Искандер Мунши Тюркман. Tarix-i al?mara-yi Abbasi (Аббасова мироукрашающая история). Том 1
Подождите немного. Документ загружается.
221
əqidədən döndərmək istəsə də, onlar əhəmiyyət verməyib, mübaliğəni ifrat həddə
çatdırdılar. Bu, ona gətirib çıxardı ki, dindar və Ģəriətpərvər padĢah həmin pis
etiqadlı güruhu cəzalandırmaq qərarına gəldi. FərraĢlar onların baĢlarını bir-bir
toxmaqla döyəcləyərək, onları yoxluq diyarına göndərdilər. Bunlardan əlavə,
digərləri də vardı ki, həmin yanlıĢ kəlmələri dilə gətirib, o pozğun əqidədən
dönmürdülər. Buna görə də bəngə aludə olmuĢ qələndərlərdən qırx nəfərə qədəri
cəzalandırıldı.
Cənnətməkan Ģahın [hakimiyyəti] əyyamının axırlarında baĢ vermiĢ digər
bir hadisə darüssəltənə Təbrizin alçaqlarının və əclaflarının cəzalandırılmasıdır. Bu
hadisənin Ģərhi aĢağıdakı kimidir. Çuxursəəd hakimi ġahqulu sultanın oğlu
Allahqulu bəy Ustaclu Təbriz daruğası idi. Delcuyək
661
küçəsinin alçaq adamları
onun mülazimini tutub, çoxlu azğınlıqlar törətdilər. Daruğa da o məhəllənin
avaralarından və lotu-potularından birini tutub qətlə yetirdi. [Qətlə yetirilən Ģəxsin]
əqrəbaları daruğanın rüxsəti olmadan onun cəsədini «siyasətgah»dan (edam
məkanından) götürüb, əclaflar cəmiyyəti ilə birlikdə təmtəraqlı bir mərasim təĢkil
edərək, qəbiristanlığa aparıb dəfn etdilər. Daruğa bu hadisədən hirslənib istədi ki,
avara və alçaqları tənbeh etmək üçün onun cəsədini məzardan çıxarıb, ibrət olsun
deyə, dara çəkdirsin. Alçaq adamlar buna mane olmağa qalxıb, daruğaya qarĢı
çıxmağa cürət etdilər. Lakin daruğa öz fikrində israr etdi. Nəticədə, tərəflər
arasında döyüĢ və vuruĢ baĢ verdi və əclaflar öz hərəkətlərində həddi aĢıb, ifrat
dərəcəsinə çatdılar. Belə ki, Allahqulu bəy əclafların atdıqları oxların və
tüfənglərin qorxusundan böyük bir xiffətlə və rüsvayçılıqla özünü mənzilinə salıb,
orada mühasirədə qaldı. Onun bir sıra mülazimləri və tabeçiləri yaralandılar və
onlardan bir neçə nəfəri isə öldürüldü. Bu çaxnaĢma və qovğa zamanı cahillik
meyxanəsinin sərxoĢları və axmaqların toplandığı qalmaqal evinin davaaxtaranları
olan hər məhəllənin əclaflarının və hər küçənin lotu-potularının baĢlarına
özbaĢınalıq sevdası düĢdü və onlar iğtiĢaĢ və fəsad törətməyə baĢladılar. ġəhər
əhalisi arasında mövcud olan ikitirəlik yenidən baĢ qaldırdı və onlar bir-birlərinin
qanına susamağa baĢladılar. Təbrizin Qeysəriyyə bazarında və Çaharbazarında
alıĢ-veriĢ iĢləri dayandırıldı, karvansarayların və dükanların qapıları bağlandı,
insanların küçədə gediĢ-gəliĢi kəsildi. Möhtərəm Ģəxslər, kətxudalar, ticarətçilər və
dərviĢlər əziyyətə düçar olub, yaramaz avaraların və alçaqların meydana
gətirdikləri sabitsizlikdən cana doydular. O güruh (üsyançılar) tərəfindən bir çox
qəbahətli əməllər törədildi, məmləkət xarabalığa doğru üz çevirdi.
Elə ki bu halın həqiqəti hökmdarın müqəddəs ərzinə çatdırıldı, o, rəiyyətin
qətl və cəza hədəfinə çevrilməməsi üçün Baba Süleymanın aqil və bacarıqlı oğlu
Yusif bəy ÇavuĢlunu daruğa təyin edib göndərdi ki, həmin camaatı doğru yola
döndərib, o fitnənin atəĢini nəzakət suyu və tədbir gözəlliyi ilə söndürsün. Yusif
bəy həmin camaatla dil tapıb, düĢmənləri bir-biri ilə barıĢdırdı. Hər məhəllənin
661
BaĢqa mənbələrə əsasən: Dərcuyə.
222
kətxudaları zamin durub and içdilər ki, bundan sonra fəsad baĢ verməyəcəkdir. Bu
minvalla bir-iki ay ərzində Ģəhərdə əmin-amanlıq hökm sürdü. Lakin daha sonra
Pəhləvan Yari
662
adlı birisi Yusif bəyin iki nəfər mülazimini öldürüb, yenidən
həngamənin yaranmasına bais oldu. Yenə də alçaqlar və əclaflar baĢ qaldırıb, fitnə
və fəsad törətməyə baĢladılar. Yusif bəy [Ģaha] ərz etdi ki, bu iğtiĢaĢın
hərəkətverici qüvvəsi olan araqarıĢdıran camaatın sayı dörd yüz nəfərdən çox
deyildir və əgər bunların cəzalandırılması təxirə salınarsa, onda bu, ümumi fəsadın
baĢ qaldırmasına səbəb olacaqdır. Buna görə də Xəlifə Ənsarın oğlu Söhrab bəy
[Ģah tərəfdən] Təbrizə getməyə və alçaqları dəf etməyə məmur edildi. Elə ki onun
böyük dəstəsi Ģəhərə çatdı, Yusif bəy də öz adamları ilə birgə ona qoĢuldu. Onlar
əclafların axtarıĢına baĢladılar. Avaralar və alçaqlar vahiməyə düĢüb gizləndilər.
