Искандер Мунши Тюркман. Tarix-i al?mara-yi Abbasi (Аббасова мироукрашающая история). Том 1
Подождите немного. Документ загружается.
581
Əliqulu xan bu halın baĢ verməsindən narahat olub, zərurət və çıxılmazlaq
üzündən Abdulla xanla öz arasında yaratdığı dostluq münasibətindən peĢman oldu.
O, qızılbaĢ tayfasının özbəklərlə qaynayıb-qarıĢmasının mümkün olmadığını baĢa
düĢürdü, Ġranın böyük Ģəhərlərindən olan, cənnət bağının həsəd apardığı Heratın
hökumətindən əlini üzə bilmirdi və Ġraq əhlinə də etimadı yox idi. Buna görə də o,
zərurət üzündən ilahi qəzavü-qədərə boyun əyib, mühasirədə oturaraq, qalanı
müdafiə etmək iĢinə könül verdi və bu iĢə hazırlıq görməklə məĢğul oldu. Abdulla
xan onun itaət və tabeçiliyindən ümidini üzüb, son dərəcə Ģiddət və hiddətlə Herata
çataraq, mühasirəyə baĢladı. Hər gün tərəflər arasında döyüĢ və çarpıĢma baĢ
verirdi. Bu əhvalatın Ģərhi və bu mövzunun bəyanı ikinci cilddə uğurlu bəxtin
icazəsi ilə yazılacaqdır.
MürĢüdqulu xan müqəddəs və ulu MəĢhəddə bu əhvalatdan agah oldu.
Xorasan qoĢununun Abdulla xana müqavimət göstərmək qüvvəsi yox idi. Artıq
qeyd olunduğu kimi, MürĢüdqulu xan [günahları] bağıĢlanmıĢ Ģahzadə Sultan
Həmzə mirzənin faciəvi hadisəsi Ġraqda baĢ verdikdən sonra Ġraqa adam
göndərmiĢdi ki, Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın əmirlərinin və dövlət ərkanının fikrini
öyrənsin və əgər onlar əlahəzrət [Abbasın] səltənət və vəliəhdliyinə razı olsalar,
müxaliflik və dikbaĢlığı uzlaĢma və ittifaqla əvəz etsələr, onda Ġraqa üz tutub, Ġraq
qoĢunu ilə birlikdə din və dövlət düĢmənlərini dəf etmək üçün comərdlik kəmərini
bağlasın. Lakin onun göndərdiyi adam qayıdıb, müddəanın əksinə olan bir cavab
gətirdi.
Amma Mürtəzaqulu xan Pornak Ġraqdan qayıdıb Damğana çatdıqdan sonra
öz qardaĢı Kazımqulu sultanı Bistam ağa və Məhəmməd xan Türkmanın oğlu
BəktaĢ bəylə birlikdə müqəddəs və ulu MəĢhədə, MürĢüdqulu xanın yanına
göndərərək, ittifaq və yekdillik izhar etmiĢ və onu Ġraq səmtinə hərəkət etməyə
rəğbətləndirmiĢdi. [Yuxarıda] qeyd olunduğu kimi, Farsdan, Kirmandan və
Yəzddən də dalbadal və ardıcıl olaraq [MürĢüdqulu xanın yanına] adamlar gəlib,
itaət və tabeçilik izhar edirdilər. MürĢüdqulu xan aqil və iĢini bilən adam idi. O,
türkmanların ustaclulara qarĢı olan inadkarlığı səbəbindən Mürtəzaqulu xana bir o
qədər də etimad etmirdi və öz hakimiyyəti üçün sərmayə hesab etdiyi əlahəzrət
[Abbası] iki-üç min türkman ailəsi arasına aparmaq istəmirdi. O, Damğan yolu ilə
getmək barədə tərəddüd edirdi və yanındakı az qüvvə ilə Ġraqa gəlməyə cürət
etmirdi. Lakin eyni zamanda, Abdulla xanın hücum və basqınının qorxusundan o
dövlət və səadət bağçasının çəməninin bəzəyini müqəddəs MəĢhəddə saxlamağı da
məsləhət bilmirdi və öz gecələrini bu fikir və əndiĢələr içində baĢa vururdu.
Nəhayət, o, əfĢar və zülqədər əmirlərinin Yəzddən, Kirmandan və ġirazdan
dalbadal elçilər göndərib tabeçiliklərini bildirdiklərini nəzərə alaraq qərar verdi ki,
Allahın kölgəsi olan əlahəzrət Ģahın səadətli məiyyətində Təbəs və Yəzd yolu ilə
hərəkət etsin, həmin camaatı özünə qoĢub böyük qüvvə ilə Ġraq vilayətinə qədəm
qoysun və Mürtəzaqulu xan da türkman tayfası ilə birlikdə Damğandan KaĢana
yollanıb, Vəlican xanı da özünə birliĢdirərək, Ġraqda səadətli məiyyətə qatılsın.
582
[MürĢüdqulu xan] öz qardaĢı Ġbrahim xanı müqəddəs və ulu MəĢhədin hökumətinə
təyin etdi, Ġsfərayin hakimi Əbu-Müslüm
1091
xan ÇavuĢlunu, Cam hakimi
Məhəmməd xan Ayğut sultan oğlu ÇavuĢlunu və XəbuĢan hakimi Budaq xan
Çəkənini onun yanında qoydu və özü, guya, özbək ordusunu dəf etmək üçün
Herata getdiyi barədə Ģayiə yayaraq, əslində isə Ġraqa tərəf hərəkət etmək məqsədi
ilə üfüqlər xosrovu [Abbasın] ali məiyyətində müqəddəs MəĢhəddən çıxdı. Elə ki
TurĢiz ətrafına çatdılar, bəzi xəbərlərin gəlib çıxması üzündən əvvəlki iradəni
dəyiĢmək lazım gəldi və Damğanla Simnan tərəfdən Ġraqa yollanmaq önəmli və
vacib oldu.
