Искандер Мунши Тюркман. Tarix-i al?mara-yi Abbasi (Аббасова мироукрашающая история). Том 1
Подождите немного. Документ загружается.
251
Yeddincisi ġəhrəbanu bəyimdir. O, Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın zamanında
cənnətməkan Ģahın bacısı oğlu olan ġahəli mirzə Ustaclunun övladı Salman xana
ərə getmiĢ, lakin o da bir müddət keçəndən sonra onun mənzilində vəfat etmiĢdi.
O, CəmĢid xanın zövcəsi olan Xədicə bəyimlə bir anadan idi. Onların anası
Dağıstan hakiminin qızı idi.
Səkkizincisi Ġmamqulu mirzənin doğma bacısı XanıĢ bəyimdir. O,
Mirmiranın oğlu ġah Nemətulla Yəzdiyə ərə getmiĢ və onun mənzilində vəfat
etmiĢdi. Onun Səncər mirzə adlı bir oğlu vardır.
Cənnətməkan Ģahın qardaĢı olan Bəhram mirzənin oğullarından, oğullarının
oğullarından və qızlarından ibarət övladlarının on üç nəfəri o həzrətin (ġah
Təhmasibin) vəfatı zamanı həyatda idilər. Onun oğullarının sayı üç nəfər idi.
Əvvəlincisi Sultan Hüseyn mirzədir. O, cənnətməkan Ģahın zamanında
Qəndəhar vilayətinin və Zəmindavərin mirzə-valisi olmuĢ və ali dərəcəli əmisinin
fərmanı ilə neçə-neçə illər ərzində o vilayətin mütləq hakimi olmuĢdur. O, Ġsmayıl
mirzənin hakimiyyəti zamanında təbii əcəllə vəfat etdi. Onun beĢ oğlu vardı.
[Birinci oğlu] Məhəmməd Hüseyn mirzə atasının ölümü vaxtı on səkkiz yaĢında
idi. Atası onu onun bacısı OğlanpaĢa bəyimlə birlikdə orduya (Ģah iqamətgahına)
göndərmiĢdi və onlar cənnətməkan Ģahın hüzurunda birbaĢa Ģahzadələr silkinə
qatılaraq, əziz və istəkli olmuĢdular. Lakin [Məhəmməd Hüseyn mirzə] Ġsmayıl
mirzə zamanında Ģəhid edilmiĢdir. [Ġkinci oğlu] Müzəffər Hüseyn mirzə on beĢ
yaĢında idi. O, Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın cülusu zamanında atasının yerinə
Qəndəhara vali təyin edildi. [Üçüncü oğlu] Rüstəm mirzə on iki yaĢında idi.
Həmin vaxt Zəmindavər hakimliyi ona verildi. [Dördüncü və beĢinci oğullar olan]
Səncər mirzə və Əbu-Səid mirzənin hər ikisi azyaĢlı idi. [Sonuncu] dörd qardaĢın
əhvalatı Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın və Allahın kölgəsi olan əlahəzrət Ģahın hakimiyyət
zamanlarının hadisələri daxilində təfsilatı ilə qələmə alınacaqdır. [Sultan Hüseyn
mirzənin] yuxarıda adı çəkilən qızı Ġsgəndər Ģanlı nəvvab zamanında xoĢbəxt
Ģahzadə Əbu-qalib Həmzə mirzəyə ərə verildi. Ondan sonra o, Allahın kölgəsi olan
əlahəzrət Ģahın səadətli sarayının möhtərəm qadınları silkində qərar tutdu və bir
neçə ildən sonra o həzrətin izzətli hərəmxanasında fərman tapdı (vəfat etdi).
Bəhram mirzənin ikinci oğlu Ġbrahim mirzədir. Onun anası ġirvan
vilayətinin əsilzadələrinə mənsub idi. O, cənnətməkan Ģah həzrətlərinin kürəkəni
idi və o həzrətin vəfatı zamanı ulu dərgahda eĢikağası mənsəbi ilə əzizlənmiĢ və
ĢərəflənmiĢ bir vəziyyətdə idi. O, yüksək qabiliyyətə, istedada, ağıla və idraka
malik idi və ali dərəcəli əmisinin hüzurunda əziz, möhtərəm, sözükeçən,
əhəmiyyətli, rəyi dinlənən və məĢvərətçi bir Ģəxs idi. Daha sonra qeyd edəcəyimiz
kimi, Ġsmayıl mirzənin zamanında Ģəhidlik Ģərbətini nuĢ etmiĢdir. Onun
cənnətməkan Ģahın qızından doğulmuĢ bir qızı vardı. Həmin o qız dini elmlərə
yiyələnib, fəzilətli və mömin bir xanım olmuĢdu. O, Allahın kölgəsi olan əlahəzrət
Ģahın zamanında ġirazdan çıxıb, Beytül-həramın (Kəbənin) ziyarətinə yollanaraq,
Məkkeyi-müəzzimədə böyük Dəstəgi nəslinin seyidlərindən olan və adlı-sanlı
252
ruhanilərdən və zəmanənin ən dindar adamlarından sayılan Əmir Nəsirəddin
Hüseyni ġiraziyə ərə getmiĢ, həmin müqəddəs Ģəhərdə qalıb yaĢamıĢdır.
[Bəhram mirzənin üçüncü oğlu] Bədiüzzaman mirzədir. O, yüksək mövqeli
əmisinin fərmanı ilə Sistandakı Nimruz
708
vilayətinin valisi olmuĢdur. Teymur xan
Ustaclu onun lələsi və atalığı idi. Onun Bəhram adında kiçik bir oğlu va iki qızı
709
vardı. Ġsmayıl mirzə zamanında onun (Ġsmayıl mirzənin) fərmanına əsasən,
Teymur xan onların hər ikisini (ata vo oğulu) aradan qaldırdı.