Zamin durmuĢ olan hər məhəllənin kətxudalarını tutub, onlardan həmin
məhəllənin qiyamçılarını tələb etdilər. Əlacsız qalan kətxudalar o camaatı
(üsyançıları) ələ keçirib, yoxluq diyarına göndərdilər. O təbəqənin (üsyançıların)
adlı-sanlı cavanlarından qırx-əlli nəfərə qədərini ibrət olmaq üçün dar ağacından
asdılar. Bu hadisə zamanı [ümumən] iki yüzdən çox adam öldürüldü və həmin
iğtiĢaĢ və fəsad sakitləĢdirildi
663
.
Digər bir hadisə odur ki, 965-ci ildə (24.10.1557 - 13.10.1558) Qəzvinə
böyük bir sel gəldi. ġəhərin Əhraz küçəsində iki minə qədər ev sel gəlməsi
üzündən viran və xarab oldu, evlərinin su altında qalması və mənzillərinin
bünövrəsini suyun yuyub aparması üzündən o məhəllənin sakinlərinə çoxlu zərər
və ziyan dəydi.
BaĢqa bir hadisə isə budur ki, 981-ci ildə (03.05.1573 -22.04.1574)
darülirĢad Ərdəbildə taun epidemiyası yayıldı və otuz min nəfərə yaxın insan taun
xəstəliyindən tələf oldu.
BEHĠġT SAKĠNĠ OLAN CƏNNƏTMƏKAN ġAH HƏZRƏTLƏRĠNĠN
VƏFATININ VƏ HƏMĠN VAXT TANRININ ĠRADƏSĠ VƏ TƏQDĠRĠ ĠLƏ
ÜZ VERMĠġ BÖYÜK BĠR HADĠSƏNĠN HAQQINDA
Xəbərlərdən vaqif olan kimsələrin könüllərinə və bizdən öncəkilərin
tərcümeyi-hallarını və əsərlərini mütaliə edənlərin ürəklərinə gizli qalmasın ki,
CəmĢid məqamlı cənnətməkan həzrətin mübarək əhvalatının və o həzrətin səadət
təməlli hakimiyyətinin zamanında baĢ vermiĢ hadisələrin icmalı zərif yazan bir
qələmin köməyi ilə yazıya alındıqdan sonra, indi kədərli qələm o zəmanə
662
Tehran çapında (s.l 18) Pəhləvan Bari yazılmıĢdır.
663
Burada haqqında bəhs olunan Təbriz üsyanı 1571-1573-cü illərdə baĢ vermiĢdir. Bu üsyan haqqında
daha ətraflı И.П.Петрушевский. Восстание ремесленников и городской бедноты в Тебризе в 1571-
1573 гг. // ССИА, вып. I, Баку, 1949, с.214-224; S.M.Onullahi. XIII-XVII əsrlərdə Təbriz Ģəhəri.
Bakı, 1983, s.179-182; М.Х.Гейдаров. Социально-экономические отношения, с.143-145).
223
yeganəsinin «Ondan (Allahdan) baĢqa hər Ģey yox olmağa məhkumdur» ayəsinə
664
müvafiq gələn və hər bir cavan və qoca üçün zəruri olan qəm bəxĢedici [ölüm]
hadisəsinin Ģərhində göy əskiyə bürünüb, qara qələmdən da qara olan qanlı göz
yaĢı ilə bəyan səhifəsini qaralayacaqdır. Bu mövzunun təfsilatı belədir ki, calal
sahibi olan Allahın bəyənilmiĢi [ġah Təhmasibin] vəfatından iki il öncə onun
Ģərəfli səhhətinə birdən-birə ağır bir xəstəlik yoluxdu. Bu naxoĢluğun çətinliyi və
bu əziyyətin Ģiddəti iki ay sürdü. Xəstəlik əsnasında mərəz iki dəfə Ģiddətlənsə də,
onu yüngülləĢdirmək mümkün oldu və axırda Allah öz Ģəfaxanasından ona təcili
bir Ģəfa qismət etdi.
[ġah Təhmasibin] xəstəliyi əyyamında böyük Ģahzadələr, əmirlər və dövlət
ərkanı iki firqəyə bölündü və hər firqənin səltənət və padĢahlıq məsələsi barədə öz
xəyalı vardı. O həzrətin böyük oğlu olan Ġsgəndər Ģanlı nəvvab gözlərinin zəifliyi
ucbatından neçə il idi ki, görməkdən xali və məhrum qaldığından, onu vəliəhdliyə,
məmləkəti əldə saxlamağa və dikbaĢ qızılbaĢ tayfalarını idarə etməyə münasib
hesab etmirdilər. Ġstər qoĢundan, istərsə də rəiyyətdən olan xalqın və sadə camaatın
əksəriyyəti yüksək Ģöhrətli atasının fərmanına uyğun olaraq illərdən bəri Qəhqəhə
qalasında ixtiyarsız olan Ġsmayıl mirzənin tərəfdarı idi. Lakin onlar bu mənadan
xəbərsiz idilər ki, bizi yaradanın qüdrəti yaradılmıĢların iradəsinin fövqündədir və
Tanrının əziz tutduğu bir adamı heç kimsə xar edə bilməz. Onlar, həmçinin
bilmirdilər ki, tezliklə xilafət və padĢahlıq o həzrətə (Məhəmməd Xudabəndəyə) və
onun nəslinə aid olacaqdır.