Gələn xəbərlərdən birincisi bu idi ki, Mürtəzaqulu xan Damğanda ömrünü
baĢa vuraraq, dünya məkanından axirət sarayına köçmüĢdü. Onun vəfatından sonra
MürĢüdqulu xanın türkman tayfasından qorxusu və ustaclu camaatının Damğan
yolundan getmək barədə tərəddüd və ehtiyatı aradan qalxdı. Digər xəbər o idi ki,
Ġraq əmirlərinin Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın və Əbu-Talib mirzənin məiyyətində
Ġsfahana gəldikləri və oradan da Fars, Kirman və Yəzdin iĢlərini intizama salmağa
gələcəkləri aydın olmuĢdu. Belə olan təqdirdə çox güman ki, əfĢar və zülqədər
əmirləri onlardan qorxub əndiĢə edərək, [Abbasın] ali məiyyətinə qoĢulmayacaqlar
və iĢlər [MürĢüdqulu xanın] xatirinin mərkəzində tutduğu və ürəyində
qərarlaĢdırdığı tərzdə baĢ tutmayacaqdır. Lakin, eyni zamanda böyük xilafət
mərkəzi olan darüssəltənə Qəzvin boĢ qalmıĢdı və Ġraq əhlindən, xüsusən də dövlət
paytaxtının mühafizəsi ilə məĢğul olan Ģamlulardan AĢur ağaya dövlətsevərlik
izhar edilmiĢ və onlar sədaqət dili ilə [MürĢüdqulu xana] sifariĢ göndərmiĢdilər:
«Ġraqa (Ġraqi-Əcəmə) gəlmək barədə tələsin! Çəkinmədən və tərəddüd etmədən bu
səmtə doğru üz tutun ki, Allah-taalanın köməyi ilə arzuladığımız hadisə baĢ
versin». Bunlardan əlavə, Əbu-Talib mirzə tərəfdarları zümrəsindən və Əliqulu xan
Fəthoğlunun etimadlı və sadiq yetirmələrindən olan Simnan hakimi ġahverdi
sultan Təbətoğlu Zülqədər ölmüĢdü.
Dövlətin yüksəliĢ və üstünlük qazanmasına səbəb olan [yuxarıda]
xatırlanmıĢ əhvalatların baĢ verməsi üzündən Damğandan keçməklə Ġraqa hərəkət
etmək fikri hamının xatirində möhkəmləndi. ġah [Abbasın] tərəfdarları bu layiqli
hərəkata qərar verdilər və cah-cəlalla dayandıqları yerdən köç edərək, müqəddəs
MəĢhədə qayıtdılar. Bir neçə gün qalanın təmirinə, bürc və hasarların istehkam
olunmasına vaxt sərf edərək, MəĢhəd qalasının zəruri iĢlərindən xatircəm olub,
Ġbrahim xanla, dmirterlə
1092
və canından keçən mülazimlərdən və sədaqət Ģüarlı
fədakarlardan beĢ yüz-altı yüz nəfərlə birlikdə cinlərin və insanların imamı olan
həzrətin (Ġmam Rzanın) - ona və əcdadlarına Allahın salamı olsun - müqəddəs
rövzəsindən və pak ruhundan kömək diləyib, ilahi lütfkarlığın qüvvəsi ilə səadət və
xoĢbəxtliyi bərqərar etmək üçün müqəddəs və ulu MəĢhəddən çıxdılar və sürətlə
1091
S-129, v.300a. Tehran çapında (s.364) Əbu-Sələm yazılmıĢdır. Əslində isə, Bakı nüsxəsində qeyd
olunduğu kimi, Əbu-Müslüm olmalıdır (bax: F.Sümer. Safevi devletinin kuruluĢu, s.163).
1092
S-129, v.300b; S-297, v.238a.
583
hərəkət edərək, heç bir mərhələ və məkanda dayanmadılar. Damğana çatdıqda
Mürtəzaqulu xanın qardaĢları, oğulları və orada olan türkman əyanları bellərinə
xidmətkarlıq kəməri bağlayaraq, ġah [Abbasın] məiyyətinə qoĢuldular. Oradan
Simnan zülqədərlərinin yanına adam göndərib, əvvəllər ġahverdi sultan
Təbətoğlunun vəkili olmuĢ, onun ölümündən sonra isə ağsaqqalların məsləhəti və
Əliqulu xan Fəthoğlunun razılığı ilə [Simnanın] hakimi olmuĢ Əhməd sultanı itaət
və tabeçiliyə dəvət etdilər. Sözügedən Ģəxs onlarla anlaĢmağı məsləhət görüb, öz
etimadlı adamlarını səadətli məiyyəti qarĢılamağa göndərdi və Simnan qalasının
qapılarının bəxt və müvəffəqiyyət kimi qüdrətli dövlətin baĢçılarının üzünə açaraq,
tərtibə salınmıĢ qoĢunu ilə [Abbasa] mülazimlik etmək Ģərəfinə nail olub, Ģahanə
Ģəfqət və iltifat nəzərlərinə tuĢ gəldi. Oradan darüssəltənə Qəzvinə adam göndərib,
Qorxmaz xan ġamlunu, Ģəhərin əhalisini və əyanlarını müzəffər məiyyəti
qarĢılamağa dəvət etdilər. Qorxmaz xan Ġsmayılqulu xanın qardaĢlarını, Ģamlu
ağalarını, darüssəltənə Qəzvində olan tayfa böyüklərini, məsələn, Çərəndab
sultanın oğlu Abbasəli sultanı və adı çəkilən Ģəhərin əyanlarını və əhalisini yığıb,
itaət göstərmək, yoxsa müxalif çıxmaq barədə onlarla məĢvərət apardı. Ġsmayılqulu
xanın qardaĢları, Vəli xəlifənin tabeçiləri və övladları itaət göstərməklə və tabe
olmaqla razılaĢmadılar. Amma hərbçilərdən və rəiyyətdən olan sadə adamlar
hücum çəkib, ġah [Abbasın] mübarək qədəmlərinin müjdəsindən hədsiz sevinc və
Ģadlıq izhar edərək, Abbas tərəfdarı olmaq Ģüarını əldə rəhbər tutdular.
