Искандер Мунши Тюркман. Tarix-i al?mara-yi Abbasi (Аббасова мироукрашающая история). Том 1
Подождите немного. Документ загружается.
541
[qiyamçılardan] uzaqlaĢdılar. Ġstədilər ki, bayat el-obası üzərinə də [qoĢun]
göndərsinlər. Lakin bu vaxt Nəvvabi-Cahanbaninin Qızılüzən çayından keçib
Mahan çəmənliyinə gəlməsi xəbəri onlara çatdı. Onlar digər bir iĢə fürsət
tapmayıb, müharibə əzmi ilə Ģəhərdən çıxdılar.
Buna qədər isə Nəvvabi-Cahanbani Rudbar hadisəsini eĢidib, adam
göndərərək Ġsmayılqulu xanı Deyləmandan öz yanına çağırdı ki, Paradbaba-
Mənsuri yolundan Taroma gəlib ali məiyyətə birləĢsin. O, göstəriĢə uyğun olaraq,
ali məiyyətə birləĢdi. Nəvvabi-Cahanbani Ġsmayılqulu xanın, onun qardaĢlarının və
Ģamlu ağalarının alaçıqlarını, büyutat ləvazimatlarını və ehtiyaclarını ali sərkardan
ödədi və piyada qalmıĢ Ģamlu qazilərini atla təmin etmək üçün hökm olundu ki,
bütün əmirlərin, əyanların və hər kəsin ki öz mindiyi atdan savayı atı vardır, onlara
versin. Beləliklə, piyada qalanlar atla təmin olundu və onlar üçün əsləhə və yaraq
təĢkil edildi. Əliqulu xan Fəthoğlu və s. əmirlər də [Ģamlulara münasibətdə] iltifat
nümayiĢ etdirdilər.
Müxtəsər, onun gəliĢindən sonra ali məiyyət çayı keçib, Mahan
çəmənliyində dayandı. Onlar orada olarkən Xalxalda və Taromda olan ustaclu
tayfasını da öz yanlarına cəmləĢdirərək, oradan köç edib, Sultaniyyə çəmənində
dayandılar. Rey və Rudbarda yaĢayan Məhəmməd Hüseyn sultan baĢda olmaqla
əymür camaatı
1066
bu məkanda tərtibə salınmıĢ qoĢunla ali məiyyətə qoĢuldular.
Türkman və təkəlülərin soyğunçuluğu və qarətkarlığı [Qəzvin ətrafındakı] ellərə və
oymaqlara çatıb, onları vahiməyə salmıĢdı və imkanı olan hər kəs öz eli və ulusu
ilə birgə Sultaniyyə çəməninə gəlib, ali orduya qoĢulmuĢdu.
Ali nəvvab [Həmzə mirzənin] qorçusu olan və qalibiyyətli orduda əmir
rütbəsi daĢıyan Dövlətyar Siyahmənsur qoĢun gətirmək üçün göndərilmiĢdi. Həmin
vaxt o, siyahmənsur [tayfasının] kürdlərindən bir dəstəni özü ilə gətirib gələrək,
Sultaniyyəyə çatdı. Onların maldar adamlar olmasına və aralarında yaraqlı
Ģəxslərin az olmasına baxmayaraq, onların gəliĢi qoĢunun çox görünməyinə səbəb
oldu. Beləliklə, Sultaniyyədə bir qədər qoĢun yığıĢdı. Qalibiyyətli məiyyətdəki
qoĢunun sayı artaraq, yeddi min süvariyədək çatdı. Onların beĢ min nəfəri iĢə
yarayan [əsgərlər] idilər.
Digər tərəfdən türkman və təkəlü [əmirləri] öz tabeçiləri ilə Təhmasib
mirzənin məiyyətində Bahluvar
1067
çəməninə çatdılar. Onların əsgərlərinin sayı on
mindən çox idi. Özü də ki, bunların hamısı bacarıqlıvə yaraq-əsləhəli adamlar
idilər. Onların əksəriyyətinin iki atı vardı, birini minirdilər, o birisini isə ehtiyatda
saxlayırdılar. Müxtəsər, onların gəliĢi xəbəri zati-alilərinin qulağına çatdıqda
qoĢunların bir-birinə yaxınlaĢması baĢ verdi. Nəvvabi-Cahanbani Sultaniyyədən
köç edib, Sayinqalanın iki fərsəxliyində dayandı. Həmin gün [qiyamçıların]
qaravulları onların gəliĢi barədə xəbər çatdırdılar. Nəvvabi-Cahanbani, Pirqeyb xan
1066
Əymür camaatı - zülqədər tayfasının bir obası idi (F.Sümer. Safevi devletinin kuruluĢu,
s.95,178,180).
1067
S-129, v.275a-da Baqluvar yazılmıĢdır.