Nə isə, o vaxtlar dövlətin möhkəmliyinin dayağı sayılan və ulu orduda
MəntəĢa sultanın nəvəsi olan məĢhur Murad xan SüfrəçibaĢı, Həsən bəyin oğlu
Hüseyn bəy YüzbaĢı, tir və kaman qorçusu Piri bəy Qoçulu, Məhəmməd bəy
Qoyunçuoğlu ƏmiraxurbaĢı
665
və Allahqulu sultan Aycəkoğlu kimi mühüm
Ģaxslərə malik ustaclu tayfası Ġsmayıl mirzədən ehtiyat edirdi. Onlar Ġsmayıl
mirzədən sonra digər Ģahzadələrdən yaĢca böyük, üstün təbiətli atasının qayğısı ilə
əhatələnmiĢ və ali taxtın ətəklərində hazır olan adlı-sanlı Ģahzadə Sultan Heydər
mirzəni səltənətə yüksəltmək üçün birləĢmiĢdilər. Həmçinin atasının yerinə
[Heydər] mirzənin lələsi təyin olunmuĢ vəkil Məsum bəyin oğlu Sədrəddin xan
Ģeyxavənd tayfasının bütün əyanlar təbəqəsi və [Heydər] mirzənin anasının
qohumu olan gürcü camaatı ilə birlikdə onlarla (ustaclu tayfası ilə) bu məsələdə
ittifaq edib, bir-birləri ilə əhdü-peyman bağlamıĢdılar. Ali dərəcəli Ģahzadələrdən
Sultan Mustafa mirzə ustacluların arasında böyümüĢdü, onun lələliyi ustaclu
əmirlərinə məxsus idi və qardaĢları arasında ən çox o, Sultan Heydərə məhəbbət
bəsləyir, səmimi-qəlbdən onun hakimiyyətə gəlməsinə razı olub, bu iĢin həyata
keçməsinə səy göstərirdi. Bəhram mirzənin oğlu Sultan Ġbrahim mirzə
cənnətməkan Ģahın kürəkəni olub, əbədi dövlətin hökumətində ümdə Ģəxs idi və o
664
“Qurani-Kərim”, “Qəsəs” surəsi, 88-ci ayə.
665
ƏmiraxurbaĢı – Ģahın at tövləsinin rəisi, baĢ mehtər.
224
da öz halının firavanlığı üçün sözügedən Ģahzadəyə (Heydər mirzəyə) öz
yoldaĢlığını izhar etmiĢdi.
Digər tərəfdən Hüseynqulu xüləfa Rumlu, Əmiraslan sultan ƏfĢar və
Heydər sultan Cabuq Türkman isə Ġsmayıl mirzəni hakimiyyətə gətirmək barədə
ittifaq etmiĢdilər. Bütün əfĢar, rumlu və türkman tayfaları bu məsələdə onlarla
yekdil və dilbir idilər. Həmçinin ağlının və biliyinin çoxluğu baxımdan hakim
sülaləyə mənsub qadınlar arasında tam üstün olan, atasının hüzurunda əziz və
istəkli sayılan, rəy və məĢvərət sahibi olan, tay-tuĢlarının həsəd apardığı örpəkli
Ģahzadə Pərixan xanım [Ģahzadə] analarının səltənət və padĢahlıq iddiasında
bulunan və faktiki olaraq [Ģahın] böyük oğlu və vəliəhdi sayılan Sultan Heydər
mirzəyə olan kin-küdurətlərini nəzərə alaraq, onun vəliəhdliyinə razı olmadı və
Ġsmayıl mirzə tərəfdarlarının uğur qazanması üçün səy göstərdi. Pərixan xanımın
doğma qardaĢı Sultan Süleyman mirzə, rumlu [tayfası] arasında yaĢayan Sultan
Mahmud mirzə, əfĢar [tayfası] arasında olan Sultan Əhməd mirzə, Pərixan xanımın
dayısı ġamxal sultan Çərkəz və [Pərixan xanımın] ana tərəfdən qohumları olan
çərkəz camaatı da Sultan Heydər mirzəyə müxalif olduqlarını izhar etdilər. Onlar
batinən Ġsmayıl mirzənin hakimiyyətə gəlməsi üçün ittifaq etsələr də, zahirən
Sultan Heydər tərəfdarlarını xəyanət və məkrdə ittiham edirdilər və belə deyirdilər:
- Bu xanədanın sufilik və müridlik yoluna əsasən, mürĢidi-kamil birdir və
nə qədər ki, mürĢidi-kamil həyatdadır, mürĢidliyi və padĢahlığı digər bir Ģəxsin
adına yazmaq sədaqətsizlik əlamətidir. ġahın qaçmaz [ölüm] hadisəsindən sonra
isə o kəs mürĢid və padĢah olmalıdır ki, Ģah öz vəsiyyətinin hökmü ilə onu özünün
vəliəhdi və varisi təyin etmiĢ olsun. Əgər fərz etsək ki, o həzrət öz oğullarından heç
birini vəliəhd təyin etmədən dünyasını dəyiĢərsə, onda sədaqətin və sufiliyin
yoluna və qaydasına görə, böyük oğul vəliəhd olmalıdır
666
. Cənnətməkan Ģahın
böyük oğlu olan Ġsgəndər Ģanlı nəvvab Sultan Məhəmməd mirzənin gözləri zəif
olsa da, ondan sonra o həzrətin (Sultan Məhəmmədin) doğma qardaĢı Ġsmayıl
mirzə [Ģahın] böyük övladıdır və biz sufilik yolunda bundan savayı heç nə bilmirik.
Onlar özlərini «Ģahısevən» adlandıraraq, Sultan Heydər tərəfdarlarını
vəfasızlıqda və xəyanətdə günahlandırıb ittiham etdilər, onlara «iki-birli»
667
adı
qoydular və həmin təbəqəyə tənə vurmağa baĢladılar.