Xülasə, axırda hamısı tabeçilik məqamına gələrək, müxaliflik qapılarını
bağladılar və tale yolgöstərəninin dəlaləti və yönləndirməsi ilə çox-çox adamlar ali
məiyyəti qarĢılamağa tələsdilər. Əliqulu xanın qardaĢı Hüseynqulu sultan Fəthoğlu
öz qardaĢı tərəfindən Reydə hakimlik edirdi və o, müqəddəs məiyyətin gəliĢi və
xalqın onu qarĢılamaq üçün hücum çəkməsi xəbərini eĢidərək, müqayisəyəgəlməz
dərəcədə xof və qorxuya bürünüb, Reydə qalmağa macal tapmadı. O, özünün əksər
yüklərini və əĢyalarını atıb, aradan çıxaraq, öz qohumları olan qıclu
1093
camaatının
nəzarətində olan Təhmasib mirzənin saxlanıldığı Ələmut qalasına getdi. [Abbasın]
ali məiyəti ilə birlikdə olmaq səadətinə malik olmuĢ qüdrətli səltənətin tərəfdarları
əlahəzrətin müqəddəs üzəngisinin həndəvərində maneəsiz və münaqiĢəsiz Ģəkildə
darüssəltənə Qəzvinin yolunu tutdular və [Abbas] uğurlu bir saatda Ģəhərə daxil
olub, öz yüksək dərəcəli babasının mübarək dövlətxanasına xoĢbəxtcəsinə qədəm
qoydu. Səltənət və padĢahlıq mərkəzi ĢahənĢahlıq taxtının bəzəyinin mübarək
qədəmlərinin iĢıqlığından günəĢ kimi parladı və xalqın hal dili bu məqamda belə
dedi:
ġeir
«Ey kama yetmiĢ Ģah, dövran uyğundur sənin kamına,
1093
S-129, v.301a; S-297, v.238b. Tehran çapında (s.365) Fəthlü yazılmıĢdır.
584
Fələk taxtının sultanı çevrilibdir qulamına.
Ad-sanlı Ģahlar taxtında səadət ilə əyləĢ ki,
Bu zaman dövlət sikkəsi vurulub sənin namına».
Sözün qısası, dövlət paytaxtına yüksək məqamlı həzrətin səadət saçan
Ģərəfli qədəmlərinin dəyməsi ilə, xələlə uğramıĢ saray yenidən zinətləndi.
MürĢüdqulu xan ali divanın vəkilliyini təkbaĢına surətdə öz öhdəsinə götürdü.
Dövlət ərazisinin müxtəlif tərəflərindən və səmtlərindən qızılbaĢ tayfalarının
əmirləri və ağsaqqalları cahanın pənahı olan dərgaha gələrək, mübarək qədəmlərin
gəliĢini təbrik etdilər. KaĢandan Vəlican xan sürətlə hərəkət edərək, Rey yolundan
Qəzvinə gəlib, [ġah Abbasın] ayağını öpmək Ģərəfinə nail oldu.
MürĢüdqulu xan Əbu-Talib mirzənin əmirlərindən və xanlarından çəkinirdi,
bir an da olsun onların iĢinin fikrini çəkmək və tədbirini tökməkdən rahat olmurdu
və ehtiyatlı tərpənməyə riayət edirdi. O, ümumən türkman əmirlərini Pirqeyb xan
Ustaclu və qardaĢları ilə birlikdə göndərdi ki, Ģəhərin kənarında, Ġsfahan yolunun
üstündə yerləĢən Pirəsufiyan kəndində dayanıb, o yoldan xəbərdar olsunlar.
Amma Əliqulu xan, Ġsmayılqulu xan və Əbu-Talib mirzənin tərəfdarları
olan digər böyük əmirlər Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın və [Əbu-Talib] mirzə
cənablarının məiyyətində Cərbədqandan keçib, darülmöminin Qumun ətrafına
çatdılar. Bu zaman Allahın kölgəsi olan əlahəzrət Ģahın səadətli məiyyətinin gəliĢi
xəbəri onlara yetdi. O camaatın əhvalına tamam sarsıntı yol tapdı. Onlar Qum
hakimi Əliqulu sultan Zülqədəri çağırmaq üçün adam göndərdilər. Lakin o,
gəlməkdən boyun qaçırdı, qala qapılarını bağladı və müxaliflik nümunələri
göstərdi. Əliqulu xan heç vaxt onun bu cür hərəkət edəcəyini təsəvvür etməmiĢdi
və onu öz fədailəri sırasından saymıĢdı. Əliqulu xan bu hadisəni olduqca qeyri-
mümkün sayıb, Ġsmayılqulu xan və əmirlərlə ittifaqda Məsumə xanımın
1094
- ona
və əcdadına salavat və xeyir-dua olsun - nurlu məzarını ziyarət etmək bəhanəsi ilə
ordudan ayrılıb, Quma gəldilər və yaxĢı nitq qabiliyyətinə malik bir adamı
göndərdilər ki, Ģirin dillə onu onlarla müttəfiq olmağa rəğbətləndirərək, qaladan
bayıra çıxarsın. Onlar həmin Ģəxs vasitəsilə ona belə bir xəbər göndərmiĢdilər:
«Biz sənin qonağın olmağa gəlmiĢik. Sən də öz mülazimlik Ģərtini yerinə yetir!
Bəzi zəruri sözlər var ki, onları üzbəüz danıĢmaq lazımdır». Adı çəkilən (Əliqulu
sultan Zülqədər) cavab göndərdi: «Qoruqlu tayfası mənim gəlməyimə mane olur.
