Искандер Мунши Тюркман. Tarix-i al?mara-yi Abbasi (Аббасова мироукрашающая история). Том 1
Подождите немного. Документ загружается.
551
nümunələri meydana gətirmiĢ bir sıra Ģəxslərə böyük nəvaziĢlər göstərildi. Onlar
bol-bol ənamlara layiq görüldülər.
Bir neçə gündən sonra Ədhəm xan Qumdan və Sultan Mosum xan Savədən
özlərini səltənət taxtının ətəyinə yetirərək, qılınclarını boyunlarından asıb,
günahkarlar üslubu ilə nurlu nəzərlər qarĢısına gəldilər. [Həmzə mirzə] Ədhəm
xana xüsusi Ģəfqət bəsləyirdi və bəzən izhar edirdi ki, Ədhəm xan özü istəmədən o
təbəqəyə yoldaĢ olmuĢdur. Buna görə də [Ədhəm xanın] indi sədaqətini bildirməsi
müqabilində və onun əvvəlki yaxĢı xidmətlərini nəzərə alaraq, onun zillətləri
üzərinə əfv fərmanını çəkdi və ona münasibətdə bu beytin məzmununa uyğun
surətdə rəftar etdi:
«DüĢmənlərə mərhəmətin olubdur məlum,
Dostlarını nəyə görə edirsən məhrum?»
Amma Sultan Məsum xan hələ bu hadisədən əvvəl hərbi toplanıĢa
(«yasağ»a) gəlməkdən boyun qaçırması, qəbahətli hərəkətlərin mənbəyi olması və
rəiyyətin, acizlərin və tabeçiliyindəki sadə insanların onun xoĢagəlməz
davranıĢlarından gileyli olması kimi pis əməllərinin, ədəbsizliklərinin və xidmətdə
yol verdiyi təqsirlərin səbəbindən töhmətləndirildi və onun malları və var-dövləti
divana mənsub edildi. Ġraqın ən yaxĢı mahalı olan Rey ölkəsi [ondan alınaraq]
Təbrizin əvəzində Əliqulu xana məxsus olundu.
Beyt
«Ġnsanlıq mədəni, səxavət kanı və Ģəhərlər Ģahı,
Rey idi, o Rey ki, onun bütün aləmdə tayı yox idi.»
Həmədan ölkəsi Pirqeyb xan Ustacluya aid edildi. Əliqulu xanın qardaĢı
Hüseynqulu sultanın, Cəfər sultanın oğlu Allahqulu sultan Kəngərlünün, Əhməd
sultan AsayiĢoğlunun, Ayğut
1077
sultanın oğlu Mehdiqulu sultan ÇavuĢlunun və
baĢqalarının timsalında digər ustaclu əmirlərinə də rəğbət doğuran ölkələr və
vilayətlər verildi. Həmçinin qərar verildi ki, «YoldaĢ» ləqəbinə malik olan və
təvaçıbaĢı kimi bir ali mənsəbi daĢıyan Ġsmayılqulu xan divan hökmlərinin və
fərmanlarının altından möhür vursun. Fərəhan ölkəsi onun qardaĢı MürĢüdqulu
sultana mərhəmət olundu. Möminlər Ģəhəri olan Qum ġahqulu xəlifə Möhürdann
nəvəsi Əliqulu sultan Qoruqluya verildi. Fars [vilayətinin] əmirülüməralığı əvvəlki
qaydada Əli xan ġadıbəyli Zülqədərə Ģəfqət olundu. Əmr olundu ki, böyük əmirlər
tezliklə qoĢun təchiz edərək, müzəffər məiyyətə qoĢulsunlar. Təhmasib mirzə isə
1077
Tehran çapında (s.342) Ənəut yazılmıĢdır.
552
kutvallığı Əliqulu xanın qohum-əqrəbası olan qıclu camaatına
1078
məxsus Ələmut
qalasına göndərildi ki, bir müddət orada yaĢasın.
Artıq it ilinin Novruzundan iki-üç ay keçmiĢdi. Daha bir-iki ay sonra Rum
qoĢununun hərəkət vaxtı idi. Nəvvabi-Cahanbani Təbriz qalası barədə narahat
olurdu. Buna görə də o, məmləkətlərin qoĢunlarının cəmləĢməsini gözləmədən,
hərəkət yüyənini darüssəltənə Təbrizə sarı çevirdi.
NƏVVABĠ-CAHANBANĠNĠN TƏBRĠZ SƏMTĠNƏ HƏRƏKƏTĠ, RUM
QOġUNUNUN GƏLMƏSĠ, CƏLAL BAYRAQLARININ QARABAĞA
YOLLANMASI, ORADAN DA ĠRAQA ÜZ TUTMAĞA HAZIRLIQLARIN
GÖRÜLMƏSĠ VƏ BAġ VERMĠġ BƏZĠ [DĠGƏR] HADĠSƏLƏRĠN ġƏRHĠ
HAQQINDA
Nəvvabi-Cahanbani iki aya yaxın darüssəltənə Qəzvində zəruri iĢlərin
nizama salınması və müzəffər qoĢunun vəziyyətinin düzəldilməsi ilə məĢğul
olduqdan sonra Təbrizə doğru üz tutdu. Zati-alilərinin bütün səyləri ona sərf
olunmuĢdu ki, o, Rum qoĢununun həmin hüduda və ölkəyə gəlməsindən öncə
Təbriz qalasını ələ keçirib viran etsin və bu dəfə əgər qızılbaĢ tayfaları öz qeyrət və
Ģərəf hislərini meydana çıxarıb. din və dövlət düĢmənlərinin dəf olunmasını ən
önəmli vəzifəyə çevirərək, bir-biriləri ilə müttəfiq olub birləĢsələr, o da tamam
istedadla və layiqli tərzdə qüvvətli düĢmənin dəf olunması üçün çalıĢqanlıq kəməri
bağlayaraq, qüdrət və iqtidar ilə o Ģər güruhunu geri oturtmaqla məĢğul olsun.