Salnaməçi («vaqiənigar») öz qələmini cövlan etdirib, onu xoĢbəxt
Ģahzadələrin bir-bir sadalanması meydanında çapdırdıqdan sonra, indi vaxtı gəlib
çatmıĢdır ki, qələmin gözəl yazan mürəkkəbi o həzrətin vəfatı zamanı əyalət
hakimi rütbəsini daĢıyan və «məmaliki-məhrusə»də
710
hökumət iĢləri və hakimliklə
məĢğul olan yüksək qızılbaĢ tayfalarının böyük əmirlərinin, ehtiramlı xanlarının və
qeyrilərinin sadalanması tərəfinə meyil etdirilsin və bəyan səhifəsi o əqidəli
camaatın qeyd olunması ilə zinət tapsın.
BƏZĠLƏRĠ ULU DƏRGAHDA, BƏZĠLƏRĠ ĠSƏ [AYRI-AYRI]
MƏMLƏKƏTLƏRDƏ OLAN YÜKSƏK DƏRƏCƏLĠ XANLARDAN VƏ
SULTANLARDAN ĠBARƏT ADLI-SANLI ƏMĠRLƏR HAQQINDA
Allahın mərhəmətinə tuĢ gəlmiĢ Ģah (Təhmasib) həzrətlərinin vəfatı
zamanında əmirlik rütbəsi daĢıyan böyük əmirlərin, yüksək dərəcəli xanların, kiçik
və böyük sultanların əksəri təbil, ələm, süvari qoĢun və məiyyət sahibi idilər. Ali
divanın dəftərlərindəki qeydlərdən aydın olur ki, həmin vaxt onların sayı yüz on
dörd nəfər olmuĢdur. Onlar arasında hər tayfanın və hər oymağın mötəbərlərindən
və böyüklərindən bir neçə nəfərin adı bu səhifədə qələmə alınacaqdır. Lakin
onların hamısının əhvalatlarının təfsilatı ilə Ģərh olunmasında fayda yoxdur.
Şamlu tayfasının əmirlərinin adları: ġamlu tayfası qızılbaĢ tayfalarının ən
mühümüdür, xidmətlərinin, hüquqlarının və fədakarlıqlarının qədimliyinə görə
digərlərindən irəlidədir və oymaqların ən öndəgedənidir. Cahanı fəth edən xaqanın
(I ġah Ġsmayılın) zamanında, bu dövlətin və xanədanın zühuru vaxtında və
cənnətməkan, səadətli ġah (Təhmasib) həzrətlərinin hakimiyyətinin əvvəllərində
Ģamlu tayfası arasında böyük əmirlər və yüksək Ģöhrətli xanlar vardı. Misal üçün:
əbədiyyətə qovuĢmuĢ Süleyman Ģanlı xaqan ġah Ġsmayıl Bahadır xanın lələsi
Hüseyn bəy, o həzrətlə (ġah Ġsmayılla) qohum olmaq Ģərəfinə nail olan Əbdi bəy
və onun oğlu DurmuĢ xan, [sonuncunun] qardaĢı və cənnətməkan Ģah həzrətlərinin
708
Nimruz - tarixi Sistan vilayətinin bir hissəsini təĢkil edir. Hal-hazırda Nimruz Əfqanıstanın cənub-
qərbində yerləĢən bir vilayətdir və inzibati mərkəzi Zərənc Ģəhəridir.
709
S-297, v.96a.
710
Məmaliki-məhrusə - «(Allah tərəfindən) qorunan məmləkətlər» mənasını verir və bu ad altında
Səfəvilər dövlətinə tabe olan vilayətlər nəzərdə tutulur.
253
bacısı oğlu olan Hüseyn xan
711
, Zeynal xan, Ağzıvar xan və baĢqaları. ġamlular
həmin zaman böyük mənsəblər və layiqli tiyullar baxımından digər oymaqlardan
imtiyazlı idilər.
Amma bəhs etdiyimiz zamanda (ġah Təhmasibin ölümü vaxtı) onlardan
nağara və ələm sahibi olanların sayı beĢ nəfərdən artıq deyildi. Onların ən
əzəmətlisi müqəddəs və ulu MəĢhədin hakimi olan Vəli xəlifə Ovçu idi və o, digər
[Ģamlu] əmirlərindən daha çox qoĢuna və ləĢkərə malik idi. Əksər Ģamlu
əmirzadələri onun qoĢununun tərkibinə daxil idilər. Fulad xəlifə Həmədan
vilayətinin hakimi idi. Digəri Astarabad hakimliyindən azad edilərək ulu dərgahda
olan Süleyman
712
xəlifədir. Digər birisi isə Kübə Ġbrahim [ləqəbi] ilə məĢhur olan
Ġbrahim sultandır
713
.
Ustaclu tayfası da dünyanı fəth edən Süleyman Ģanlı xaqanın və
cənnətməkan Ģahın zamanlarında böyük əmirlərə malik olmuĢdur. Misal üçün:
Diyarbəkr hakimi Xan Məhəmməd, onun qardaĢı Qaraxan, Qılıc xan
714
, Çayan
sultan, Köpək sultan, MəntəĢa sultan, Sədrəddin xan, Faruq sultan, Abdulla xan,
Çuxursəəd hakimi ġahqulu sultan və qeyriləri. Onların hamısı «məmaliki-
məhrusə»də ölkə sahibi olmuĢlar. Cənnətməkan Ģah həzrətlərinin cülusunun
əvvəllərində ölkədaxili qarıĢıqlıqlar və Div sultan Rumlu ilə Çuxa sultan
715
Təkəlünün inadı üzündən, həzrət Ģahın cülusu hadisələrinin Ģərhi zamanı qələmə
alındığı kimi, ustaclu əmirləri qəzəbə düçar olub, bir müddət Gilanda baĢ girlədilər.