542
Ustaclunu qoĢunun çərxçisi [təyin] edərək, ustaclu və s. tayfaların əmirlərindən, iĢə
yarayan adamlardan ibarət iki min nəfərlik dəstəni ona yoldaĢ etdi. Əliqulu xanı isə
Əsləməs xan Möhürdar, Əli sultan Tatıoğlu və möhürdar ġahqulu sultan
Zülqədərin nəvəsi Əli sultanla birlikdə cəmi sayı iki min nəfər olan bir dəstə ilə
çərxçilərdən sol cinahda yerləĢdirdi. Ġsmayılqulu xan, Qorxmaz xan və ġahverdi
xəlifə Ġnallu sayı min iki yüz nəfər olan Ģamlu qoĢunu ilə sağ cinahda mövqe
tutdular. Nəvvabi-Cahanbaninin və Ģəxsi mülazimlərinin zəfərpeykər ayparası
mərkəz üfüqlərindən doğdu və ġahqulu sultan Xüləfa, Seyid bəy Kəmunə,
Dövlətyar xan Siyahmənsur da o həzrətin yanında qərar tutdular. Taqətsiz atlara
malik maldar adamların əksəri də qoĢunun çox görünməsi üçün mərkəzdə
dayandılar. Beləliklə, dünya sakinlərinin Ģahzadəsi [Həmzə mirzənin] ordusunun
mərkəz hissəsi azdan-çoxdan iki-üç min nəfərə çatırdı. Onlar layiqli tərzdə döyüĢ
əməliyyatının tərtibi və ləvazimatı ilə ordugahdan çıxıb, bir fərsəx irəlilədilər və
əsr
1068
vaxtınadək at üstündə qalıb, üsyan əhlinin gəliĢini gözlədilər. Əsr vaxtı
xəbər çatdı ki, tüğyançıların ordusu dağlar arasındakı çayın yanında düĢərgə
quraraq, döyüĢü ertəsi günə saxlayıblar. SüruĢ (məlaikə Cəbrayıl) qeyb
aləmindən bu nidanı qulağa çatdırdı:
Beyt
«DüĢmən qəlbi gəldi belə qərara
Ki, sabah yollansın döyüĢ yoluna,
Kin meydanında coĢub-qaynasınlar,
Öz baĢlarıyla oyun oynasınlar».
Bu xəbəri dəqiqləĢdirdikdən sonra Nəvvabi-Cahanbani öz ordusundakı hər
bir tayfanın nümayəndələrindən ibarət iki-üç nəfəri səhrada qoydu ki,
[qiyamçıların] hiyləsindən, məkrindən və gecə basqınından vaqif olsun və özü isə
ordugaha qayıdıb, o gecə sabahacan bir sıra fədailərlə birlikdə oyaq qalaraq, təkrar-
təkrar Allaha dua etdilər: «Ey uca Allah! Qiyamçıların ürəyini yumĢaldıb, bu
fitnəni xeyir və xoĢluqla yoluna qoy!». Həmin vaxt «Rövzətüs-səfa» kitabı
ortalıqda idi. Nəvvabi-Cahanbani [həmin kitabla] fal açıb baxdı ki, görsün, açdığı
səhifədə nə çıxacaqsa, özünün o [qiyamçı] camaatla əhvalatının necə olacağını
onunla müqayisə etsin. Təsadüfən, bəzi əmirlərin Əmir Çobanın və Sultan Əbu-
Səid xanın iqtidarını aradan qaldırmaq üçün üsyan qaldırmaları, onların
mücadiləsi, Sultan Əbu-Səid xanla Əmir Çobanın zəfər qazanması və üsyançı
əmirlərin məğlub olması hadisəsindən [bəhs edən səhifə] açıldı
1069
. Nəvvabi-
1068
Əsr vaxtı - ikindi zamanı, günortadan sonra.
1069
S-129, v.275b; S-297, v.217b. Tehran çapında (s.336) bu cümlə belədir: «Təsadüfən, Əmir Sultan
Əbu-Səidin Ulcaytu xana qarĢı üsyanı, onların mücadiləsi və Əbu-Səid xanın zəfər qazanması
hadisəsindən (bəhs edən səhifə) açıldı». Halbuki Hülaku (Elxani) hökmdarı Sultan Əbu-Səid (1316-
543
Cahanbani baĢını səcdəyə qoyub nəzir etdi ki, əgər o təbəqəyə qalib gələrəmsə,
eĢidilənlərin əksinə hərəkət edərək, fəth və zəfərdən sonra bir nəfərin də qətlinə
imkan vermərəm və əsirlərlə əfv və mürvət üslubu ilə rəftar edib, kəramətli
əcdadlarımın qaydasına riayət edərəm.