Onların baĢlarında Abbas tərəfdarlığının havası vardır və mənim əlimdə ixtiyar
yoxdur».
Əmirlər onun müttəfiqliyindən ümidlərini üzüb, müqəddəs astananı təvaf
etdikdən sonra orduya qayıtdılar. O vaxtadək onların beynində o qədər lovğalıq və
qürur yer tutmuĢdu ki, öz mətləblərinə zidd gələn hadisənin baĢ verəcəyini əsla
düĢünmürdülər. MürĢüdqulu xanın və Xorasan camaatının onların nəzərində çox da
1094
Məsumə xanım - Ģiələrin yeddinci imamı Musa əl-Kazimin qızıdır və məqbərəsi Ġranın Qum
Ģəhərindədir.
585
əhəmiyyəti yox idi. Lakin həmin gün onlar qəflət yuxusundan bir qədər oyandılar,
lovğalıq, qürur badəsindən ayıldılar və öz iĢlərinin fikrinə düĢdülər. Onlar Qum
ətrafından Savəyə çatdıqda hamısının Qəzvində ailəsi və köçü olan əsgərlər və
ordu əhlinin ortabab adamları rüxsətsiz çıxıb getməyə baĢladılar. Böyük xanlar
Ġsmayılqulu xanın qardaĢı MürĢüdqulu xan ġamlunu təyin etdilər ki, öz qoĢunu ilə
yolun üstündə durub, rüxsətsiz olaraq Ģəhər səmtinə gedən hər kəsi qətl və qarət
etsin. Bu əngəl adamların [Abbasa] rəğbətinin artmasına səbəb oldu və onlar
gecələr öz yüklərini və əĢyalarını atıb, qeyri-ənənəvi yolla çıxıb getməyə
baĢladılar. ĠĢ o yerə çatdı ki, MürĢüdqulu sultan onların qabağını almağa aciz qaldı
və qızılbaĢ əyanları iĢin üstündən pərdəni götürüb, əmirlərə bildirdilər:
- Böyük qorçuların, xasseyi-Ģərifə mülazimlərinin və baĢqalarının
əksəriyyətinin ailələri və köçləri darüssəltənə Qəzvindədir. Əgər bu iki dəstə
arasında müxaliflik üz versə, iĢ gedib qətllərə və döyüĢə çıxacaqdır. Belə olan
təqdirdə çox güman ki, MürĢüdqulu xan və onun tabeçiləri bizim ordumuzun
adamlarının ailələrinə və köçlərinə qarĢı təcavüz ələrini uzadacaqlar. Camaat məhz
bu narahatçılığın aradan qaldırılması üçün Qəzvinə getməkdə səbirsizlik göstərir.
Əmirlər bu iki dəstə arasında müharibə və mücadilənin baĢ verməsinin
əksər qızılbaĢların təbiətinə xoĢ gəlmədiyini bildikdə hər an baĢqa bir fikrə, hər
dəm baĢqa bir əndiĢəyə düĢməyə baĢladılar. Bununla yanaĢı, Əliqulu xan
Ġsmayılqulu xanın yekdilliyindən və sadiqliyindən əmin deyildi və onlar bir-biriləri
ilə razılıq, ittifaq və dostluq əsasında danıĢmırdılar. Hansı tədbiri ki Əliqulu xan
məsləhət bilirdi, Ġsmayılqulu xan onu doğru saymırdı. Əliqulu xanın müddəası belə
idi:
- QızılbaĢlar arasında qarıĢıqlığın baĢ qaldırdığı və əksər adamların Qəzvinə
üz tutduqları bir halda biz bu qətiyyətsizlik və pərakəndəliklə əlahəzrət ġah
[Abbasın] mənsubları olan xorasanlılara qarĢı müqavimət göstərə bilmərik. Gəlin,
öz padĢah və padĢahzadəmizlə birlikdə bizim yanımızda olmaq istəyən hər kəsi
özümüzlə götürüb, Savədən Həmədana gedək və orada qalaq. Bizim Həmədanda
olduğumuza görə Ġraq camaatının əksəri öz aqibətini düĢünərək, Qəzvinə
getməkdən çəkinəcəklər. Belə xəbər yayılacaq ki, Xorasandan gələnlər əliboĢ və
pəriĢan haldadırlar. Biz isə xəzinələri və sərvətlərı yanımızda saxlayırıq. Dünyəvi
var-dövlətdə gözləri olan hərbçilər get-gedə onlardan məyus olub, bizim baĢımıza
toplaĢacaqlar. Bir neçə gün ərzində öz halımızı qoruyaq və «gör ki, bu hamilə
gecədən nə doğacaqdır» [kəlamına] uyğun surətdə özümüzü bir guĢəyə çəkərək
gözləyib görək ki, qeyb pərdəsi arxasından hansı surət üz verəcəkdir.
Lakin Ġsmayılqulu xan bu məsləhəti rədd edib dedi:
- Bu gün bu orduda olanların hamısının ailəsi və köçü Qəzvindədir və
onlar, təbii olaraq, oraya getməyə və öz əhlü-əyallarının baĢının üstündə durmağa
meyil edirlər. Əgər biz Həmədan tərəfə köç etsək, onda bu hadisə bizim
məğlubiyyətimizin əlamətlərinin bir növü olacaqdır və çox güman ki, hal-hazırda
bizə yoldaĢ olan camaat bizdən ayrılaraq, bəzi iĢlər görməyə cəsarətlənəcəklər və
586
ətrafımızda bir kəs qalmayacaqdır. Elə olan təqdirdə biz tamamilə zay və məhv
olarıq. Bizim üçün ən vacibi budur ki, Qəzvin tərəfə gedək. MürĢüdqulu xanın çox
adamı yoxdur və eĢitmiĢəm ki, o camaat könülsüz və məcburən ona tabe olubdur.