Amma təkəlülərin ağalığına son qoyulduqdan və onların hegemonluğu aradan
qaldırıldıqdan sonra [ustaclu əmirləri] yenidən irəli çəkilib, tamam-kamal etibar
əldə etdilər. O həzrətin ölümü zamanı bu tayfadan bir çoxları əmirlik rütbəsi
daĢıyıb, təbil, ələm, ordu və qoĢun sahibi idilər və mötəbər tiyullara malik idilər.
Onların ulu dərgahdakı böyüyü Həsən bəy YüzbaĢının oğlu Hüseyn bəy idi.
O, əmisi Nəzər sultanın [ölümündən sonra onun] yerinə əmirlik alıb, Ģahzadə
Sultan Mustafa mirzənin lələsi təyin olunmuĢdu. O, əĢrəfin hüzurunda böyük
qədir-qiymətə və dərəcəyə malik idi, rəy və məĢvərət sahibi kimi dövlət iĢlərinə
müdaxilə edə bilirdi. Onun yaxĢı təĢkil olunmuĢ qoĢunu vardı və o, qüdrətli
dövlətin dayaqlarından biri sayılırdı.
[Ustaclu əmirlərindən] digəri Teymur xanın oğlu Murad xan Süfrəçi idi. O,
ulu dərgahın böyük əmirlərindən idi. Amma cənnətməkan Ģahın ölümü zamanı o,
Kəcur qalasını fəth etməyə getmiĢdi və [Ģah] ordusunda deyildi.
Digər birisi Gilan əyalətinin [hakimi vəzifəsindən] uzaqlaĢdırılaraq ulu
dərgahın əmirlərindən olan Aycəkoğlu
716
Allahqulu sultan Kərampadır.
711
Hüseyn xan ġamlu əslində ġah Təhmasibin bacısı oğlu deyildi, bibisi oğlu idi (ġah Təhmasibin
təzkirəsi, s.17).
712
S-129, v.120b-də Salman.
713
S-129, v.120b.
714
S-129, v.120b-də Fəth xan.
715
S-129, v.120b.
716
S-297, v.96b.
254
Digər birisi Piri bəy Qoçuludur. O da dərgah əmirlərindən idi, amma həzrət
Ģahın ölümü vaxtı öz iqtası olan Reydəki Vəramin [məntəqəsinə] getmiĢdi.
«Məmaliki-məhrusə»nin əmirlərindən olan digər bir [ustaclu əmiri] Biye-
piĢ əmirülümərası və Ġmamqulu mirzənin lələsi Pirə Məhəmməd xan ÇavuĢlu idi.
O, qoĢun sahibi olan böyük əmirlərdən idi.
Digər birisi Çuxursəədin əmirülümərası və böyük, mötəbər əmirlərdən biri
olan Məhəmmədi xan Toxmaqdır. O, ordusunun və qoĢununun say çoxluğuna görə
tayfadaĢlarından öndə idi və cənnətməkan Ģahın ölümü zamanı Ruma elçi getmiĢ,
Ġsmayıl mirzənin [hakimiyyəti] zamanında geri qayıtmıĢdı.
Digər birisi darüssəltənə Heratın hakimi və Xorasanın əmirül-ümərası olan
ġahqulu sultan Yegandır. O, Ġranda hökmranlığa nail olan ali dərəcəli, qüvvət
sahibi Ģahzadə Abbas Bahadır xanın lələliyi xidmətinin səadəti ilə əzizlənmiĢ və
ĢərəflənmiĢdi.
Digər birisi Nəzər sultan AsayiĢoğludur. O, Heratda yasaqkeĢ idi və
Lusuyədə
717
və Quryanda ölkəsi vardı.
Digər birisi ġahqulu sutan Yeganın Sərəxs hakimi olan oğlu Ġbrahim
sultandır.
Digər birisi ustacluların Ģərəfli oymağından olan Xorasan çərxçibaĢısı Vəli
xandır. O, Xəvaf və Baxərz hakimi idi.
Digər birisi Xorasan əmirlərindən olan və o vaxtlar TurĢiz hakimi vəzifəsini
tutan Mahmud xan Sufioğludur
718
.
Digər birisi Murad xanın atası Teymur xan ġeyxlərdir
719
ki, Sistanın hakimi
və Bədiüzzaman mirzənin lələsi idi.
Digər birisi ġüĢtər və Dizful hakimi olan və mötəbər əmirlərdən sayılan
Ayğut
720
sultan ÇavuĢlu idi.
Digər birisi [ustacluların] mahi-fəqihlü
721
oymağından olan və Bəndi
722
hakimi vəzifəsini tutan ġahqulu sultan Qarıncaoğludur. O, Tiflisdə Davud xan
Gürcüyə kömək etməyə və onun problemlərini həll etməyə məmur edilmiĢdi.
Digər birisi Keçəl ġahverdinin oğlu Mustafa sultandır. O, Xorasanda idi.