Buna görə də o, bir neçə gün Sultaniyyə çəmənində qaldı ki, bəlkə, fikrində
tutduğu qədər qoĢun cəmləĢsin. Lakin hələ ki, qızılbaĢların bəxt ulduzu əzab
çökəkliyinə düĢüb orada qaldığından və tale səadəti onlardan uzaqlaĢdığından
[Həmzə] mirzə cənablarının arzuladığı qədər [qoĢun] yığıĢmadı. Təkəlü və
türkman tayfalarının əksər baĢbilənləri o [qiyamçılar] dəstəsi ilə yoldaĢlıq edərək
qətlə yetirilmiĢ və əsir düĢmüĢdülər və o tayfaların qoĢunları [Həmzə mirzənin]
onlara göstərdiyi xosrovanə mürüwətə və əfvə baxmayaraq, pərən-pərən düĢüb,
[müxtəlif] tərəflərə və səmtlərə getmiĢdilər. Ġsfahan ətrafında, Yəzd, Əbərquh,
Kirman, Kuhi-Giluyə və o hüdudda olan əfĢar əmirləri və tayfası Qulu bəy
QorçubaĢının qalaya fərar etməsi səbəbindən [Həmzə mirzədən] bədgüman və
xoflu olmuĢdular və bu bəhanəyə əsaslanaraq, öz ayaqlarını dinclik və rahatlıq
ətəkləri daxilinə çəkmiĢdilər. Bir sıra baĢqa [əmirlərin] gəlmək ehtimalı olsa da,
artıq vaxt daralmıĢdı və qalmağa fürsət yox idi. Bu səbəbdən [Həmzə mirzə]
onların gəlməsinə və qoĢunun toplanmasına muğayat olmayaraq, ali orduda
toplanmıĢ öz adamlarından on min nəfərlə birlikdə Sultaniyyə çəmənindən
1078
Qıclu camaatı - ustaclu tayfasına daxil olan obalardan biri idi. Əliqulu xan Fəthoğlu Ustaclu da bu
obaya mənsub idi (F.Sümer. Safevi devletinin kuruluĢu, s.167).
553
hərəkətə gəlib, köçhaköçlə darüssəltənə Təbrizin yaxınlığına çatdı və uğurlu bir
saatda xoĢbəxtlik və səadətlə o cənnət misallı Ģəhərə daxil oldu.
Ġsgəndər Ģanlı nəvvab möhtərəm oğlunu qarĢılamaq üçün Ģəhərdən çıxdı və
bir fərsəxə qədər təĢrif gətirdi. Əvvəlcə yüksək zatlı Ģahzadə Əbu-Talib mirzə irəli
gələrək, atdan endi və bəyənilən görünüĢə malik böyük qardaĢı ilə görüĢmək
səadətinə nail oldu. Nəvvabi-Cahanbaninin gözü Ġsgəndər məqamlı padĢahın
səadətli çətirinə düĢdükdə ədəb üzündən atdan enərək, yüksək dərəcəli atasının
budunu və üzəngisini öpdü və hökmdarın məiyyətində Ģəhərə gələrək, Pirə
Məhəmməd xan ÇavuĢlunun mənzillərində özünə mənzil seçdi. Ġsgəndər Ģanlı
nəvvab növbəti gün o həzrətin mənzilinə təĢrif gətirib, əhvalını soruĢdu və könlünü
aldı. Nəvvabi-Cahanbani Ģahanə məclis təĢkil edib, payəndazlardan, ehsanlardan,
müxtəlif növ yeməklərdən, əlvan içkilərdən ibarət ziyafət və qonaqpərvərlik
ləvazimatlarını layiqli bir tərzdə ortaya qoydu və öz var-dövlətini peĢkəĢ kimi
təqdim edərək, ali səviyyəli və Ġsgəndər məqamlı atası ilə «insan və onun əlində
olan Ģeylər onun mövlası üçündür» kəlamının məzmununa uyğun surətdə rəftar
etdi. Amma o həzrət öz ali comərdliyi üzündən o hədiyyələrə iltifat göstərməyərək,
səadətmənd oğlunun xatirinə təsəlli bəxĢ etməkdən ötrü onların az qismi ilə
kifayətlənib, qalanlarını əvvəlki qaydada onun ali sərkarına məxsus və layiq bildi.
Qızılbaş ordusunun rumilərin qalasına yürüşü və onların muradının hasil
olmaması. Ziyafət, Ģənlik, eyĢ və Ģadyanalıq keçirib rahat olandan sonra qalanı
tutmaq iĢinə giriĢdilər. Həsən padĢah türbəsi tərəfində böyük bir top quraĢdırıldı və
topçular top atmağa baĢladılar. Sahibabad meydanı tərəfdən mövqeləri irəli
apararaq, gecə və gündüz var qüvvələri ilə qalanı ələ keçirmək istiqamətində səy
göstərdilər.