Bu səs-səda və söz-söhbət hər iki firqənin arasında yayıldı. Lakin ali taxtın
ətəklərində olan adlı-sanlı böyük əmirlərin, qızılbaĢ əyanlarının və oymaqların
ağsaqqallarının bir çoxu birinci təbəqənin (Heydər mirzə tərəfdarlarının) tərəfini
tutdular və yenidən hökmdar sarayında hər iki firqənin arasında bir-birinə qarĢı
kobud sözlər iĢlədilməyə baĢlandı.
Nəhayət, bacarıqlı həkimlərin müalicəsi təqdirə müvafiq düĢdü,
cənnətməkan hökmdarın xəstəliyi sağalmağa üz qoydu və günbəgün onun sağaldığı
hiss olundu. Pərixan xanımın anası öz qızının və qardaĢlarının qızıĢdırması və
666
S-129, v.105b-106a; S-297, v. 77b.
667
Yəni ikidə bir öz qərarını dəyiĢən, səbatsız, vəfasız adamlar.
225
təhriki ilə bu əhvalatı hökmdarın Ģərəfli ərzinə çatdıraraq, Sultan Heydər mirzənin
öz atasına münasibətdə xəyanət və vəfasızlıq etdiyini söyləyib, o həzrətin mübarək
xatirini həmin Ģahzadədən döndərdi və Ġsmayıl mirzə tərəfdarlarını əsl sufi, sadiq
və dövlətsevər insanlar kimi təqdim etdi. Beləliklə, Ģahın xəstə olduğu günlərdə
izzətli hərəmxananın məhrəmləri hərəm pəncərəsinin arxasından yol tapıb, əĢrəflə
danıĢmaq Ģərəfinə nail olurdular. Həmçinin qızılbaĢ əyanlarından olan söhbət
yasavulu Kor ġahəli Rumlu Ģahın hüzuruna gələrək, [Heydər mirzə tərəfdarlarının]
əhvalatını xatirində qalan təfsilatı ilə [Ģaha] niĢan verib, açıq-aĢkar surətdə dedi:
- Münasib olan budur ki, indən belə hökmdar öz Ģərəfli zatını bu camaatın
(Heydər mirzə tərəfdarlarının) hiyləsindən və məkrindən qorusun.
Bu minvalla adı çəkilən Ģahzadə (Heydər mirzə) və onun tərəfini
saxlayanlar ulu orduda xəyanət və nifaq törətməkdə töhmətləndirildilər. Amma
cənnətməkan Ģah hər iki tərəfin çürük qərəzlərini öz fəsahət nuru və ali fitrəti ilə
aĢkara çıxardı, könlünün aynası ilə onların niyyətlərini əks etdirdi və uzaqgörən
zəkasının diktəsinə əməl edib, mübarək ağzını bu söz-söhbətə münasibət bildirmək
üçün açmadı. Bəlkə, o, bununla həmin camaatı bu cür əhvalatları bəyan etməkdən
daĢındırmaq məqsədi güdürdü. Lakin, bununla yanaĢı, qaradağlu tayfasının
ağsaqqalı olan eĢikağasıbaĢı
668
Fərruxzad bəyin Sultan Heydər tərəfdarları sırasına
aid olmasını, Qəhqəhə qalasının hakimi Xəlifə Ənsarın da qaradağlu oymağından
olmasını və onun Fərruxzad bəyin qohumlarından olub onun sözündən
çıxmamasını nəzərə alan hökmdarın iĢıqlı fikri Sultan Heydər tərəfdarlarının Xəlifə
Ənsar vasitəsilə Ġsmayıl mirzəyə qarĢı qəsd edə biləcəklərindən ehtiyatlanaraq,
əfĢar tayfasından olan on iki nəfər qorçuya tapĢırdı ki, Qəhqəhəyə gedib, Ģahzadəni
mühafizə etsinlər. Bu hadisə Ġsmayıl mirzə tərəfdarlarının qüvvətlənməsinə səbəb
oldu.
Gürcü tayfasının əyanlarından olan Zal bəyin bacısı hökmdarın
qadınlarından biri olub, yüksək mövqeli Ģahzadələrdən bir-ikisinin anası idi.
Həmin bu Zal bəy Sultan Heydərin ən qatı tərəfdarlarından idi. O, həmiĢə
hamamda cənnətməkan Ģaha xidmət göstərərdi. O həzrətin (ġah Təhmasibin)
hamama təĢrif aparacağının qərarlaĢdırıldığı gün Ġsmayıl mirzə tərəfdarları
toplaĢıb, bəyan etdilər:
- Zal bəy xəyanətkarlar zümrəsindəndir. Dövlətsevər sufilər olan bizlərin
ona etimadımız yoxdur və rəva bilmirik ki, tayı-bərabəri olmayan mürĢidimiz və
vəlinemətimiz zəifliyə və naxoĢluğa düçar olmuĢ bir vaxtda o, (yəni Zal bəy)
hamama gedib, ona xidmət göstərsin. Çünki biz onun xəyanət etməyəcəyinə əmin
deyilik.
Gürcü, Ģeyxavənd və ustaclu tayfaları, Sultan Heydərin bütün tərəfdarları bu
barədə söz-söhbətə baĢladılar. Gürcülər dedilər:
- Axı biz nə etmiĢik ki, bizi hökmdara xidmət göstərməkdən uzaqlaĢdırırlar?
668
EĢikağasıbaĢı – sarayın baĢ təĢrifat müdiri. Onun tabeçiliyində çoxsaylı saray xidmətləri (yasavullar,
eĢikağasılar, xacəsaraylar, qapıçılar, carçılar və s.) vardır.