Əgər o, bizim razılığımıza uyğun hərəkət etsə, lap yaxĢı; əks təqdirdə isə bizim
qüvvətimiz və qüdrətimiz ondan çoxdur və Ġraq qoĢunu xorasanlılardan artıqdır.
Onu aradan qaldırarıq və ali səviyyəli Ģahzadələrdən hansı birini istəsək, səltənət
və vəliəhdliyə təyin edərik.
Əliqulu xan heç vəchlə buna razı olmadı və dedi:
- Əgər Qəzvinə gedib öz ixtiyar yüyənimizi MürĢüdqulu xanın əlinə
versək, o, elə həmin gün bizi aradan qaldırar və bu iĢi digər günə saxlamaz. Zəruri
tədbir və ehtiyat bundan ibarətdir ki, biz ondan uzaq olaq və bir neçə günü
nümayəndə göndərmək və öyüd verməklə keçirək. Nəhayət, görək ki, oyunbaz
fələk nə Ģəbədə çıxaracaqdır.
Xülasə, onlar tədbirin kələfinin ucunu əldən vermiĢdilər və eyni zamanda
bir-biriləri ilə yekdil və həmrəy deyildilər. Onların vəziyyətinin sarsılması hər kəsə
aydın oldu. [Sıravi] əsgərlərin və [ordudakı] ortabab adamların fərar etməsi
yəqinlik sahiblərinə sirayət etdi. Hər gecə qızılbaĢ əyanlarından getməyə imkan
tapan bir dəstə fərar edirdi və onlar səy göstərirdilər ki, əĢrəfin (ġah Abbasın)
mülazimi olmaq məsələsində bir-birilərindən qabağa düĢsünlər.
Xülasə, əmirlər Qəzvinə getməkdən savayı, digər bir fikrə gələ
bilmədiklərindən qərar verdilər ki, qızılbaĢ tayfalarının orduda olan bütün əmirləri,
yüzbaĢıları, əyanları və hər oymağın mötəbərləri Əliqulu xan Fəthoğlu,
Ġsmayılqulu xan ġamlu, ġahverdi xəlifə Ġnallu ġamlu, möhürdar Əsləməs xan
Zülqədər, Ədhəm xan Türkman, ġahqulu xüləfa Rumlu, Seyid bəy Kəmunə,
Ġsmayıl sultan Alplu ƏfĢar, ġiraz hakimi olan ġahəlı xəlifə Zülqədər, Həmzə
xəlifənin oğlu Mehdiqulu sultan TalıĢ və s. ustaclu, Ģamlu və bayat əmirləri və
Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın anası Sultanımın qohumları olan mosullu türkman
əmirzadələri və digərləri baĢda olmaqla bir yerə toplaĢıb əhd və Ģərt kəssinlər ki,
hamısı bir-biriləri ilə dost və yekdil olacaqlar, bir-birilərinin sözündən və
məsləhətindən çıxmayacaqlar, öz iradələri və ya digər birisinin təhriki ilə bir-
birlərinin qəsdinə durmayacaqlar və əgər kimsə onlardan birini aradan qaldırmaq
istəyərsə, onların hamısı ittifaq edərək, o kəsin dəf edilməsi ilə məĢğul olsunlar.
Bütün qızılbaĢ əmirləri, yüzbaĢıları və mötəbərləri vəzir Mirzə
Məhəmmədin evində cəmləĢib, ortaya əzəmətli «Quran» kitabını gətirdilər və qeyd
olunmuĢ tərzdə öz aralarında Allah kəlamına and içdilər. Lakin hələ Qəzvinə
getmək məsələsi xatirlərdə tam qətiləĢməzdən öncə Əliqulu xanın tabeçiliyində
olan əmirlər sırasından onun etimadını və himayədarlığını qazanmıĢ Mehdiqulu
sultan TalıĢ və Allahqulu sultan Kəngərlü
1095
fərar edərək, rüxsətsiz surətdə çıxıb
getdilər və ustaclu tayfasının əksəri fərar yolunu tutdu. Belə ki, Əliqulu xan az
1095
S-129, v.303a. Tehran çapında (s.368): Allahqulu sultan TalıĢ Kəngərlü.
587
adamla qaldı. Amma Ģamlu tayfası sabitqədəmlik edərək, Ġsmayılqulu xanın
baĢından pərakəndə olmadılar. Bu [sonuncu] Ģəxsin yardımçıları və köməkçiləri
daha çox olduğundan [Əliqulu] xan onun məsləhətindən çıxa bilmədi. O zaman
MürĢüdqulu xan [Ġsmayılqulu xana] belə bir xəbər göndərmiĢdi: «Əziz cənabınıza
bəllidir ki, Ģamlu və ustaclu tayfaları arasındakı ittifaq qədimdir və onlar həmiĢə
hadisələr və əhvalatlar zamanı bir-biriləri ilə müttəfiq olublar, heç vaxt onların
arasında ayrılıq olmayıbdır. Zəruridir ki, bu dövlətdə Ģamlu əmirlərinin
böyüklərindən və o tayfanın ağsaqqallarından biri dövlətin əsas dayaqlarından biri
olsun. Bu gün Ģamlu tayfası içərisində bu iĢə layiq olan bir Ģəxs DurmuĢ xanın
nəvəsi, Herat hakimi Əliqulu xandır, digər birisi isə sizin əziz cənabınızdır. Adını
çəkdiyim birinci Ģəxsin (Əliqulu xan ġamlunun) həm bizimlə, həm də sizinlə
ədavəti hamıya məlumdur. Məsəl var, deyərlər ki, düĢmənin düĢməni dost olar.
Ona görə də zərurət üzündən sizin əziz cənabınızla bizim məhəbbət və dostluqdan
savayı çarəmiz yoxdur. Mənimlə bir oymaqdan olan Əliqulu xan Fəthoğlu vəkillik
və ağsaqqallıq məsələləri səbəbindən gəlməkdə tərəddüd edir və narahatçılıq çəkir.