Amma dünya sakinlərinin Ģahzadəsinin təkəlü və türkman tayfaları üzərində
zəfər qazanması, Azərbaycan tərəfə qayıtması və Təbriz qalasını ələ keçirmək
yolunda çalıĢması xəbərləri Rum qoĢununun sərdarı olan Fərhad paĢaya çatdıqda o,
qalanın zəbt ediləcəyindən narahat olaraq, Cəfər paĢaya kömək və yardım etmək
üçün tamam sürət və tələskənliklə hərəkət üzünü Təbrizə doğru tutdu. Müzəffər
[qızılbaĢ] qoĢunu qalanı tutmağa çalıĢdığı vaxt Rum qoĢununun hərəkəti və onların
Təbriz hüduduna çatmasının yaxın olduğu barədə xəbər gəlib çıxdı. Qələbə
niĢanəli əsgərlər fikrə getdilər və təlaĢa düĢdülər. QoĢunun zərər görməsinə səbəb
olacağından və hücum hazırlıqlarının hələ baĢa çatdırılmadığından qala üzərinə
hücuma keçmək məsləhət deyildi. Lakin rəy və tədbir sahibləri vaxtın azlığını
nəzərə alıb, hücuma razı olaraq, qərar verdilər ki, ətrafdan və yan-yörədən ümumi
hücuma keçərək, qala üzərinə yürüĢ etsinlər və əgər murad aynası üzərində fəth və
zəfərin surəti cilvələnərsə, lap yaxĢı, yox. əgər baĢ tutmasa, onda onlar heç olmasa,
zəka sahibləri və döyüĢ meydanının igidləri tərəfindən təqsir və diqqətsizlikdə
ittiham edilməzlər. Həm seçkin insanların, həm də sadə adamların razılığına zidd
olan bu xam iradəni həyata keçirməyə hazır oldular. Nəvvabi-Cahanbani istər-
istəməz müəyyənləĢdirilmiĢ günün sübhündə Həsən padĢahın Ģərəfli məscidinə
554
təĢrif gətirdi və əsgərlərin qərarlaĢdırılmıĢ tərzdə hücuma keçməsinə rüxsət və əmr
verdi.
Sədaqət Ģüarlı igidlər və Ģücaət niĢanəli vəfadarlar fədakarlıq zərbxanasında
zərb olunmuĢ nəqd həyat sikkələrini öz ovuclarında, mərdanəlik nərdivanlarını isə
çiyinlərində tutub, hər tərəfdən qala üzərinə üz qoydular. Amma rumilər əvvəlki
günlərdən etibarən tədbirlilik və ehtiyatlılığa çox riayət edərək, bir an da olsun qala
mühafizəsindən qafil və bekar durmurdular. Onlar bürclərdə və divarlarda
müdafiəyə və münaqiĢəyə hazır vəziyyətdə dayanmıĢdılar və tüfəng gülləsi atəĢləri
yağdırmağa baĢladılar. Tüfəng tüstüsündən havanın üzü zülmət və qaranlıq oldu.
DöyüĢ meydanında igidlərin çarpıĢmasından və dad-fəryadından yaranan hay-küy
asimana ucalırdı. Öldürülənlərin, daĢ və nizə yarası almıĢ yaralıların çoxluğu
ucbatından xəndək ağzınacan dolmuĢdu. Qan soran Bəhramın ürəyi o döyüĢ
meydanının seçkin və sadə adamlarına yanırdı. Bəhram kimi hiddətli [qızılbaĢ]
qoĢununun Ģücaətlilərindən ibarət bir dəstə tüfəng güllələrinin zərərindən sağlam
qalaraq, qalanın ətəyinə nərdivanı çatdırdılar və onu qaldırıb, divara söykədilər.
Lakin onlar gürzlərin zərbəsi və süngülərin, nizələrin batması ucbatından
nərdivandan yıxıla-yıxıla xəndəyə düĢürdülər. Xülasə, qalibiyyətli əsgərlərdən bir
çoxları bu hücumda həlak olub, gedər-gəlməzə yollandılar və bir iĢ görmək
mümkün olmadı.
Qüdrətli dövlətin baĢçılarının könlü qırıldı və əhvalı pəriĢan oldu. Təbriz
əhli həyəcan və iztirab keçirməyə baĢladı. Cinləri və insanları yaradan [Allahın]
iradəsincə, fələk əsaslı bu qalanın fəthi səadət sahibi olan müzəffər Ģəhriyarın, yəni
Allahın kölgəsi olan əla-həzrət Ģahın uğurlu zamanına müvafiq gəlirdi. Buna görə
də dünya sakinlərinin Ģahzadəsi [Həmzə mirzənin] və qələbə niĢanlı qazilərin bu
müddət ərzində göstərdikləri səylərin heç bir nəticəsi olmadı.
Xülasə, qalanın ələ keçirilməməsi məyusluq və ümidsizliyə səbəb
olduğundan və Rum qoĢunu Ģəhərə yaxınlaĢdığından Ģəhərin əhalisinin və
sahibkarlarının köçürülüb darüssəltənə Qəzvinə tərəf aparılmasına və Ģanlı ordunun
əmirlərinin və əyanlarının dəvələr və ulaqlar təmin etməklə bu iĢin həyata
keçirilməsinə kömək etmələrinə dair ali əmr verildi. Yəqinlik sahibləri olan bir
dəstə Ģəxs qəzavü-qədər kimi cərəyan edən [hökmdar] fərmanına uyğun olaraq,
əksər seçkin adamlar, sahibkarlar və əyanlarla birlikdə Qəzvinə yollandılar. Lakin
ortabab adamların çoxusu Ģəhərin yaxın və uzağındakı yerlərə və mahallara
pərakəndə oldular. Nəticədə o cür əzəmətli bir Ģəhər bir gecə-gündüz ərzində elə
boĢaldı ki, «boĢ qalmıĢ məkan» kəlməsinin məzmunundan savayı, heç bir diyarın
vəziyyəti o cənnət misallı bağçanın halını anlatmaq üçün münasib olmadı.