226
Sözün qısası, cənnətməkan Ģahın hamama getdiyi gün Hüseynqulu
669
xüləfa
Rumlu, Əmiraslan sultan və özlərini «Ģahısevən» adlandırmıĢ digər Ģəxslər
sufilərdən, rumlu tayfasından və baĢqa tayfalardan dörd-beĢ min nəfərlə Zal bəyə
mane olmaq üçün əsləhə və yaraq qurĢanıb, mübarək dövlətxananın qapısına
cəmləĢmiĢdilər. Eyni zamanda, gürcü, Ģeyxavənd və ustaclu camaatları və onların
tərəfkeĢlərindən də dörd-beĢ min nəfər toplaĢıb, Zal bəyi himayə etmək üçün səy
göstərirdilər və istəyirdilər ki, mükəmməl silahlanmıĢ vəziyyətdə sarayın qapısına
gəlsinlər. Əgər belə olsaydı, ümumi fitnə-fəsad və qırğın baĢ verə bilərdi.
Tərəflərin bu vəziyyətdə olduğu axĢam bu sətirlərin müəllifi (Ġsgəndər bəy MünĢi)
Hüseyn bəy YüzbaĢının məclisində idi. O, (yəni Hüseyn bəy YüzbaĢı) bu
gediĢatdan xeyli narahat idi və istəmirdi ki, tərəflər arasında dava-dalaĢ baĢ versin.
O, sabaha qədər bu fikir və düĢüncə ilə baĢ sındırdı. Nəhayət, onlar çoxlu adam
yığmalarına baxmayaraq, səhər əsləhə və yaraq qurĢanmadan, adi qaydada sarayın
qapısına gəldilər. Lələsi Nəzər sultan öldükdən sonra [Ģahın] əmrinə əsasən
ustacluların və [Nəzər sultanın] adamlarının arasında olan Sultan Mustafa mirzə də
onlarla birlikdə gəlmiĢdi. [Sultan Heydər mirzə tərəfdarları] bayırda dayanmıĢ
rəqiblərindən olan cahillərin və fəsadçıların onlara qarĢı çoxlu sayda kinayəli
sözlər demələrinə baxmayaraq, həmin döyüĢçülərə əhəmiyyət verməyib,
Çehelsütun eyvanına qalxdılar və oradan Ġsmayıl mirzə tərəfdarlarına qarĢı öz
etiraz səslərini ucaltdılar. Hüseyn bəy YüzbaĢı Hüseynqulu xüləfaya xitabən dedi:
- Bu nə fəsaddır ki, qızılbaĢlar arasında salırsan və nə üçün camaata yaraq
qurĢandırıb, onları sarayın qabağına gətirmiĢsən? Allaha həmd və Ģükür olsun ki,
padĢahımızın, mürĢidimizin, vəlinemətimizin baĢı salamatdır. Axı bizim və sizin
nə həddimiz var ki, bu cür özbaĢına hərəkət edək?!
Bu sözlərin ardınca o, [Hüseynqulu xüləfanı] araqarıĢdıran və fitnəkar
adlandırıb, ixlas və sufilik yoluna qədəm qoydu. Öz növbəsində Hüseynqulu xüləfa
və ardıcılları da çirkin, kobud sözlər dilə gətirdilər. Amma elə ki Ģahzadə Sultan
Heydər mirzə oraya təĢrif gətirdi, Ġsmayıl mirzə tərəfdarları daha artıq hədlərini aĢa
bilmədilər. Cənnətməkan Ģah bu hadisədən xəbər tutsa da, özünü görməməzliyə
vurmağı məsləhət bilib, Zal bəyi çağırdı ki, həmiĢəki qaydada hamama gələrək,
xidmət göstərməklə məĢğul olsun. [Ġsmayıl mirzə tərəfdarları] kütləsi bundan sonra
söz deməyə macal tapmayıb, xəcalət çəkərək dağılıĢdılar. Bununla da Sultan
Heydər tərəfdarları sanki yeni həyat tapıb, iftiraçıların töhmətlərindən və paxılların
tənələrindən xilas oldular.
[ġah Təhmasibin] mübarək zatına kamil səhhət qismət olandan sonra o, bir
daha bu cür söhbətlərin ərz olunmasına imkan vermədi və bu halları təftiĢ etməyə
də meyil göstərmədi. Eyni zamanda, o, ustaclu tayfasının qüdrət sahibi olan
əmirlərindən bir neçəsini müxtəlif xidmətlərə məmur edərək, onları saraydan
669
S-129, v.106b; S-297, v. 78b. Tehran çapında (s. 120) Hüseynəli yazılmıĢdır.
227
uzaqlaĢdırdı. Məsələn, Murad xana Kəcur
670
qalasını zəbt etməyi tapĢırıb,
Rüstəmdara göndərdi və Piri bəy Qoçuluya
671
Rey hökumətini verib, o tərəfə
yolladı. Elə həmin il Rum padĢahı Səlim xan vəfat etdiyindən və onun yerinə oğlu
Sultan Murad taxtda əyləĢdiyindən cənnətməkan Ģah istədi ki, Sultan Səlimin
ölümünə baĢsağlığı vermək və Sultan Muradın cülusunu təbrik etmək üçün aqil və
uzaqgörən böyük əmirlərdən birini Ruma elçiliyə göndərsin. O, əvvəlcə Hüseyn
bəy YüzbaĢını bu xidmətə təyin etdi. Sultan Heydər tərəfdarları bundan narahat
olub düĢündülər ki, cənnətməkan Ģahın onu göndərməkdə məqsədi Ģahzadə (Sultan
Heydər mirzə) tərəfdarları və köməkçiləri olan ustaclu əmirlərini pərən-pərən
salmaqdır və Hüseyn bəyi öyrətdilər ki, bir bəhanə ilə Ruma getməkdən boyun
qaçırsın. O, özünü belə bir bəhanə ilə təmizə çıxarıb ərz etdi:
- ƏĢrəfin mübarək zatının sağlamlığı üçün nəzir demiĢdim ki, səkkizinci
imamın ziyarəti niyyəti ilə müqəddəs MəĢhədə gedərəm. Ömrümə etimad olmadığı
üçün ümidvaram ki, mənə ziyarət rüxsəti verməyiniz daha zəruridir.