Bəs, sizin əziz cənabınız nə üçün gəlməkdən imtina edir?».
Xülasə, [MürĢüdqulu xan] vaxtın məsləhətinə uyğun gələn çeĢidli Ģirin
sözlər bildirdi. Baxmayaraq ki, o, bu parlaq kəlmələri səmimiyyətlə demirdi, amma
onun dedikləri zahirən gerçəkliyə uyğun gəldiyindən Ġsmayılqulu xan bu doğru
görünən yalanlara aldanıb, Qəzvinə getməkdən baĢqa bir söz söyləmirdi. Əliqulu
xan bu mənanı anlayıb dedi:
- MürĢüdqulu xan mənimlə eyni oymaqdandır və mən onu səndən yaxĢı
tanıyıram. Onun mülayimliyinə və məsləhətamiz sözlərinə əsla bir etimad yoxdur.
Əgər əlinə imkan düĢsə, məni və səni bir gün də olsun sağ buraxmaz. ġamlular
arasında iddia sahibi çoxdur. O, səni deyil, elə baĢqa birisini qabağa çəkəcək ki, öz
yetiĢdirməsi olmuĢ olsun və səni məndən əvvəl aradan götürəcəkdir. Gərək biz öz
vəziyyətimizə dair ayrı bir tədbir fikirləĢək.
Lakin onun bu çıxıĢının bir faydası olmadı. Sözün qısası, əla-həzrət
[Abbasın] dövlət büsatını bəzəyən qeyb aləminin tərtibçiləri onların bəsirət gözləri
qarĢısında tədbir yolunu bağlı saxlayırdılar və onlar heyrət çölündə və sərgərdanlıq
səhrasında qalmıĢdılar. Tale yolgöstərəni o camaatın ixtiyar yüyənini onların
mətləbinə müxalif olan və ali Ģərəfli [Abbasın] asiman təməlli dövlətinin
baĢçılarının məqsədinin hasil olunmasına imkan verən bir yola dəlalət etdi. Buna
görə də Ġsmayılqulu xan ixtiyarsız Ģəkildə getmək qərarına gəlib, baĢqa bir çıxıĢ
yoluna razı olmurdu. Çoxlu qilü-qaldan sonra qərara alındı ki, hər kəs öz etimadlı
adamlarından zəka sahibi və təcrübəli birisini Qəzvinə göndərsin ki, orada o, əĢrəfə
səcdə etmək Ģərəfinə nail olub, MürĢüdqulu xanla görüĢərək bildirsin ki, əmirlər və
xanlar əbədi dövlətin sabitliyi naminə öz mətləblərindən vaz keçib, bu iki dəstə
arasında çəkiĢmə və vuruĢmaya imkan verməməyi qərara alıblar və xeyirxahların
razılıq və məsləhətindən kənar deyillər. Göndərilən adamlar, həmçinin o camaatın
(Abbas tərəfdarlarının) vəziyyətini öz bəsirət gözləri ilə müĢahidə edərək, onların
588
xatirindəki gizli niyyətləri fəhm edib, geri qayıtmalı idilər ki, [Ġsmayılqulu xanla
Əliqulu xan] oranın vəziyyəti haqqında məlumat alandan sonra ona uyğun Ģəkildə
hərəkət etsinlər. Əhməd bəy Əliqulu xan tərəfindən və Məhəmməd bəy Bəydili
ġamlu Ġsmayılqulu xan tərəfindən
1096
Qəzvinə getməyə məmur edildilər ki, gedib
MürĢüdqulu xanla görüĢsünlər, o, onların hər biri ilə ağıl və təcrübə əsasında
söhbət edib, hər ikisini çeĢidli mülayimlik. təvazökarlıq və Ģirindilliklə arxayın
salıb, geri qaytarsın və onlar gördüklərini və eĢitdiklərini gəlib danıĢsınlar.
Xülasə, istər-istəməz Qəzvinə getmək məsələsi xatirlərdə qətiləĢdi. Savədən
köç etdilər. Elə ki XüĢkruda çatdılar, Qəzvin tərəfdən Mir Seyid Hüseyn Müctəhid,
Abbasəli sultan ġamlu və ustaclu ağsaqqallarından olan Əhməd bəy EĢikağası elçi
sifəti ilə gəlib, böyük xanlara MürĢüdqulu xan tərəfindən göndərilmiĢ məktubu
çatdırdılar. GöndəriĢin xülasəsi belə idi: «Ġndiyəcən fələyin zərurətindən qızılbaĢ
tayfaları arasında ikitirəlik baĢ qaldırıbdır, tərəflər arasında müxtəlif çaxnaĢma və
fəsadlar üz veribdir. Bu vəziyyət din düĢmənlərinin cəsarətlənməsinə bais olub,
qızılbaĢa məxsus olan məmləkətlərdən bir çoxusu Rumdan olan düĢmənlərimizin
ixtiyarına keçib və indi də Xorasan tərəfdən özbəklər fürsətdən yararlanaraq, o
mülkü iĢğal etmək üçün qoĢun çəkiblər. Hamıya məlumdur ki, bu ikitirəliyin
mövcud olduğu qədərincə nə Xorasan qoĢununun özbəklərə qarĢı durmağa qüdrəti
və qüvvəti vardır, nə də ki Ġraq qoĢununun rumilərə qarĢı müqavimət göstərməyə
dözümü var. Əgər iki-üç il də bu minvalla davam etsə, onda dinə və dövlətə tamam
nöqsan yol tapacaq. Abdulla xanın Xorasana gəldiyi bir vaxtda layiq bilmədik ki,
bu gün Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın böyük və yetkin oğlu və QızılbaĢ dövlətinin ümidi
olan, səadətli alnından günəĢ misallı cahandarlıq nurları parlayıb iĢıldayan bir
padĢahzadəni Xorasanda saxlayaraq, onu özbəklərin mühasirəsinə salaq və bu
vilayət niĢanəli xanədanın bizə verdiyi nemətin haqqını nəzərə alıb, o həzrəti bu
tərəfə gətirdik. Ġttifaqdan, yekdillikdən, dinin və dövlətin qüvvətlənməsindən və
düĢmənlərin dəf olunmasından savayı, baĢqa bir məqsədimiz yoxdur. Böyük
xanların zati-alilərindən və qüdrətli dövlətin ağsaqqallarından təmənnamız odur ki,
tərslik və inadı tərk edib, bir-birimizlə müttəfiq olaq və dövlətə layiq nə olarsa, bir-
birimizin məsləhəti ilə onu qarĢıya məqsəd qoyaq».