Təbrizlilərin gediĢindən sonra cəlal bayraqları da Üzümdül və Dizmar tərəfə
yollandılar ki, Rum qoĢununun keyfiyyət və kəmiyyətinə dair məlumat əldə
etdikdən sonra müharibə iĢində vaxtın zərurətinə və dövlətin faydasına uyğun
surətdə hərəkət etsinlər. Ertəsi gün Fərhad paĢa Ģəhərin ətrafına çatdı və
Çərəndabda dayandı. [Rumilər] özləri ilə gətirdikləri bir illik azuqə və yarağı
555
qalaya yerləĢdirdilər. Qala müdafiəsindən usanmıĢ əsgərlərdən ibarət bir dəstə
oradan çıxarıldı və onların əvəzinə baĢqa bir dəstə orada qoyuldu. Bununla da
[Fərhad paĢa] qala məsələsindən xatircəm olub, geri qayıtdı. Bundan öncə isə o,
Təbrizdə olarkən Ģanlı orduya elçi göndərib, Əliqulu xana və qızılbaĢ əmirlərinə
sülh barədə bir məktub yazmıĢdı.
Fərhad paşanın Əliqulu xana sülh barəsində məktubu. Məzmunu belə idi:
«AraqarıĢdıranların pozuculuq fəaliyyəti nəticəsində padĢahlar arasında çaxnaĢma
və fəsad baĢ qaldırdıqdan sonra neçə min insan zay və məhv olmuĢdur. Hərçənd
bizim tərəfdən ortaya sülh söhbəti salındı və biz sizə bildirdik ki, hansı yerlər
Osmanlı nəzarəti altına keçibsə, o yerlərdən əl çəkmək Osmanlı sülaləsinin qanunu
deyildir, indi sülh bağlayaraq çalıĢın ki, bundan sonra bir yer ixtiyarınızdan
çıxmasın. Lakin qızılbaĢ əmirləri tərslik və inadkarlıq etməyə baĢlayıb, buna razı
olmadılar və hər il bir vilayəti əldən verdilər. Nəhayət, Ġran padĢahlarının paytaxtı
olmuĢ Təbriz Ģəhəri də əlinizdən çıxdı. Ġndi də əvvəlki qaydada hərəkət edib
inadkarlıq və ziddiyyət ortaya qoysanız, onda növbəti il [bizim fəthlərimiz] Ərdəbil
və Ġraqa da sirayət edəcəkdir. Axı siz o sülalənin (Səfəvilərin) duz-çörəyi ilə boya-
baĢa çatmısınız. Ona görə də bizim kimi xeyirxahların nəsihətini qəbul edib, sülhə
razı olun və adlı-sanlı Ģahzadəni sülhə rəğbətləndirərək ona bildirin ki, qızılbaĢ
tayfalarının ittifaqsızlığı və onların vəziyyətinin bərbadlığı Rum əhlinə zahir
olduğuna görə Ġran mülkünün iĢğalının yüngül və asan iĢ olduğunu düĢünürlər. O
yüksək [Səfəvi] xanədanının dövlətinin faydasına uyğun gələn budur ki, tərslikdən
və inaddan vaz keçib, xondgar həzrətləri ilə dostluq münasibətləri qursunlar, nə
yolla bacarırlarsa, onun xatirinin razılığını əldə edərək, dostluq əlamətlərini
nümayiĢ etdirsinlər ki, bu tərəfin və bu səmtin digər xeyirxah düĢüncəli Ģəxsləri də
bu iĢə giriĢsinlər və məhz yaxĢı ad qazanmaq naminə, camaatın və Allah
bəndələrinin vəziyyətinin rahatlaĢdırılması üçün sülhü bərqərar edək ki, bundan
sonra düĢmənçilik, ziddiyyət və döyüĢ tərk olunsun».
Fərhad paĢanın məktubu gəlib çatdıqda cahillik və qürur atının minicisi olan
bəzi əmirlər dedilər:
- Bu söz-söhbəti ortaya salmaqda Fərhad paĢanın mətləbi odur ki, Rum
qoĢunu geri qayıtdıqdan sonra qızılbaĢlar tərəfindən Təbriz qalasına basqın
olunmasın və bu tədbir sayəsində qala sağlam qalsın. Fürsəti əldən vermək lazım
deyildir və onların geri qayıtmasından sonra qala ətrafına gedərək, oranı fəth
etməyə çalıĢmaq lazımdır. Qalanın ələ keçirilməsindən sonra isə rumilərin qalalara
sığındıqları qıĢ fəslində onların vilayətinə qədəm qoyub, o diyarda talan və qarət
atəĢini yandırmaq lazımdır.
Lakin Nəvvabi-Cahanbani qızılbaĢ tayfalarının iltifatsızlığından və onların
arasında müttəfiqliyin olmamasından çox incik düĢdüyündən, tədbir və götür-qoy
nəzərləri ilə mülahizə etdi ki, rumilərin düĢmənçilik və döyüĢ qapılarını açdıqları
vaxtın baĢlanğıcından indiyədək hər il bir məmləkət əldən gedibdir, qızılbaĢ
tayfaları öz aralarındakı nifaq və ikitirəliyin çoxluğu ucbatından bir-biriləri ilə
556
ittifaq etmək məqamında durmayaraq, rumilərin fəth etdikləri mövqelərdən birini
də geri almayıblar və əgər bir-iki il də bu tərzdə davam edərsə, bu [Səfəvi]
dövlətinə tamam zəiflik yol tapacaqdır. O, uzaqgörən ağla müraciət edib, bu
Ģərtlərin qəbulunu inadkarlıq və düĢmənçilikdən daha vacib bildi, əmirlərin
məsləhətlərinin əksinə olaraq, elçiyə dostyana sözlər dedi və müddəaya uyğun
gələn cavab yazıb, sülh bağlanmasını qəbul etdi. Lakin belə bir Ģərt qoydu ki,
Təbriz vilayətinin qızılbaĢların köhnə gorxanası olduğunu və onların onun uğrunda
mümkün gəldiyi və güclərinin yetdiyi qədər çarpıĢacaqlarını nəzərə alaraq, rumilər
oradan əl çəksinlər.