O, bu bəhanə ilə üzrxahlıq edərək, [Ruma] getməkdən yayınmaq istədi.
ġərəfli hökmdar onun üzrxahlığını qəbul edib, ustaclu tayfasının mötəbər
əmirlərindən digər birisi olan Çuxursəəd hakimi Məhəmmədi xan Toxmağı bu
xidməti yerinə yetirməyə göndərdi. Eyni zamanda, Hüseyn bəy özünün yoxluğu
vaxtında mətləbə müvafiq olmayan bir hadisənin üz verəcəyindən ehtiyatlanaraq,
MəĢhədə getməkdən də vaz keçdi. Cənnətməkan Ģah da özünü bilməməzliyə
vurub, bu mövzuda heç bir söz demədi və sözügedən Ģəxs (Hüseyn bəy) əvvəlki
qaydada yüksək rütbəli və mötəbər bir adam olaraq qaldı, get-gedə izzət və
etibarını artırdı. Sultan Mustafa mirzənin lələsi Nəzər sultan Ustaclu vəfat
etdiyindən Ģahzadənin lələliyi və atalığı vəzifəsi Nəzər sultanın əyaləti və ölkəsi ilə
birlikdə Hüseyn bəyə verildi və o, məsud bir saatda [Sultan Mustafa] mirzəni öz
mənzilinə gətirib, Ģahanə bir ziyafət təĢkil edərək, ona layiqli peĢkəĢlər və
payəndazlar
672
təqdim etdi. O, həmçinin ali əmr əsasında Ģahzadə cənablarını
salamlamağa və Hüseyn bəyin lələliyini təbrik etməyə gəlmiĢ adlı-sanlı
Ģahzadələrin hər birinə layiqli peĢkəĢlər verdi.
Uzun sözün qısası, oymaqlar arasındakı fitnə və düĢmənçilik atəĢi və hər iki
firqənin dedi-qoduları ulu dərgahda sakitləĢdirildi. Bundan sonra cənnətməkan Ģah
daha iki il xoĢbəxtlik və bəxtəvərliklə hakimiyyət sürdü. Nəhayət, iki il keçdikdən
sonra, 984-cü ilə (31.03.1576 - 20.03.1577) müvafiq olan siçqan ilində
673
[ġah
Təhmasibin] mübarək zatına bədbəxt hadisə üz verdi. O, hamamda olarkən nürə
674
670
Kəcur – Ġranın Mazandaran vilayətində bir qaladır.
671
Bu Ģəxsin adı S-297 nüxsəsində (v.79a və s.) yanlıĢlıqla Piri bəy Bozcalu kimi yazılmıĢdır.
672
Payəndaz - farsca «ayaq altına salınan», «ayaq altına atılan» mənasını verir. O zamanlar yüksək
rütbəli, vəzifəli Ģəxslərə təqdim olunan hədiyyələr payəndaz adlanırdı.
673
Bakı nüsxələrində belə yazılmıĢdır: «984-cü ilə müvafiq olan siçqan ilinin baĢlanğıcından iki ay
keçdikdə» (S-129, v.108a; S-297, v.79b). Bu yazılıĢ daha həqiqətəuyğun görünür. Çünki ġah
Təhmasibin ölümü siçqan ilindən iki ay keçəndə, yəni 1576-cı ilin mayında baĢ vermiĢdi.
674
Nürə - bədəndə olan lazımsız tükləri təmizləmək üçün maddə.
228
onun bədəninin aĢağı hissələrini yandırıb yaraladı və yarası bərk ağrı verməyə
baĢlayıb, qızdırmaya səbəb oldu. Məharətli təbiblər müalicə və dava-dərman
etməyə baĢladılar. Heç bir kəsin bu xəstəliyin ölümlə nəticələnəcəyini güman
etmədiyi və məhrəmlərinin və yaxınlarının zənn etmədikləri bir halda, seĢənbə
günü, səfər ayının 14-ü (13 may 1576) axĢamı [ġah Təhmasibin] səhhəti sağlamlıq
yolundan üz döndərdi, həyəcan və iztirab əlamətləri zahir oldu və onu zəiflik
bürüdü. Adlı-sanlı Ģahzadələr gecənin yarısınadək yüksək məqamlı atalarının
xidmətində oldular. Lakin o, axırda «mənim elə bir təĢviĢim yoxdur» deyərək,
onların hamısını mürəxxəs etdi ki, evlərinə getsinlər. Orada qalan Sultan Heydər
mirzədən savayı, digər Ģahzadələrin hamısı dağılıĢdılar.
[Sultan Heydər mirzənin] orada qalmasının səbəbləri barədə iki zahat
vardır. Biri odur ki, cənnətməkan Ģah həzrətləri Sultan Heydər mirzəni [digər
Ģahzadələrdən] fərqləndirib, ona qalmağı əmr etmiĢdi. Digər rəvayət budur ki,
[Sultan Heydər mirzənin] anası [ġah Təhmasibin ölümü] hadisəsindən sonra
bayırda düĢmənlərdən və rəqiblərdən möhtərəm oğluna bir xətər toxunacağını və
onun mübarək dövlətxanada qalmasının daha güvənli olduğunu zənn edərək ona
demiĢdi:
- Ġndi yüksək mənsəbli atanın halı bərbaddır və ehtimal çoxdur ki, o, bu
gecə əcəlin zərurətindən vəfat etsin. Sən ki atanın yetiĢdirməsi və varisisən,
padĢahlıq taxtını qoyub haraya gedirsən?! YaxĢısı budur ki, dövlətxanada qalasan
və faciəvi hadisə (ġah Təhmasibin ölümü) baĢ verdikdə Ģahlıq tacını baĢına qoyub,
mübarək Çehelsütun eyvanına gedəsən, hökmdarlıq xalçası üzərinə cülus edəsən.