Ustaclu tayfasının əmirlərinin hamısını bir-bir sadalamaqda bir o qədər də fayda
717
Lusuyə - əslində Kusuyə olmalıdır. Əfqanıstanın Ģimal-qərbində, Hərirud çayı yaxınlığında yer
adıdır.
718
S-297 nüsxəsində (v.96a) Vəli xəlifənin soyadının Rumlu, Mahmud xan Sufioğlunun isə adının
Məhəmmədi xan kimi yazılması aĢkar yanlıĢlıqdır.
719
S-129, v. 121a. ġeyxlər - ustaclu tayfasına daxil olan önəmli bir qəbilə idi (bax: K.Sümer. Safevi
devletinin kuruluĢu, s. 163-164).
720
Tehran çapında (s. 139) Əlğus, S-297 nüsxəsində (v.96a) isə Əyqub yazılmıĢdır.
721
S-129, v.l21b-də cayi-fəqihlü yazılıb.
722
S-297, v.96a. Tehran çapında (s. 139) Sədi yazılmıĢdır. Bakı nüsxəsində qeyd olunmuĢ Bəndi yer adı
daha həqiqətəuyğundur. Çünki Tehran çapının baĢqa bir yerində (s.85) də bu yerin adı çəkilir və h. 953 /
m. 1546-cı ildə qızılbaĢ ordusunun Gürcüstan yüruĢündən Gəncəyə qayıdan zaman Bəndidən keçdiyi
qeyd olunur.
255
yoxdur. Buna görə də [ustaclu əmirlərinin siyahısı] yuxarıda adları qeyd olunan
Ģəxslərlə ixtisar olunub yekunlaĢdırıldı.
Türkman tayfası: onların böyüyü Gülabi xanın nəvəsi Əmir xan
Mosulludur. Onun əcdadı olan əvvəlki Əmir xan Süleyman Ģanlı xaqan həzrətləri
zamanında Diyarbəkrdən öz qoĢunu və məiyyəti ilə birlikdə cahanın pənahı olan
dərgaha gəlmiĢ, ġahibəy Özbəyə qarĢı Mərvdə baĢ vermiĢ döyüĢdə mərdanəlik
göstərmiĢ və bir müddət Xorasanın əmirülümərası və cənnətməkan Ģah
həzrətlərinin lələsi olmuĢdu. [Onun nəslindən olan və indi haqqında bəhs
etdiyimiz] Əmir xan da Ģanlı-Ģöhrətli mötəbər əmirlərdən idi və cənnətməkan Ģahın
ölümü zamanı Reyin Xəvar
723
[məntəqəsində] olurdu. O, Ġsgəndər Ģanlı nəvvab
zamanında Azərbaycan əmirülümərası olub, bu [Səfəvi] sülaləsi ilə qohum olmaq
Ģərəfinə yetdi.
Əvvəllər qeyd olunduğu kimi, Əmir xanın qohumu olan Məhəmməd xan
Mosullu bir müddət Sistan hakimi olmuĢ, həzrət Ģahın ölümü zamanı Sistandan
kənarlaĢdırılıb, Xorasandakı Türbət məntəqəsində və onun ətrafında ölkəyə malik
olmuĢdur. O, Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın cülusu zamanında qüdrətli dövlətin
dayaqlarından birinə çevrilmiĢdi.
Digər birisi türkman tayfasının böyük əmirlərindən olan və Ġsfahanda qalan
Mürtəzaqulu
724
xan Pornakdır. O, Ġsmayıl mirzə zamanında müqəddəs MəĢhədin
hakimi və Xorasanın yarısının əmir-ülümərası təyin olundu.
Digər birisi Söhrab xəlifənin oğlu Süleyman xəlifədir. O, Xorasanda Tun
725
və Təbəs hakimi idi.
Digər birisi Qum hakimi və ulu dərgahın böyük əmirlərindən biri olan
Heydər sultan Cabuq Tərxandır.
Digər birisi, Yadigar Məhəmməd Tərxanın oğlu Əbülməsum sultan ulu
dərgahın əmirlərindən idi.
Rumlu tayfası: həmin vaxt onların böyüyü ġirvanın əmirülümərası və
mötəbər əmirlərdən biri olan Araz
726
xan idi.
[Rumlu tayfasından] digər birisi Hüseynqulu xüləfa ulu dərgahda xəlifətül-
xüləfa mənsəbinə malik idi. O, nağara və ələm sahibi olan bir əmir olmasa da,
amma yetərincə mötəbər və yüksək dərəcəli bir Ģəxs idi. Diyarbəkrdən və Rumun
hər tərəfindən ali taxtın ətəklərinə gəlib toplaĢmıĢ sufi camaatı hamılıqla ona tabe
idi.
723
Xəvar - Ġranda, Rey Ģəhərindən 115 km. Ģərqdə, Reylə Simnan arasında yerləĢən Ģəhər.
724
S-297, v.96b. Tehran çapında (s.139) ġahqulu, S-129 nüsxəsində (v.121b) isə Əliqulu yazılmıĢdır.
Halbuki «Tarix-i aləmara-yi Abbasi»nin sonrakı yerlərində və digər mənbələrdə dəfələrlə adı çəkilən bu
məĢhur Ģəxs Mürtəzaqulu xan Pornakdır.
725
Tun - Ġranın Ģərqində, Cünabəd Ģəhərindən cənub-qərb tərəfdə yerləĢən Ģəhər.
726
Tehran çapında (s.140) və S-129 nüsxəsində (v.l21b) Araz (Aras) əvəzinə Marus yazılmıĢdır.
256
Digər birisi Xoy və Səlmas
727
hakimliyindən çıxıb ulu dərgahda olan Dəli
Budaqdır. [Rumlu əmirlərindən] digər birisi olan Qurban sultan
728
da ulu dərgahda
idi.