Fərhad paĢa yenidən adam göndərib izhar etdi ki, əgər dostluq təməllərinin
möhkəmləndirilməsi üçün [Səfəvilər] kama yetmiĢ Ģahzadələrdən birini [Osmanlı]
padĢahının oğulları silkinə daxil olmaqdan ötrü xondgarın hüzuruna göndərsələr,
onda mümkündür ki, [xondgar] Təbriz vilayətini o Ģahzadəyə tapĢırar, əks təqdirdə
isə bu iĢ baĢ tutan deyildir. BaĢqa çıxıĢ yolu olmadığı üçün Nəvvabi-Cahanbani
Ģahzadə göndərməyə razı oldu. Əliqulu xan Fəthoğlu da bu məsələdə Nəvvabi-
Cahanbani ilə həmrəylik nümayiĢ etdirdi. Qərar verildi ki, Nəvvabi-Cahanbaninin
kiçik oğlu olan və lələsinin Əliqulu xan olduğu Sultan Heydər mirzəni xondgarın
hüzuruna göndərsinlər. Hərçənd bu məsələ Ģahın və ordunun təbiətinə zidd idi.
Amma o vaxt Ģiələrin halını mühafizə etmək və qol-qanadı qırılmıĢ rəiyyətin
vəziyyətini rahatlaĢdırmaq üçün bu iĢi yerinə yetirmək zərurət mərtəbəsinə
çatmıĢdı.
Fərhad paĢa Nəvvabi-Cahanbaninin fikrindən xəbər tutub, qızılbaĢların
qarĢı çıxmasına baxmayaraq, onun xondgarla dostluq və ittihad saxlamaq
mövqeyində dayandığını bildikdə o həzrətə alqıĢ edib demiĢdi ki, kaĢ, o, Təbrizin
fəthindən öncə belə mövqedə durmuĢ olaydı. Fərhad paĢa öz vasitəçiliyi ilə
müqəddəs niĢanəli Səfəvi sülaləsindən olan bir Ģahzadənin Rum padĢahının
hüzuruna getməsinin Osmanlı sülaləsinin hökmdarlarının cah-cəlalının, Ģan-
Ģöhrətinin və əzəmətinin artmasına səbəb olacağını anladığından bu barədə israr
edib, Rumun mötəbər ağalarından olan Vəli ağa ÇaĢnigirbaĢını ali dərəcəli
Ģahzadəni və sülh, asayiĢ qərarını gətirmək üçün Nəvvabi-Cahanbaninin
hüzuruna yolladı. Vəli ağa Gəncə Ģəhərində ali taxtın ətəyinə gəlib, gəliĢinin
məqsədi barədə məlumat verdi. Onu Əliqulu xanın mənzilində qonaq edib, böyük
izzət və ehtiram göstərdilər. Fərhad paĢa isə Ərzuruma gedib, orada qıĢlaq edərək,
elçinin gəliĢini və Ģahzadənin gətirilməsini gözləməyə baĢladı. O, təkrarən məktub
yazıb, bunları bildirdi: «Elə edin, gələn il Rum qoĢununun hərəkəti baĢlamazdan
öncə öz elçinizi dostluq məktubu ilə, layiqli töhfələr və hədiyyələrlə və adlı-sanlı
Ģahzadə ilə birlikdə yola salasınız ki, bu tərəfdən də biz geri dönüb çıxıb gedək,
ətəklərimizi yığıb, padĢahın ali dərgahına yollanaraq, sülh iĢini möhkəmləndirək
və xondgar həzrətlərini Təbriz vilayətini Ģahzadəyə tapĢırmağa bir növlə razı
salaq».
557
Nəvvabi-Cahanbani söz açdığımız Ģərtlər daxilində xeyirli sülh iĢinə
rəğbətləndi və qərara aldı ki, hərəkət yüyənini Ġraq tərəfə döndərərək, orada
Ģahzadənin yaraqlarını və əĢyalarını hazırlatdırıb tədarük etdirsin, daha sonra isə
onu təcrübəli bir elçi və sədaqət bünövrəli bir məktubla məqsədə doğru göndərsin.
O həzrət öz ali sərkarına məxsus olan, cahanın gözəl yerlərindən və Ġranın məĢhur
Ģəhərlərindən sayılan Ġsfahanı seyr etmək həvəsində idi. O, çox istəyirdi və
xatirində təsəvvür edirdi ki, Ġsfahana yollansın, bir neçə gün o könül oxĢayan
Ģəhərdə iĢrət və Ģadyanalıqla məĢğul olsun, Ģərəfli xatirinə zəmanə
məĢğuliyyətlərindən asudəlik bəxĢ etsin, həmçinin əfĢar və zülqədər tayfalarının
iqtidarı altında olan, hər cür hadisələr səbəbindən qarmaqarıĢıq bir vəziyyətə
düĢən, mahalların itaətsiz hakimlərinin özbaĢınalıq və tüğyanının cərəyan etdiyi
Fars, Kirman, Yəzd [vilayətlərinin] və o hüdudun məsələlərini də intizama salsın.