Bir halda ki, xəzinələrin, «qurxana»nın (silah anbarının) və yaraqxananın açarı
səndədir və əsgərlərin də dünya malında gözü vardır, xəzinələrin qapısını açıb,
yüzbaĢılara, qorçulara və qoĢun əyanlarına böyük ənamlar verməklə onları
Ģirnikləndirərsən və mənfəətləndirərsən, tərəfdarların dövlətxanaya toplaĢarlar və
yeni hökmdarın padĢahlıq taxtına cülus etməsi camaat tərəfindən müĢahidə olunar.
Gerçəklikdə əlləri məqsədə çatmaqdan uzaq olan Ġsmayıl mirzə tərəfdarlarının da
itaət etməkdən savayı çarələri yoxdur və hər kim ki gəlib [sənin] ayağını öpməkdən
(itaət etməkdən) boyun qaçırsa, onu cəzalandırarsan.
Anasının rəyi Ģahzadəyə xoĢ gəldi və o, [sarayda] qaldı. Gecə yarısına yaxın
ölüm niĢanələri hökmdarın mübarək simasında zahir oldu. Ayın 15-i gününün sübh
çağında onun fatehliklə dolu olan ruhunun quĢu müqəddəs səmtə qanad açdı və bu
müdhiĢ hadisənin baĢ verdiyi səfər ayının 15-də (14 may 1576) qeybdən gələn
ilhamla «gurəĢ por-nur» («qəbri nurla dolsun») ifadəsi [əbcəd hesabı ilə] bu
hadisənin tarixinə müvafiq gəldi. Səltənət sülaləsinə mənsub olan möhtərəm
xanımlar can odlayan bu müsibət səbəbindən səbir paltarlarını yırtıb, fəğan və ahu-
zar etməyə baĢladılar və möhtərəm hərəmxananın xidmətçiləri o uca ĢahənĢahın
matəmində yas libası geyinib, zülmətli gecə kimi qarageyimli oldular. Aləm bir-
birinə dəydi, camaat həyəcan və iztirab burulğanına düĢdü, bütün ürəklər kədərdən
paralandı, könüllər pəriĢan oldu. Axı necə də olmasın?! Elə bir üstün xüsusiyyətli
229
günəĢin üzü tutuldu ki, dünya adamları onun ümumi qayğısından rahatlıq və
asudəlik kamına qovuĢmuĢdular və elə bir görkəmli ay yox oldu ki, onun nurlu
rəyinin Ģüalarından cahan asayiĢ və sabitlik iĢığına bürünmüĢdü. O dövran
yeganəsinin xoĢagəlimli vəsllərini yazmaqla qurtaran deyil. Hərçənd dəftərin
əvvəlki hissələrində qələmin dili ilə bu barədə bir icmal bəyan olunmuĢdur, lakin
bu məqamda da o mübarək Ģəxsin bəyənilmiĢ cəhətlərindən cüzi bir qismini qeyd
etmək vacibdir.
Uzun sözün qısası, o həzrət öz hökmranlığı əyyamında nə vaxt ki, səltənət
və ölkə idarə etmək iĢlərindən rahatlıq tapıb asudə olurdu, Ģərəfli vaxtını ehtiyac
sahiblərinin iĢlərini nizama salmağa və onların mətləblərini, məqsədlərini yerinə
yetirməyə sərf edirdi. Onun parlaq Ģəriətə rəvac verməyə, üləmaya qayğı
göstərməyə, ibadət sahiblərinin və iman əhlinin ehtiramını saxlamağa, dini
mərkəzlərin, mədrəsələrin və xeyriyyə məkanlarının («büqa əl-xeyr») intiĢar
tapmasına və rövnəqlənməsinə və məscidlərin təmir edilməsinə böyük həvəsi
vardı. HəmiĢə «əmri-məruf» və «nəhyi-münkər»
675
kimi dini məsələlər onun nurlu
Ģəxsiyyətinin nəzər-diqqətində idi. Belə ki, o, dürüst niyyətlə və etiqad gözəlliyi ilə
gəncliyinin çiçəklənən vaxtında, cavanlığının cücərən dövründə və ətrafında
nəfsani ləzzətlər ola-ola, asimani bir yardımla tövbə etmək arzusuna düĢüb,
mübarək cülusundan doqquz il keçdiyi və iyirmi yaĢında olduğu 939-cu ildə
(03.08.1532 - 22.07.1533) sədaqət dili ilə «Allah qarĢısında tövbə edirəm» kimi
xoĢagələn kəlməni söylədi və səmimi-qəlbdən bütün günahlardan tövbə edib,
mənəvi cəhətdən o qədər sağlamlaĢdı ki, tövbəni pozmaq heç vaxt xəyalından
keçmədi. ġərəbxanaların, qumarxanaların və əxlaqsızlıq yuvalarının adlarını
dəftərlərdən silib atdılar. Get-gedə qızılbaĢ tayfalarının bütün əmirləri o həzrətə
müvafiq olaraq, tövbəyə rəğbət göstərdilər və 963-cü ildə (16.11.1555 -
03.11.1556) böyük əmirlər və səadətli sarayın mülazimləri günahlardan əl çəkdilər.