Zülqədər tayfası: onların ulu dərgahdakı böyüyü ġahqulu xəlifənin oğlu
olan möhürdar
729
Məhəmmədqulu xəlifə Qoruqlu idi. O, qüdrətli dövlətin
dayaqlarından idi və yaxĢı təĢkil olunmuĢ qoĢuna malik idi.
Digər birisi, Ġbrahim xan Hacıların əmisi oğlu olan Məhəmməd xəlifə
Astarabad hakimi idi.
Digər birisi Vəli sultan Qalxançıoğlu
730
darülmülk ġirazın hakimi və Sultan
Məhəmməd mirzənin lələsi idi.
Digər birisi Təbət ağa Xorasandakı Cam [Ģəhərinin] hakimi idi.
Digər birisi ġahqulu
731
xəlifə böyük əmirlərdən olub, Darahcərd, Lar və
Bəhri-Fars hakimi idi və Darabcərddə yaĢayırdı
732
.
Digər birisi, Ġbrahim xan Hacıların
733
oğlu Mənsur bəy Xoyda idi
Əfşar tayfası: onların ulu dərgahdakı böyüyü Əmiraslan sultan ƏrəĢlü idi.
O, əfĢar tayfasının böyük əmirlərindən olub, çoxsaylı orduya və qoĢuna malik idi
və Sultan Əhməd mirzənin lələsi idi.
[ƏfĢar əmirlərindən] digər birisi Xəlil xan da Ģanlı-Ģöhrətli əmirlərdən idi.
O, Kuhi-Giluyə hakimi idi və on min əfĢar ailəsinin rəisi idi.
Digər birisi Mahmud sultan böyük bir əmir idi və Savə hakimi idi.
Digər birisi Yaqub sultanın qardaĢı Qulu
734
sultandır. O, qardaĢının yerinə
Kirman hakimi təyin olunsa da, hələ ulu dərgahda idi və Kirmana getməmiĢdi. O,
Ġsmayıl mirzə zamanında qorçubaĢı təyin olunmuĢ və dövlətin dayaqlarından birinə
çevrilmiĢdi.
Digər birisi, Xəlil xanın qohumu olan Ġsgəndər xan Həzarcəribdə
735
idi. O,
Ġsgəndər Ģanlı nəvvab zamanında Kuhi-Giluyə hakimi təyin edilmiĢdi.
Digər birisi Yegan sultan Xorasandakı Fərah və Ġsfizar
736
bölgələrinin
hakimi idi.
727
S-297. v.96b.
728
Digər varianta görə, Fərman sultan (S-129, v.122a; S-297, v.96b).
729
S-297, v.96b.
730
Tehran çapında (s.140) və S-129 nüsxəsində (v.121b) səhvən Qılmançıoğlu yazılmıĢdır.
731
Bakı əlyazmalarında ġahəli deyə qeyd olunmuĢdur (S-129 v 122a; S-297, v.96b).
732
S-129, v.122a; S-297, v.96b. Lar – Darabcərdlə Ġran körfəzi arasında yerləĢən qəsəbə. Darabcərd -
Ġranın Fars vilayətində, ġirazdan cənub-sərq tərəfdə yerləĢən Ģəhər Ġndiki adı Darabdır. Bəhri-Fars - Ġran
körfəzi. Görünür, zülqədər tayfasından olan bu əmir ġirazla Bəndər-Abbas arasındakı Darabcərd, Lar və
s. kimi ərazilərin, həmçinin o səmtdəki Ġran körfəzi sahillərinin hakimi idi.
733
S-129, v.122a. Tehran çapında (s.140) Hacı sözü yazılmayıb.
734
S-129. v.122a; S-297, v.96b. Tehran çapında səhvən Yusifqulu yazılmıĢdır.
735
Həzarcərib - Ġranın Mazandaran vilayətinin inzibati mərkəzi olan Sari Ģəhəri yaxınlığında yaĢayıĢ
məntəqəsidir və hal-hazırda Sari Ģəhristanının 14 nahiyəsindən birini təĢkil edir.
736
Ġsfizar - indiki Əfqanıstanda, Heratdan cənubda, Xarutrud çayı kənarında yerləĢən ġindand Ģəhərinin
köhnə adı.
257
Digər birisi Xosrov sultan Koroğlu Xorasanda idi. ƏfĢar tayfasından digər
əmirlər də var idi. Lakin [yuxarıda adları çəkilən] bu bir neçə nəfəri qeyd etməklə
kifayətlənirik.
Qacar tayfası: ġahverdi sultan Ziyadoğlunun övladı Yusif xəlifə Ġbrahim
sultanın əvəzinə Qarabağ bəylərbəyisi və Sultan Əli mirzənin lələsi təyin
olunmuĢdu. Amma o, hələ ulu dərgahda qalmaqda idi.
[Qacar əmirlərindən] digər birisi Mirzə Əli sultan ulu dərgahın mötəbər
əmirlərindən idi və divanbəyi
737
vəzifəsini daĢıyırdı.
Digər birisi Əli xəlifə Ağcalu
738
Damğan vo Bistam hakimi idi. Həmçinin
Yusif xəlifənin qardaĢı Süleyman bəy Ziyadoğlu və eləcə də Süleyman sultan
ġikəmoğlu əmirlik mərtəbəsinə nail olmuĢdular.
Təkəlü [tayfası]: Solağ Hüseyn böyük əmir idi və Gilanda ölkəyə malik idi.