O, Ġmamqulu xana dəyərli xələtlər bağıĢlayaraq və bol-bol nəvaziĢlər göstərərək,
ona baĢucalığı bəxĢ etdi və Qarabağ sərhədinin idarəçiliyini yenidən onun
çalıĢqanlığının öhdəsinə qoyub, Azərbaycanın digər məsələlərinin həllini isə sülh
bağlanmasına qədər təxirə saldı ki, həmin xeyirli iĢ baĢ tutandan sonra hər barədə
dinin və dövlətin faydasına uyğun gələn nə olarsa, həyata keçirilsin. O, bu fikirlə
Gəncə Ģəhərindən köç edib, Əbu-ġəhmə adlı bir yerdə cah-calalla düĢərgə saldı. Bu
əsnada oyunbaz çərxi-fələyin fırıldağı ucbatından o kama yetmiĢ Ģahzadənin
Ģəhidliyi hadisəsi baĢ verdi.
DÖVLƏT VƏ SƏADƏT ÇƏMƏNĠNĠN O YENĠ FĠDANININ,
YƏNĠ NƏVVABĠ-CAHANBANĠNĠN BƏDBƏXT MURDARLARIN
ÖNDƏGEDƏNĠ OLAN DƏLLƏK XUDAVERDĠNĠN XƏYANƏT
QILINCI ĠLƏ ULDUZLARIN VƏ FƏLƏKLƏRĠN TƏSĠRLƏRĠ
UCBATINDAN ġƏHĠDLĠK TAPMASI HAQQINDA
Cəfakar taleyin adəti və bədrəftar fələyin zərurəti həmiĢə bu olub və indi də
bu olmaqdadır ki, izzət və alilik arxından baĢ qaldırıb arzu bəhrəsi yetirən hər bir
murad ağacı tezliklə dövranın hadisələrinin insafsız sərsər küləyinin zərərindən
məhv olur və dövlət gəlini ilə qucaqlaĢmıĢ hər bir Ģövkətli Ģəxs axırda gecə
quldurları kimi hiyləgər və məkrli olan dövran hadisələrinin nəticəsində öz
amalının nur saçan sevgilisinə üç təlaq deyib, ondan ayrılaraq, əbədi məhrumiyyətə
düçar qalır. Bu mövzunun sübutu [günahları] bağıĢlanmıĢ Ģahzadənin, yəni
Nəvvabi-Cahanbaninin Gəncə hüdudunda qəzavü-qədərin zərurəti ilə baĢ vermiĢ
faciəvi Ģəhidlik hadisəsidir.
Bu qəribə və ibrətamiz hadisənin Ģərhi belədir ki, Ġraqa yollanmaq məsələsi
qətiləĢdikdə Gəncədən köç etmək təbili döyüldü və cah-calalla Birəncərd çeĢməsi
kənarına gəlib dayandılar. Həmin gecə it ilinə müvafiq olan 994-cü ilin zilhiccətül-
həram ayının 22-si (4 dekabr 1586) idi. Nəvvabi-Cahanbani Əliqulu xanın
mənzilinə təĢrif apardı. Gecə yarısına kimi orada qırmızı Ģərab qurtumlayaraq,
558
iĢrətlə və söhbətlə məĢğul oldular. [Həmzə mirzə] gecə yarısı sərxoĢ vəziyyətdə
onun mənzilindən çıxıb, xidmətində olan xas mülazimlərdən və qulamlardan bir
neçə nəfərlə birlikdə ali dövlətxanaya təĢrif gətirdi və hərəmxanaya getmək istədi.
Lakin o səltənət və səadət bağçasının sərvinin Ģəhidlik əhvalatı qəzavü-qədər
lövhəsində tale qələmi ilə yazıldığından hadisənin əli o həzrətin yaxasından
yapıĢıb, onu «xassə»nin vəhĢi quĢlarının saxlandığı quĢxana alaçığına apardı və o,
orada yorğan-döĢək tələb edərək, istirahət yatağında yuxuya getdi.
Dəllək Xudaverdi adlı bir murdar vardı ki, atası məlum olmayan yetim bir
oğlan idi və əvvəllər darüssəltənə Qəzvində dəlləklik edərdi. O, hələ uĢaq
yaĢlarında ikən adlı-sanlı Ģahzadəyə xidmət göstərmək Ģərəfinə nail olmuĢdu.
Oğlan uĢaqlarının təbiətləri bir-birlərinə münasibətdə ülfətə malik olduğu üçün
Ģahzadə ona hüsn-rəğbət göstərmiĢ, onun dəlləklik iĢi Ģahzadənin ali təbiətinə xoĢ
gəlmiĢ və o, Ģahzadənin xidmətində boya-baĢa çatıb, Ģahzadə ilə münasibətlərdə
tamam-kamal məhrəmliyə malik olmuĢ, ali Ģəfqətin uğuru ilə böyüklərin və alilərin
müraciət ünvanına, sərvət və var-dövlət sahibinə çevrilmiĢ, əmirlərin və dövlət
ərkanının yanında əziz və istəkli olmuĢdu. Batini xəbisliyi və alçaqlığı onu o yerə
aparıb çatdırdı ki, bu yaramaz əməlin icraçısı oldu və səltənət, hökmranlıq
bağçasında bəy atıb səadət çəmənində bar verməyə baĢlamıĢ dövlət və xoĢbəxtlik
bağını bəzəyən o fidanı məhv etdi. Adlı-sanlı Ģahzadə alaçığa girib böyrünü
istirahət yatağına qoyduğu vaxt dəllək Xudaverdi içəridən çıxaraq, həmiĢə keĢikdə
duran və indi də yataq məkanının ətrafında keĢikçilik və gözətçiliklə məĢğul olmaq
istəyən ali mülazimlərdən ibarət bir dəstəni oradan uzaqlaĢdırmaq üçün onlara belə
bir bəhanə uydurdu:
- Zati-aliləri bir cananla xəlvətcə görüĢmək arzusundadır. Lakin sizdən
utanır.