ġəriətə zidd olan pis əməllər bütün məmləkətlərin və Ģəhərlərin camaatına qadağan
olundu. Bu əhvalatın qəribəliyi üzündən «toubət-i nəsuhan» («səmimi tövbə»)
sözləri [əbcəd hesabı ilə] bu hadisənin tarixinə müvafiq gəldi.
Əbcəd tarixi:
«Din ölkəsinin sultanı adil ġah Təhmasib
And verdi və din ordusunu etdi tövbəkar.
Tövbə etmək tarixi oldu «səmimi tövbə»,
Bu bir ilahi sirdir, sən onu etmə inkar».
675
«Əmri-məruf» (insanları yaxĢı yola dəvət etmək) və «nəhyi-münkər» (insanları pis yoldan
çəkindirmək) - islamın Ģiə cərəyanının vacib dini əməllər məcmusunun («füruiddin»in)
prinsiplərindəndirlər.
230
Xülasə, o həzrətin bəxtəvər hakimiyyəti zamanında Allahın xəlq etdikləri və
bəndələri möminliyi və pəhrizkarlığı öz həyat tərzlərinə və Ģüarlarına çevirərək,
Allaha itaət və ibadət etməklə yaĢayırdılar. [ġah Təhmasib] «əmri-məruf» və
«nəhyi-münkər» kimi dini məsələləri xeyli inkiĢaf etdirərək, qissəxanlara və
mərəkəgirlərə
676
hər hansı bir fırıldaq əlamətinə malik olan iĢlərdən əl çəkməyi
buyurmuĢdu. O, həmçinin «xasseyi-Ģərifə» sərkarının
677
ixtiyarında olan beĢ yüz
tümən dəyərində yüksək keyfiyyətli tiryəki haram olduğu üçün axar suya
atdırmıĢdı. On dörd məsum
678
həzrətlərinin - onlara salam olsun - hər birinin
mövludu münasibəti ilə müəyyən bir məbləğ nəzir verirdi və hər il mövlud pulunu
Ģiəliyi dəqiq olan böyük seyid təbəqələrindən birinə verirdi ki, onlar arasında
bölüĢdürülsün. Böyük və mötəbər Ģəhərlərin əksəriyyətində həmin Ģəhərin binəva
kiĢi və qadın füqəralarına və möhtaclarına təsəddüq
679
çörəyi adlanan qida
verilməsini əmr etmiĢdi. ġiə Ģəhərlərində, xüsusən də müqəddəs və ulu MəĢhəddə,
Səbzəvarda, Astarabadda, Qumda, KaĢanda, Yəzddə, Təbrizdə və Ərdəbildə qırx
nəfəri kiĢi cinsindən və qırx nəfəri qadın cinsindən olan yetimlərin geyimləri və
ehtiyacları təmin olunur, Ģiə məzhəbli pəhrizkar müəllimlər və müəllimələr və
doğru Ģüarlı xidmətkarlar təyin olunaraq, onlar tərbiyə edilir və onlardan hansısa
biri həddi-buluğa çatdıqda digəri ilə əvəz olunur, onun yerinə yetkinlik yaĢına
çatmamıĢ birisi gətirilirdi.
Məmləkətin rəiyyətlərinin və ölkə yollarından istifadə edənlərin ödədikləri
vergilərin yüngülləĢdirilməsi istiqamətində atılan addımlardan ən önəmlisi yol
tamğası
680
vergisinin ləğvidir. Bu vergi keçmiĢ sultanlar zamanında sürəklilik
qazanmıĢdı, tacirlərdən və zəngin yol adamlarından alınırdı və hər il [bu vergidən]
otuz min
681
tümən Ġraq Ģahisi məbləğində vəsait hasil olunurdu. Bir dəfə [ġah
Təhmasib] yuxuda ikən Həzrət Sahib əz-Zamanı - ona Allahın salamı olsun - gördü
və röya aləmində ondan bu [vergini ləğv etmək] barədə göstəriĢ aldı. Bunun
nəticəsində 972-ci ildə (09.08.1564 -28.07.1565) tacirlərdən və yol adamlarından
676
Qissəxan - nağıl danıĢan, hekayə söyləyən. Mərəkəgir - orta əsrlərdə küçələrdə, meydanlarda
tamaĢalar göstərən aktyorlara deyilirdi.
677
«Xasseyi-Ģərifə» Ģaha və Ģah ailəsinə məxsus mülkiyyətə, «xasseyi-Ģərifa sərkarı» isə həmin
mülkiyyətə nəzarəti həyata keçirən idarəyə deyilirdi.
678
On dörd məsum - Ģiə əqidəsinə görə, bu sıraya Məhəmməd peyğəmbər, onun qızı Fatimə xanım və
on iki imam daxildirlər.
679
Təsəddüq – sədəqə, nəzir mənasındadır.
680
Tamğa – sənətkarlıq və ticarət müəssisələrindən toplanan və yollarda gömrük haqqı olaraq alınan
vergi idi. Bu vergini yığanlara tamğaçı deyilirdi. XIII əsrdə, Elxanilərin hakimiyyəti zamanı tətbiq
olunmağa baĢlamıĢdı (А.А.Али-заде. Социально-экономическая и политическая история, с. 216-
223).
681
S-129, v.109a; S-297, v.80b. Tehran çapında (s.123) 30 min tümən əvəzinə min tümən yazılmıĢdır.
Bakı əlyazmasında qeyd olunmuĢ 30 min rəqəmi həqiqəti əks etdirir və tamğadan bu qədər illik gəlir
götürülməsi faktı dövrün digər mənbələrinin məlumatları ilə də təsdiq olunur (ġ.K.Məmmədova.
«Xülasət ət-təvarix» Azərbaycan tarixinin mənbəyi kimi, s.37).