[MürĢudqulu xan] öz göndərdiyi adamlara tapĢırmıĢdı ki, əgər əmirlər və
xanlar uzlaĢma və ittifaq məsələsinə razı olsalar, onlara MürĢüdqulu xanla dost
olacaqlarına və ona qarĢı bir hiylə fikirləĢməyəcəklərinə dair and içməyi təklif
etsinlər. TəĢrif gətirən xadimlər əvvəlcə Əliqulu xanın mənzilinə getdilər və
Ġsmayılqulu xan və s. əmirlər və ağsaqqallar da onun mənzilinə toplaĢıb,
xadimlərlə görüĢdülər. Ġsmayılqulu xan digərlərindən daha öncə razılıqla baĢını
tərpədib, MürĢüdqulu xanın [Qəzvinə] gəliĢini alqıĢladı. Aqil və zəkalı bir cavan
olan Əliqulu xan bilirdi ki, özü və MürĢüdqulu xan hər ikisi eyni tayfadan - ustaclu
tayfasındandırlar, hər ikisi padĢah-niĢandırlar və vəkilüssəltənədirlər. Onların bir
1096
S-129, v.303b. Tehran çapında (s.368-369) və S-297 nüsxəsində (v.241a) həm Əliqulu xan, həm də
Ġsmayılqulu xan tərəfindən göndərilən Ģəxslərin hər ikisinin adı Əhməd bəy kimi yazılıb.
589
evdə olması mümkün deyildir. Çünki hansı biri qüdrət taparsa, digərini sağ
buraxmayacaqdır. Lakin onun baĢqa əlacı yox idi və Ġsmayılqulu xanın ona qarĢı
nifaqı da açıq-aydın idi. Bu səbəbdən o, tamam ikrah hissi ilə həmrəy oldu ki, onlar
Ģəhərə gedib, MürĢüdqulu xana da and versinlər və bir-birilərinin məkr və xəyanət
etməyəcəklərindən xatircəm olduqdan sonra Ģəhərə daxil olaraq, görüĢ səadətinin
Ģərəfinə nail olsunlar və müxaliflik qapılarını bağlasınlar. Bu hadisənin baĢ
verməsindən sonra əmirlər və xanlar [MürĢüdqulu xanın] göndərdiyi adamlarla
birlikdə kütləvi surətdə Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın hüzuruna getdilər. Abbasəli sultan
və zəmanənin müctəhidi olan cənab (Mir Seyid Hüseyn) əlahəzrət (Abbas)
tərəfindən onun yüksək dərəcəli atasına dua ərz etdilər, çoxlu Ģövq və arzular dilə
gətirdilər və MürĢüdqulu xan tərəfindən vəziyyətə münasib olan sədaqət üslublu,
dövlətsevərcəsinə sözlər ərz etdilər. Bu cür qətiyyətsizlik Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın
Ģərəfli xatirinə xoĢ gəlmirdi və artıq o, səltənətin böyük məĢğuliyyətlərindən
tamamilə təngə gəlmiĢdi. Bu üzdən o, möhtərəm oğlunun təĢrif gətirməsinə görə
sevinc və Ģadlıq izhar edib, MürĢüdqulu xana razılığını bildirdi.
GöndərilmiĢ cənab xadimlər iĢləri lazımınca həll edib yerinə yetirdilər və öz
məramlarına nail olub qayıtdılar. Məhəmmədi bəy Sarısolağ onlarla birlikdə Ģəhərə
getdi ki, MürĢüdqulu xanla görüĢüb, ona and versin ki, Əliqulu xanla qardaĢcasına
rəftar edib, xəyanət və nifaq mövqeyi tutmayacaqdır. Eyni zamanda, ordu əhlinin
hamısı öz adamlarını göndərərək, [ġah Abbasın] mübarək qədəmlərinin gəliĢini
təbrik etdilər. Ġraq qoĢununun pozulması, həmin qoĢundakı əmirlərin əhvalının
sarsılması və onların bir-birləri ilə ittifaqsızlığı xəbərləri MürĢüdqulu xana məlum
olduqda onun tərəflər arasında müharibə olacağı ilə bağlı qorxusu aradan qalxdı.
Beləliklə, o, bu cür böyük bir iĢi Allahın kölgəsi olan əla-həzrət Ģahın xətərdən
qorunan uğurlu bəxti sayəsində, təsəvvür etmədiyi bir asanlıqla həll etmiĢ və
nizama salmıĢ oldu. Amma o, yenə də narahat olurdu ki, birdən onlar kütləvi
surətdə gəlib, görüĢ vaxtı bir xoyanət edərlər və gecə-gündüz bu fikirdə idi ki,
onların cəmiyyətini bir-birilərindən ayrı salsın, əmirləri tək-tək Ģəhərə gətirsin,
mümkün olduqca Əliqulu xan, Ġsmayılqulu xan və Məhəmmədi Sarısolağ cəm
halda gəlib onunla görüĢməsinlər və bacardığı yolla tezliklə onların aradan
qaldırılması ilə məĢğul olub, özünü onların vəlvələsindən xilas etsin. Zəmanənin
müctəhidi olan cənab, Abbasəli sultan və Əhməd bəy EĢikağası qayıdıb Ġraq
əmirlərinin əhvalı və Məhəmmədi Sarısolağın gəliĢi barədə məlumat verdikdə
MürĢüdqulu xan saatın uğursuz olduğunu bəhanə edib tapĢırdı ki, Məhəmmədi bəy
ox və kaman qorçusu («qorçi-yi tir ü kəman») Məhəmməd ġərif bəy ÇavuĢlunun
evində qalsın və bildirdi ki, uğurlu bir saat olduqda onunla görüĢəcəkdir.