Həmçinin Ərdoğdu xəlifə də o tayfanın böyük bir əmiri idi və Gilanda ölkəyə
malik idi.
Məhəmməd xanın qohumu Vəli sultan ġərəfəddinoğlu Xorasanda balaca bir
ölkəyə malik idi və bu tayfa Ülamənin yağı çıxması səbəbindən etibardan
düĢmüĢdü. Lakin Ġsmayıl mirzə [öz hakimiyyəti zamanında] təkəlülərə qayğı
göstərdi və onlar yenidən etibar qazandılar.
Talış tayfası: Bayandur xan bu tayfanın böyük əmiri idi və Astarada olurdu.
[TalıĢ əmirlərindən] digər birisi Həmzə sultan ulu dərgahın mötəbər
əmirlərindən idi
739
.
Bayat tayfası:
740
Hacı Üveys sultan mötəbər əmir idi.
Bayburdlu tayfası:
741
Qaraxan Çuxursəəddəki ġüregel və ƏləĢkərd
742
bölgələrinin hakimi idi.
Alpavut tayfası:
743
Ġbrahim xəlifə Çuxursəəddə ölkəyə malik idi.
Xınıslu
744
tayfası: Hüseynxan sultan mötəbər əmir idi.
737
DivanbaĢı və ya divanbəyi - dövlətin məhkəmə sisteminə ümumi rəhbərliyi və nəzarəti həyata
keçirən yüksək rütbəli məmur (Mirzə Səmia. Təzkirətül-müluk, s. 12-13; V.F.Minorsky. «Tadhkirat al-
muluk», p. 119-120).
738
Bakı nüsxələrində (S-129, v.122a; S-297, 96b) Ağcaqoyunlu yazılmıĢdır və bu variant daha
doğrudur. Çünki Tehran çapının (s.203) baĢqa bir yerində Əli xəlifənin soyadı Ağcaqoyunlu olaraq
göstərilmiĢdir. Ağcaqoyunlular qacar tayfasının bir qolu idilər.
739
Səfəvi ordusundakı talıĢ tayfasının türk mənĢəli olması haqqında ehtimal vardır (V.F.Minorsky.
«Tadhkirat al-muluk», p.14, n.4). Bu talıĢlar o zamanlar gilək adlanan irandilli talıĢlardan fərqli idilər.
740
S-129, v.122b; S-297, v.96b.
741
S-297, v.96b.
742
ƏləĢkərd - ġərqi Anadoluda, Kağızmandan cənubda yerləĢən ovalıq.
743
S-129,v,122b.
744
Tehran çapında (s.141) və S-129 nüsxəsində (v.122b) xıtıslu, S-297 nüsxsində (v.96b) xınuĢlu
yazılıb.
258
Kürd tayfaları: Bitlis əmirzadələrindən olan ġərəf xan Rudəki cənnətməkan
Ģahın xidmətində tərbiyə tapıb mötəbər olmuĢdu və Gilanın Tonakabon [mahalına]
hakim təyin edilmiĢdi.
[Kürd əmirlərindən] digər birisi Xəlil sultan Siyahmənsur Nihas və Surluq
hakimi idi.
Digər birisi Oğlan Budaq Çəkəni Xorasanın XəbuĢan
745
[məntəqəsinin]
hakimi idi. Zəngənə isə
746
Fars [əyalətinin] əmirlərindən idi. Digər birisi Qılıc
xəlifə Pazuki
747
Çuxursəəd əmirlərindən idi. Digər birisi Teymur xan Ərdəlan
Həsənabad və Pələngan
748
hakimi idi.
Bunlardan savayı, ġah Rüstəm Abbasi və qardaĢı Məhəmmədi hər ikisi
Luri-kuçek hakimi idilər. Cənnətməkan Ģah o ölkəni həmin iki qardaĢ arasında
bölmüĢdü: Xavə və Eysər ġah Rüstəmə, Xürrəmabad və s. yerlər isə
Məhəmmədiyə aid edilmiĢdi. Məhəmmədidən müxalif əməl çıxsa da, amma ġah
Rüstəm bəndəlik yolunda davamlı idi və sədaqətlilərdən idi.
Çepni tayfası:
749
Mahmud xəlifə və Məhəmməd sultan Cəlaloğlu hər ikisi
Qarabağda Ziyadoğluların qulluğunda idilər.
Qazaqlar tayfası:
750
Dönməz sultan Qarabağda idi.
Cağatay tayfası: Gəraylı [oymağının] əmiri Mirzə Əli xəlifə Xorasanda idi.
Mir Hüseyn sultan Firuzcəngin oğlu Ġbnihüseyn müqəddəs MəĢhədin Binadgan
[məntəqəsində] idi və axırda Sərəxs hakimi təyin olunmuĢdu. Xorasanda «Kutval»
ləqəbi ilə məĢhur olan Hacı Məhəmməd sultan Savə və ona tabe ərazilərin hakimi
idi və böyük seyidlərdən idi.
Şeyxavənd tayfası: Məsum bəy Səfəvinin oğlu Sədrəddin ulu dərgahın
əmirlərindən olub, adlı-sanlı Ģahzadə Sultan Hüseyn mirzənin xidmətində idi.
Onun qardaĢı Seyid bəy böyük əmirlər silkinə daxil idi, Astarabadın hakimi idi və
cənnətməkan Ģahın ölümü ərəfəsində hakimlikdən çıxarılmıĢdı.