O, bu bəhanə ilə onları yataq məkanının ətrafından uzaqlaĢdıraraq qoymadı
ki, onlar orada dayansınlar. Onlar heç nədən Ģübhələnmədikləri üçün onun
dediyinə əməl edib, yataq məkanının ətrafından uzaqlaĢdılar. Murdar və nankor
dəllək o həzrətin yataq məkanının mühafizə və keĢikçilərdən məhrum olduğunu
gördükdə o padĢahlıq bağçasının sərvinin gövdəsinə xəncər çəkdi. ġahzadə məst
olub yataqda yatdığı vaxt o, onun qarnına və böyrünə bir neçə xəncər zərbəsi vurdu
və onun iĢindən xatircəm olub, oradan çıxdı. Əmrə əsasən, xidmətə gəlmiĢ
xidmətkarlardan Fəttah adlı bir oğlan alaçığa daxil olduqda gördü ki, Nəvvabi-
Cahanbani qan dəryasına qərq olub, dərd dolu ürəklə soyuq nəfəs çəkməkdədir. O,
dərhal çıxıb fəryad etdi. KeĢikdə olan qulamlar və [Həmzə mirzənin] Ģəxsi
mülazimləri məsələdən agah olub, heç biri alaçığa daxil olmağa cürət etmədilər.
Zeynal bəy ġərbətdar alaçığa girib gördü ki, o səadət bağçasının sərvi dövran
hadisələrinin küləyinin sərtliyi üzündən məhv olub. Cərrahları və həkimləri hazır
etdilər. Lakin iĢ artıq müalicədən və dava-dərmandan keçmiĢdi. Qısa bir an
içərisində onun Ģərəfli ruhunun quĢu uca behiĢt zirvəsinə pərvaz etdi. Ali zümrənin
mənsubları bu mövzuda demiĢlər:
559
«Torpağın altında tutsan da qərar,
ƏrĢdir sənin həqiqi məskənin».
O vaxt dövlətin əsas dayaqları olan Əliqulu xanın və Ġsmayılqulu xanın
yanına adam göndərib, onlara bu hadisə barədə məlumat verdilər. Əvvəlcədən
qərara alındığı kimi, Ģübhə yaxın köç edilməli idi və bu hadisədən xəbərsiz olan
ordu əhli artıq köç etməyə baĢlamıĢdı. Ordu əhlinin bir çoxları köç edib getmiĢdi
ki, bu xəbər yayıldı. Ġsgəndər Ģanlı nəvvab və səltənət çadırının möhtərəm qadınları
fəryada və fəğana gəldilər. Cavanların və qocaların naləsi və ahı asimana yüksəldi.
Böyük əmirlər Əliqulu xanın mənzilinə cəmləĢərək, hamısı onunla ittifaq etdilər ki,
Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın dövlət sarayının qapısına gəlib, o faciəvi hadisənin
baĢsağlığını bildirdikdən sonra atlanmağı xahiĢ etsinlər. Ədhəm xan Türkmanı isə
[günahları] bağıĢlanmıĢ cəsədin yanında qoydular ki, o, cəsədi onların ardınca
gətirib, mənzilə çatdırsın. Ədhəm xan [Həmzə] mirzənin Ģəxsi mülazimləri ilə
birlikdə o həzrəti qana bələnmiĢ paltarla məhfəyə qoydu. Qorçular onu çiyinlərində
tutdular. Ġki-üç min nəfər adam məhfənin önündə yaxası açıq vəziyyətdə, baĢlarına
torpaq tökərək, növhə oxuya-oxuya Ģah ordugahına çatdılar. Böyük əmirlər onu
qarĢılamaq üçün ordugahdan çıxdılar. Onların gözləri o dövlət və səadət çəməninin
novbaharının Tanrının rəhmətinə qovuĢmuĢ cəsədinə düĢdükdə baĢlarından tac və
papaqlarını götürüb, yerə vurdular və fəryad, fəğan səslərini asimanın ən yüksək
nöqtəsinə çatdırdılar.
Xülasə, böyük [qiyamət] gününün dəhĢəti xalq arasında peyda oldu.
Asimandakılar yerdəkilərə müvafiqlik göstərib ağlayırdılar. Cəsədi hərəmxana
yaxınlığında quraĢdırılmıĢ bir alaçığa apardıqda Ġsgəndər Ģanlı nəvvab Yaqub
1079
kimi hönkürə-hönkürə o hüzn evinə girdi. Ġzzət çadırının sakinləri (yəni hakim
sülaləyə mənsub) olan qadınlar üzlərini dırnaqları ilə cırdılar, dözümsüzlük əlləri
ilə saçlarını yolub, cəsədin üstünə gəldilər və növhə deməyə, ahu-zar etməyə,
ağlamağa və iztirab keçirməyə baĢladılar. Ondan sonra Ģahzadənin cəsədi qüsl
verilməyə aparıldı. Sədr və üləmalar Ģəriətə uyğun qüsl və kəfənləmə mərasimini
həyata keçirdilər. Bir dəstə adama tapĢırıldı ki, cəsədi əvvəlcədən darülirĢad
Ərdəbilə aparıb, övliyalar sultanının müqəddəs məqbərəsində, öz böyük
əcdadlarının civarında dəfn etsinlər.