Əmirlərdən və vəzirlərdən hər birinin adına ali hökmdar [ġah Abbasın] möhürü ilə
təsdiqlənmiĢ hökmlər yazılaraq, onların yolladıqları adamlar vasitəsilə göndərildi
ki, bir-birləri ilə yoldaĢlığa muğayat olmadan əĢrəfin mülazimi olmaq Ģərəfini
qazansınlar. Məhəmmədi bəy vəziyyəti müĢahidə edib anladı ki, MürĢüdqulu xanla
onların arasındakı yaranın sağalması mümkün deyildir.
590
Amma Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın ordusundakı vəziyyət belə oldu ki,
Məhəmmədi bəyin gediĢindən sonra tamam təfriqəçilik baĢ verdi. QoĢun təbəqələri
böyüklü-kiçikli, heç kimin əmrinə və qadağasına məhəl qoymadan və etina
etmədən çıxıb getməyə baĢladılar. Ordunun əhvalına viranəlik və pərakəndəlik yol
tapdı. Hətta padĢah büyutatının iĢçiləri karxanaları atıb getdilər. Nağaraxana
iĢçiləri padĢahın gərənay və nağaralarını götürüb Ģəhərə apardılar və orada onları
əlahəzrət [Abbasın] Ģanlı adına ifa edib səsləndirdilər. Dayandıqları yerdən köç
edib irəli gələn gün əmiraxurlardan, cilovdarlardan və at tövləsi iĢçilərindən iki-üç
nəfər qalmamıĢdı ki, Ġsgəndər Ģanlı nəvvab və Əbu-Talib mirzə üçün cilov
çəksinlər. Xidmət əhlindən Zeynal bəy ġərbətdardan, bir neçə nəfər peĢə
Ģagirdlərindən və qulamlardan savayı, Əbu-Talib mirzənin xidmətində heç kəs
qalmamıĢdı. HəmiĢə səltənət bargahının sahəsinə cəmləĢən, padĢahın və
padĢahzadənin atlanması vaxtı gərəyan çaldıran böyük əmirlər bu dəfəki köçdə
dövlətxananın qapısına gəlmədilər və əmirlər bir-birilərindən xoflanaraq, o köçdə
bir-birləri ilə görüĢmədilər. Onlar o qədər səbirsizlik göstərdilər ki, Ģəhərə getmiĢ
Məhəmmədi bəydən bir xəbər gəlib çatmamıĢ, [Qəzvinə] gəlməkdə tələskənlik
nümayiĢ etdirərək, Ģəhərin dörd fərsəxliyindəki Məntərə
1097
mövqeyinə gəlib
yerləĢdikləri gecə əmirlərin hər biri digərinin xəbəri olmadan Ģəhərə gedib, əĢrəfə
səcdə etmək və MürĢüdqulu xanla görüĢməkdə bir-birilərindən qabağa düĢmək
iradəsi göstərdilər.
Ġsmayılqulu xanın qoĢunu və köməkçiləri daha çox olduğundan Əliqulu xan
ondan qorxurdu. Əvvəlcə o, gecə vaxtı Ġsmayılqulu xandan xəbərsiz olaraq,
Əhməd sultan AsayiĢoğlu, Qənbər bəy Gözüböyüklü və öz yanında olan bir dəstə
adamla birlikdə Ģəhərə yollandı. Həmçinin Ġsmayılqulu xan həmin fikrə düĢüb,
ġahverdi xəlifə Ġnallu, öz qardaĢı oğlu olan qılınc qorçusu («qorçiyi-ĢəmĢir»)
Həsən bəy, Piri bəy Ġnallunun oğlu Rzaqulu bəy EĢikağasıbaĢı və Ģamlu
camaatından beĢ yüz nəfərə yaxın bir dəstə ilə birgə Məntərədən atlanaraq,
Ģəhərə üz tutdu. Fəaliyyətdə olan vəzir Mirzə Məhəmməd, sabiq vəzir Mirzə Lütfi
və onun mustovfi əl-məmalik olan oğlu Mirzə Məhəmməd Zaman narahat oldular
ki, birdən Əliqulu xanla Ġsmayılqulu xan baĢqa bir fikrə düĢərək, o taciklərdə qızıl
olduğunu güman edərlər və onların mallarına əl uzadıb, baĢqa bir səmtə gedərlər.
Onlar bunun qorxusundan həmin gecə qeyri-ənənəvi bir yolla Ģəhərə yollandılar,
Qorxmaz xan ġamlunun mənzilinə getdilər və ondan xahiĢ edərək, onunla birgə
dövlətxana qapısına getdilər ki, həmin gecə onun vasitəçiliyi ilə əĢrəfin ayağını
öpməyə nail olub, MürĢüdqulu xanla görüĢsünlər. Təsadüf üzündən, adları
çəkilənlərin hamısı Qəzvinin mübarək dövlətxanasının qapısında bir yerə
1097
Bakı nüsxələrində Məntərə əvəzinə Münirə yazılmıĢdır (S-129, v.305b; S-297, v.242b).
R.M.Seyvəri isə bu yerin adını Mənbərə Ģəklində qeyd edir (R.M.Savory. "Very Dull and Arduous
Reading": A Reappraisal of The History of Shah Abbas the Great by Ġskandar Beg Munshi // Hamdard
Ġslamicus..., III, no. 1, Karachi, 1980, p.34).