Seyid bəy Kəmunə [adı] ilə məĢhur olan Seyid Süleyman Nəcəfi-əĢrəfin
seyidlərindən və nəqiblərindən
751
idi. O, Süleyman Ģanlı xaqanın zamanında
dövlətsevərlik göstərdiyi üçün yüksəldilərək əmirlər silkinə daxil edilmiĢ,
745
XəbuĢan - Ġranda, Xorasan vilayətində, MəĢhəddən Ģimal-qərbdə, Ətrək çayının yuxarı axarlarında
və Kopetdağ silsiləsinin ətəklərində yerləĢən indiki Kuçan Ģəhərinin köhnə adı.
746
S-129,v.122b.
747
S-129, v.l22b. Tehran çapında (s.141) səhvən Baruki yazılıb.
748
S-129, v.l22b. Tehran çapında (s.141) səhvən Pəlkan yazılıb.
749
S-129, v.l22b. Tehran çapında (s.141) səhvən çəkəni tayfası yazılıb.
750
S-129, v.122b. Qazaqlar - XVI əsrdə Qarabağdakı ən mühüm türk qızılbaĢ tayfalarından biri idi
(F.Sümer. Safevi devletinin kuruluĢu, s.200).
751
Nəqib - məna etibarilə hansısa bir icmanın rəhbəri və ya vəkili deməkdir. Səfəvi zamanında Ģəhər
idarəçiliyində nəqib vəzifəsi vardı. Nəqiblər Ģəhər əsnaflarının mənəvi və inzibati baĢçısı idilər v ə
kələntərlərin köməkçiləri və müavinləri hesab olunurdular. Onlar Ģəhərin adlı-sanlı Ģəxsləri arasından
təyin edilirdilər. Nəqiblərin baĢçısı «nəqibül-nüqəba» (nəqiblər nəqibi) adlanırdı (daha ətraflı bax: М.
Х. Гейдаров. Социально-экономические отношения, с. 36, 65, 72,82-83,113; V.F.Minorsky.
«Tadhkirat al-muluk», p. 148-149).
259
Bağdadın Hillə [məntəqəsinin] hakimi təyin olunmuĢ və Çaldıran vuruĢmasında
Ģəhid olmuĢ Seyid Məhəmməd Kəmunənin övladlarından idi. Cənnətməkan Ģah
həzrətləri onu öz etibar nəzərləri altına alaraq, dərgahın mötəbər əmirlərindən
birinə çevirmiĢ və mübarək möhürün daĢıyıcısı vəzifəsinə layiq görmüĢdü.
Bunlardan əlavə, məmləkətlərdə hər tayfadan və hər təbəqədən olan baĢqa
əmirlər və hakimlər də var idi ki, onların haqqında burada bəhs etmək fayda kəsb
etməz.
Böyük yüzbaĢılar, möhtərəm qorçular, eĢikağasılar və yasavullar.
Cənnətməkan Ģah həzrətlərinin ölümü zamanı böyük yüzbaĢıların, mənsəb
sahiblərinin, qorçuların və dərgahın digər mülazimlərinin ümumi sayı altı min
nəfər idi. Bunlardan dörd min beĢ yüz nəfəri qorçu və min beĢ yüz nəfəri
«qorçiyani-daĢ», yasavul, bukavul
752
və b. Ģəxslərdən ibarət olan digər camaat idi.
Yasavullardan, mötəbər qorçulardan, eĢikağasılardan, qur və divan
yasavulbaĢılarından, mirĢikarlardan
753
və topçubaĢılardan ibarət olan bu camaatın
arasında hər təbəqədən və hər tayfadan bir çoxları vardı ki, onlar əmirlik
səviyyəsinə çatmıĢdılar. Onlar əmirlik rütbəsinə layiq görülməsələr də, nüfuz
baxımından əmirlərdən heç də əskik deyildilər. Onların hər biri öz tutduqları
mövqeyə görə əlli nəfərdən beĢ nəfərə qədər iĢə yarayan nökərlərə malik idilər.
PadĢah xassəsinin mülazimləri olan həmin altı min nəfərin səhih sayla göstərilmiĢ
xidmətkarlarının və nökərlərinin sayı təxminən iyirmi min nəfər idi, bəlkə, daha
çox idi. Qorçular döyüĢkənlikdə və Ģücaətdə elə bir ad çıxarmıĢdılar ki, əgər bir
döyüĢdə yüz nəfər Ģah qorçusu olsaydı, onlar min nəfər digər qoĢun təbəqəsinə
bərabər olardılar.
BÖYÜK SEYĠDLƏR, EHTĠRAMLI ÜLƏMALAR, VƏZĠRLƏR, QƏLƏM
SAHĠBLƏRĠ VƏ BƏLAĞƏTLĠ ġAĠRLƏR HAQQINDA
Əsər müəllifinin nöqsanlı xatirinə çatdı ki, cənnətməkan Ģah həzrətlərinin
xoĢbəxtliklə əlamətdar olan [hakimiyyəti] zamanında ali taxtın ətəklərində və
məmləkətin əyalətlərində olmuĢ yüksək dərəcəli seyidlər, bərəkət mənbəyi olan
sədrlər, kəramətli üləmalar, əmmamə sahibləri, vəzirlər, mustovfilər, istedad
752
Tarixi ədəbiyyatda bukavul barədə mövcud olan mülahizələr onun Ģənlik təĢkilatçısı, süfrəyə və
xörəyin dadına baxan, saqi və s. olduğunu göstərir. Lakin XIII-XIV əsr mənbələrinin məlumatlarından
göründüyü kimi, həmin zaman bukavullar ordu hissələrində yüksək mövqe tutmuĢlar. Onlar ordunun
quruluĢu və effektli fəaliyyəti üçün dəqiq tədbirlər görməli, baĢ divandan ordu üçün ayrılmıĢ
təxsisatı almalı, qənimətləri ordu hissələri arasında ədalətlə bölməli. orduda nizam-intizamın
möhkəmlənməsinə çalıĢmalı idilər (V.Z,.Piriyev. Azərbaycan XIII-XIV əsrlərdə, s.323-324). Səfəvilərin
dövlət quruluĢunu əks etdirən «Təzkirətül-müluk»da bukavul termininə rast gəlmirik. Ehtimal ki,
Ġsgəndər MünĢi burada bukavul terminini birinci mənada, yəni saray təĢrifat məmuru, eĢikağasının
sinonimi kimi iĢlətmiĢdir.
