ QƏRĠBƏ
ƏHVALATLAR
Cənnətməkan Ģahın zamanının qəribə hadisələrindən biri 956-cı (1549) ildə
Xorasandakı Qain
654
vilayətinin beĢ kəndində böyük bir zəlzələnin baĢ verməsidir.
Həmin zəlzələ vaxtı üç min
655
adam torpağın altında qalıb, yoxluğun gizlinliklərinə
gömülmüĢdü. O vilayətin Mövlana Baqi adlı bir qazısı
656
vardı ki, həm də
münəccim idi və həmin beĢ kənddən birində yaĢayırdı. O, yaĢadığı kəndin
əhalisinə xəbər vermiĢdi ki, fəzanın vəziyyətinə və ulduzların təsirinə əsasən, bu
gecə böyük bir zəlzələ gözlənilir və zəruri ehtiyat budur ki, kənddən çıxıb, evlərdə
qalmasınlar. Lakin kənd camaatı ona qulaq asmadı. Qazı öz adamları ilə kəndi tərk
edib, gecə yarısınadək səhrada qaldı və orada onlara Ģaxta təsir etdi. Bunun
nəticəsində o, öz oğullarının sözü ilə kəndə qayıtdı və elə həmin saat zəlzələ baĢ
verdi. Qazı öz oğullarının və adamlarının hamısı ilə birlikdə yerin altında qaldı və
onların baĢları torpaq niqabının altında örtülmüĢ oldu.
651
Həmin elçilik gələn zaman Portuqaliya kralı Don Sebastyan (1557-1578) idi.
652
Cərun - Ġranın cənubunda, Hürmüz boğazında yerləĢən indiki Bəndər-Abbas liman-Ģəhərinin köhnə
adı. Cərun limanı XVI əsrdən portuqalların iĢğalı altında olmuĢ və yalnız I ġah Abbasın zamanında,
1614-cü ilin sonunda Səfəvi ordusu portuqalları oradan qovub çıxarmıĢdır. Həmin vaxtdan etibarən
Cərun limanı ġah Abbasın Ģərəfinə Bəndər-Abbas adlanmağa baĢlamıĢdır (R.M.Savory. wan under the
Safavids, p.115)
653
Portuqaliya Səfəvilərlə əlaqə quran yeganə Avropa ölkəsi deyildi. Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin
bir sıra digər Avropa dövlətləri ilə də münasibətləri vardı (bu barədə bax: Я.М.Махмудов.
Взаимоотношения государств Аккоюнлу и Сефевидов с западно-европейскими странами /вторая
половина XV - начало XVII вв/. Баку, 1991).
654
Qain - Ġranın Ģərq hissəsində, Cünabəd Ģəhərindən cənubda yerləĢir.
655
S-297 nüsxəsində (75b) 3 min əvəzinə sadəcə min yazılmıĢdır.
656
Qazı – dini hüquq əsasında hökm çıxaran Ģəriət məhkəməsi hakimi.
220
Digər [qəribə hadisə] budur ki, 980-ci ildə (14.05.1572 -02.05.1573)
asimandakı ġimal qütbü tərəfdə bir alov peyda oldu və [bu alov] doqquz ay ərzində
davam etdi. Deyilənə görə, ƏnuĢirəvanın atası Qubadın müasiri olmuĢ Rum
qeysərlərindən Ənəs adlı birisinin zamanında da ġimal qütbü tərəfdə belə bir alov
meydana gəlmiĢ və
657
yeddi ay ərzində camaat onu görə bilmiĢdi. Daha sonra
[həmin alov] kül olub aĢağı tökülmüĢ və bunun ardınca Rumda böyük bir taun baĢ
vermiĢdi. Buna görə də indi bu alovun da bədbəxtlik gətirəcəyini düĢünürdülər və
bunun ĢiĢirtmə olmadığı tezliklə aydın oldu. Çünki elə həmin il yenə də ġimal
qütbü altında böyük bir fəlakət üz verdi. Əsgəri xan Tatar Rus məmləkətini fəth
etmək istəyinə düĢərək, oğlu Dövlət Gərayla birlikdə həmin vilayətə qoĢun çəkdi.