Əhvalatın qəribəliyi üzündən gecə yarısı o məzlum Ģahzadənin qanı murdar
Xudaverdinin yaxasından tutub, onu çəkə-çəkə cəsədin üstünə gətirdi. Bu
hadisənin Ģərhi və bu icmalın təfsili belədir ki, sui-qəsdin baĢ verməsindən sonra, o
1079
Dini rəvayətlərə görə Yaqub peyğəmbər Yusif peyğəmbərin atasıdır. O, öz oğulları arasında ən çox
Yusifi istədiyi üçün onun digər oğulları qısqanclıq edərək, Yusifi quyuya atmıĢ və onun canavar
tərəfindən öldürülməsi barədə ataları Yaquba yalan məlumat vermiĢdilər. Sevimli oğlunun ölüm xəbəri
Yaquba pis təsir etmiĢ və ağlamaqdan onun gözləri kor olmuĢdu. Bu rəvayət ġərq ədəbiyyatında geniĢ
yayılmıĢ və Ģairlər, ədiblər oğul dərdi görmüĢ ataları Yaquba oxĢatmıĢlar.
560
həzrətin qayğısının qədrini bilməyərək, bu yaramaz əməli törətmiĢ o murdar bədzat
öz mənzilinə gedib, təxminən əlli-altmıĢ tümən olan bir kisə əĢrəfi qızılı [Həmzə]
mirzə cənablarının Ģadlığa sərf etməkdən ötrü qızıl tələb etməsi bəhanəsi altında
götürdü və böyük əmirlərdən Ġsmayılqulu xanla münasibəti və dostluğu daha çox
olduğu üçün piyada və tək-tənha onun mənzilinə getdi. Ġsmayılqulu xan bir dəstə
həmsöhbəti ilə söhbətləĢməklə məĢğul olarkən o, əhvali-ruhiyyəsi iztirablı bir
vəziyyətdə həmin məclisə gəldi. Onlar rəsmi iltifatdan sonra onun vaxtsız gəliĢinin
səbəbi barədə sual verdilər. O dedi:
- Böyük bir günah etmiĢəm. Məndən böyük bir xəta törəmiĢdir. Ġndi mənim
halım üçün çıxıĢ yolu nədir?
Onu sorğu-suala tutduqdan sonra o, bu yaramaz əməli və əcaib hadisəni
izhar etdi və [Ġsmayılqulu xandan] yardım istədi. Axı comərdliyi olmayan
[Ġsmayılqulu xan] nə üçün elə oradaca qeyri-ixtiyari olaraq onun qanını axıtmadı
və aləmin külünü öz baĢına tökmədi?
[Xudaverdi] bu qəribə hekayəti danıĢdıqdan sonra [Ġsmayılqulu xan] onu öz
atasının yerinə Nəvvabi-Cahanbaninin eĢikağasıbaĢısı olmuĢ Rzaqulu bəy Piri bəy
oğlu Ġnalluya tapĢırdı ki, onu mühafizə edib, mənzilə çatdırsın. Sözügedən Ģəxs
onu sandığın içinə qoyub, həmin sandığı pal-paltar sandıqları arasına yükləyərək,
öz mənzilinə gətirdi və gecə vaxtı Ġsmayılqulu xanın əmrinə əsasən, onu öz
mülazimlərindən iki nəfərə verdi ki, onu gizlincə və pünhan Ģəkildə cəngəlliyin
içərisinə aparıb, qətlə yetirsinlər. Mülazimlər əmrə uyğun olaraq, onu cəngəlliyin
içinə apardılar və ona bir-iki zərbə vurdular. Onun yanında olan qızılları
bölüĢdürmək məsələsi onları onun iĢini tamam bitirməkdən yayındırdı. O, özünü
qamıĢlıq basmıĢ bir qara suya salıb gizlənə bildi. Təsadüfən ona vurulan yaralar
ağır deyildi və ona elə bir ciddi zərər dəyməmiĢdi. Onların gediĢindən sonra o,
qamıĢlığın və qara suyun içindən çıxdı. Ona bərk Ģaxta təsir etdi və uzaqdan bir
atəĢ görüb, özünü səbirsizliklə o atəĢin yanına çatdırdı. Təsadüfən həmin atəĢ
Ģahzadənin [cəsədinin olduğu] alaçıqda yanan məĢəl idi. Cəsədin yanında olan
Ģahzadənin mülazimlərindən ibarət camaat məĢəlin iĢığında onu gördülər və
tanıyıb tutdular. Onun gözü o [günahları] bağıĢlanmıĢ cəsədə düĢdükdə gözündən
peĢmanlıq yaĢları axmağa baĢladı. Ondan sual etdilər:
- Sən bu Ģahzadənin dövləti ilə böyüklərin və alilərin baĢçısı olmuĢdun. Nə
üçün bu əməli törətdin? O dedi:
- Bəzi adamlar məni təlimatlandırıb vədlər verdilər, məni onun əleyhinə
qaldırdılar və mən də ağılsızlıqla aldanaraq, bu əməli törətdim.
Amma o demədi ki, hansı kəslər məni təlimatlandırıblar. Sübh tezdən onun
tutulması xəbəri Ġsgəndər Ģanlı nəvvaba çatdı. Əvvəlcə onu əmirlərin məclisinə
gətirdilər. O, çərənləməyə baĢladı. Əmirlərin əmrinə əsasən, onun dilinə çuvalduz
vurdular (onu lal etdilər) ki. hərzə-hərzə danıĢmasın və xeyirxah, sədaqətli Ģəxsləri
töhmət və iftira hədəfinə çevirməsin. Ġsgəndər Ģanlı nəvvab buyurmuĢdu ki, mən
ondan öz əlimlə qisas alacağam. Onu əĢrəfin hüzuruna apardılar. Onun danıĢmaq