753
MirĢikar - Ģahın ov iĢini təĢkil edən məmurlar. MirĢikarlara ümumi rəhbərlik mirĢikarbaĢı və ya
ovçubaĢı adlanan vəzifəli Ģəxs tərəfindən həyata keçirilirdi (О.А.Эфендиев. Азербайджанское
государство Сефевидов в XVI веке. с.265.
260
sahibləri və bəlağət Ģüarlı Ģairlər təbəqəsi haqqında bir fəsil tərtib etsin və fəzilətli
Ģəxslərin xeyirli əhvalatlarından bəziləri və onların hər birinin kamillikləri
hadisələri yazan qələmlə qeyd edilsin.
Seyidlərin, şeyxlərin və üləmaların haqqında. Bu yüksək səviyyəli
təbəqənin əzizliyi və ehtiramına görə onların adlarının ali Ģöhrətli Ģahzadələrin
adlarından dərhal sonra qeyd edilməsi münasib olsa da, hadisələrin əksərində
əmirlərin və igidlik sahiblərinin adları daha çox çəkildiyi və onların əhvalatları
tarixin axarının izlənilməsi baxımından zəruri olduğu üçün [Ģahzadələrin ardınca
əmirlərin adları] cəsarət qələmi ilə yazıldı.
SƏVĠYYƏSĠ, DƏRƏCƏSĠ VƏ ġANI UCA OLAN SEYĠDLƏRĠN
ADLARININ ALLAHIN KÖMƏYĠ ĠLƏ QƏLƏMƏ ALINMASI
Tamamilə gözəl və pak nəsildən olan böyük seyidlər əziz və istəkli sayılırdı,
onlara artıq dərəcədə hörmət və ehtiram göstərilirdi. Bu mövzunun sübutu həddən
ziyadə sayğıya və hörmətə malik olan Təbrizin Üskuyə
754
seyidləridirlər. Onlar bir
müddət cənnətməkan Ģahın hüdudsuz ehtiramı ilə əhatə olunmuĢdular. Onların
əhvalatının icmalını burada yazmaq münasib görüldü. Haqqında bəhs etdiyimiz bu
seyidlər dörd qardaĢ olmuĢlar: Mir Sədrəddin Məhəmməd, Əmir Nizaməddin
Əhməd, Əmir Qəmərəddin və Əmir Əbülhamid. Onların babası olan Mir
Əbülqasim yüksək Ģöhrətli seyidlərdən idi, maddi və mənəvi kamillikləri özündə
cəmləĢdirmiĢdi və sultanların hüzurunda hörmət və izzət sahibi idi. Amma onlar
cənnətməkan Ģahın hüzurunda yüksək səviyyəyə tərəqqi edib, elə bir
mehribançılıq, izzət və etibar mərtəbəsinə çatdılar ki, o vaxtadək heç bir zamanda
heç bir kəs sultanların hüzurunda o yaxınlığın, o ixtiyarın və o iqtidarın heç onda
birinə də nail olmamıĢdı. Onlann mümkün və qeyri-mümkün olan hər bir arzusu
hələ dilə gətirilmədən, him-cim və iĢarə ilə təxirə salınmadan həyata keçirilmiĢ
olardı. Hətta dövlət iĢlərində qənaət etmək lazım gəldikdə belə, onların həftəlik
ənamları və ehsanları günbəgün, yubadılmadan ödənilərdi. Onlar o dərəcədə arsız
idilər ki, «sərkari-xassə»dəki hansısa libasa, töhfələrə və hədiyyələrə onların gözü
düĢsəydi, həmin saat hökmdarın fərmanı ilə onlara təslim edilərdi. Əksər vaxtlar
[diləklərini] ərz etməyə möhtac olmamıĢlar
755
. O həzrət (ġah Təhmasib) dəfələrlə
onların Üskuyə ərazisində olan mənzilinə qədəm qoyub, Ģəhərdən oraya təĢrif
aparmıĢdır və onların xatirinə sevinc və fərəh gətirmiĢdir.
Lakin haqqında bəhs etdiyimiz həmin seyidlər hökmdarın onlara layiq
gördüyü bu mərtəbənin və bu dərəcənin qədrini bilməyib, öz səadətlərini qoruyub
saxlamağı bacarmadılar. Onlar özlərinə aid məsələləri ağılsızcasına dilə gətirməyə
754
Üskuyə (Üskü) – Təbrizdən cənub-qərb tərəfdə yerləĢən bir kənddir.
755
S-129, v.l23b. Tehran (s.143) çapında «olmuĢlar» yazılıb ki, bu da cümlənin məzmununa uyğun
gəlmir. Burada söhbət ondan gedir ki, Üskuyə seyidləri öz arzuları barədə əksər vaxtlar heç xahiĢ
etməzdən öncə Ģah onların arzularını yerinə yetirərmiĢ.