MəĢhur Rus padĢahı Knyaz Ġvan-i Uluğ
658
onunla döyüĢməyə tələsdi. Tərəflər
arasında hərb atəĢi elə Ģölələndi ki, hər iki tərəfdən bir neçə min adamın canı yandı
və onların külünü fanilik küləyi göyə sovurdu. Ruslar hücum edib, tatar
padĢahzadəsi Dövlət Gərayı əsir tutdular. Əsgəri xan bir iĢ görə bilməyərək,
məğlubiyyətb geri döndü
659
. Bu fəlakət və qırğın da həmçinin taunla eyni səbəbdən
olub, Ģimal tərəfdə baĢ vermiĢdi.
Digər [qəribə hadisə] budur ki, Xorasandakı Qain vilayətində dövranın
əcaib hadisələrindən də qəribə olan bir hadisə baĢ verdi. Göydən buğda dənəsinə
oxĢar dənələr yağdı və camaat onları toplayıb, çörək biĢirdi.
Səadət aqibətli əyyamda baĢ vermiĢ baĢqa bir hadisə odur ki, 962-ci ildə
(26.11.1554 - 15.11.1555) bəngdən
660
istifadə etmiĢ baĢıpozuq qələndərlərdən və
qələndərə bənzər lotulardan ibarət bir dəstə Sultaniyyənin Surluq yaylağında
cənnətməkan Ģahın nurlu nəzərləri qarĢısına gəlib, əqidə libası və etiqad gözəlliyi
pərdəsi altında özlərinin pis inanclarını zühura gətirərək, o həzrətin Mehdi
olduğunu bildirdilər. O həzrət qəti dəlillər əsasında hər nə qədər onları bu pozğun
657
S-129, v.103b; S-297, v.75b. Ġkinci nüsxədə «ƏnuĢirəvanın qardaĢı Qubad» yazılmıĢdır. Halbuki
Sasani hökmdarı I Qubad I Xosrov ƏnuĢirəvanın qardaĢı deyil, atası olmuĢdur (bax: Z.M.Bünyadov.
Azərbaycan VII-IX əsrlərdə, s.41). Burada Sasani Ģahı Qubadın müasiri olaraq adı çəkilən Rum qeysəri
Ənəs m. 491-518-ci illərdə hökmranlıq etmiĢ Bizans imperatoru I Anastasidir.
658
S-129, v.103b. Knyaz Ġvan-i Uluğ dedikdə Böyük Moskva knyazı və Rus çarı IV Ġvan Qrozni (1533-
1584) nəzərdə tutulur. Buradakı «uluğ» sözü türkcə ulu, böyük mənasındadır. Tehran çapında (s. 117)
və S-297 əlyazmasında (v.76a) Ġvan Qrozninin adı anlaĢılmaz və yanlıĢ tərzdə yazılmıĢdır.
659
Burada söhbət 1572-ci ilin avqustunda, Moskvadan 60 km. cənubda yerləĢən Molodi kəndi
yaxınlığında Krım tatarlarının xanı I Dövlət Gəray xanın (1551-1577) ordusu ilə knyaz
M.Ġ.Vorotinskinin komandanlıq etdiyi rus qoĢunları arasında baĢ vermiĢ vuruĢmadan gedir. I Dövlət
Gəray xan o vaxtadək rus torpaqlarına bir neçə uğurlu hərbi səfər təĢkil etmiĢ, 1571-ci ildə isə hətta
Moskvanı tutub yandırmağa nail olmuĢdu. Lakin Molodi vuruĢması onun məğlubiyyəti ilə sona çatmıĢ
və o, ağır itkilər verərək, Krıma qayıtmağa məcbur olmuĢdu (daha ətraflı bax: А.Р.Андреев.
Неизвестное Бородино: Молодинская битва 1572 года. Москва, 1997). Ġsgəndər bəy MünĢinin bu
döyüĢ haqqındakı məlumatında bəzi yanlıĢlıqlar var. Birincisi, Dövlət Gərayın atasının adı Əsgəri xan
deyil, Mübarək Gəray xan olmuĢ və o, 1517-ci ildə ölmüĢ, təbiidir ki, bu yürüĢdə iĢtirak etməmiĢdi.
Ġkincisi, Rus çarı Ġvan Qroznı bu döyüĢə Ģəxsən qatılmamıĢdı. Üçüncüsü. Dövlət Gəray xan ruslara əsir
düĢməmiĢ, sağ-salamat Krıma dönmüĢdü.
660
Bəng - uyuĢdurucu maddə.