Xülasə, dan yeri sökülməzdən öncə o həzrət öz möhtərəm bibisi və ali
dövlətxananın banusu olan Bilqeys məkanlı xanım Zeynəb bəyimlə, digər
hərəmlərlə və övladları ilə vidalaĢdı, Ağacan bəy ƏfĢarı hərəm qorçuları ilə
birlikdə ali dövlətxananı qorumağa təyin etdi və Allahın lütfkarlığına ümid
bağlayaraq, düĢmənlə döyüĢməyə üz tutdu. Əvvəlki gündə olduğu kimi, bu dəfə də
çərxçilər, sağ və sol cinahların, mərkəz («qol») hissənin əsgərləri müəyyən
olunmuĢ qaydaya uyğun olaraq, hər biri öz mövqeyində qərar tutdu. GünəĢin
doğması vaxtına yaxın qiyamçıların qoĢunu göründü və tozanağın çoxluğu
ucbatından havanın üzü örtüldü.
Beyt
«GeniĢ çöldə süvarilər çaparaq,
Yeri-göyü eylədilər tozanaq.»
Onların bütün qoĢunu dağın arxasından çıxıb gələrək, bir təpədə səf
bağladılar və iyirmi min nəfərin əlaməti olan böyük bir qaraltı nəzərə çarpdı.
Səadətli məiyyətin mülazimləri onların hamısının hərbçilər olduğunu təsəvvür
edib, bir qədər pəriĢan oldular və ürəklərə böyük vahimə düĢdü. [Qiyamçılar] bir
az o dağın baĢında dayanıb, oradan çölə qədəm qoydular və irəli gəldilər. Aydın
oldu ki, həmin böyük qaraltı onların ordusundakı dəvələrinin qaraltısı sayəsində
meydana gəlmiĢdir. Onlar həmin dəvələri yükləyib, arxalarıyca salaraq, özləri ilə
gətirirdilər. Buna görə də ürəklər bir qədər arxayınlıq tapdı. Həqiqətən də, əgər
[qiyamçılar] həmin gün də döyüĢü təxirə salıb orada qalsaydılar, onda qiyamçı
qoĢunun çoxluğunun və onların üstünlük və qələbə əldə edəcəklərinin xofu
ucbatından dünya sakinlərinin Ģahzadəsi [Həmzə mirzənin] ali məiyyətinin
mülazimlərinin tamam sarsıntıya düĢmə ehtimalı vardı. Bu sətirlərin müəllifi
(Ġsgəndər bəy MünĢi) deyir ki, o vaxt mənim ömür mərhələlərimdən iyirmi altı
mərhələ arxada qalmıĢdı (iyirmi altı yaĢım vardı) və mən qələm sahibləri
zümrəsində və Nəvvabi-Cahanbaninin divan mənsubları silkində qərar tuturdum.
Həmin döyüĢ günündə mən iyirmi altı yaĢlı bir kiĢiyə xas olan nəfsi cahilliyin və
1335) heç vaxt atası Ulcaytu xana üsyan etməyib və onlar arasında döyüĢ baĢ verməyib. Əslində, Bakı
nüsxələrində yazıldığı kimi, burada bir qrup monqol-tatar əmirinin Sultan Əbu-Səidə və ordu
komandanı Əmir Çobana qarĢı qaldırdığı qiyamdan və hökumət qüvvələrinin qiyamçıları məğlub edib
sərt Ģəkildə cəzalandırmasından söhbət gedir. Bu əhvalat istər Mirxondun «Rövzətüs-səfa» əsərində,
istərsə də digər tarixi mənbələrdə aydın surətdə əksini tapmıĢdır (məsələn, bax: Хафиз Абру. Зайл-и
джами ат-таварих-и Рашиди. Перевод с персидского Э.Р.Талышханова. Баку, 2007, c.95-103).
544
sadəlövhlüyün çoxluğu üzündən zireh geyib, yaraq-əsləhə qurĢanaraq, öz düz
nizəmlə Ģücaət sahiblərinin cərgəsində qərar tutmuĢdum və Nəvvabi-Cahanbaninin
müqəddəs üzəngisindən ayrılmayaraq, qələbə anına qədər onunla birlikdə idim.
Ona görə də həmin əhvalatın təfərrüatından xəbərim vardır və bu hadisəni
müĢahidə etdiyim tərzdə vaqiə yazan qələmlə burada qeydə alıram.
Nəvvabi-Cahanbaninin yağı əmirlərlə müharibəsi. Xülasə, o təbəqə irəli
gəldikdə aydın oldu ki, onlar iki «qol» tərtib etmiĢlər: bir «qol» Müseyib xan, Vəli
xan və təkəlülərdən ibarət idi və onların çərxçisi Əli sultan Pakmal idi; digər
«qol»da isə Məhəmməd xan, Ümmət xan Zülqədər, Ədhəm xan, Əmir xanın
qardaĢı oğlu Ġsmayıl xan, Sultan Məsum xan Türkman və s. türkmanlar
dayanmıĢdılar və onların çərxçiləri Əmir xanın oğlu Gülabi xan, Əmir xanın
qardaĢı ġahqulu sultan və ġahqulu sultan Piyada Türkman idilər. ġahzadə
Təhmasib mirzənin baĢı üzərində zərnigar çətir qaldırılmıĢ və o, türkmanların
«qol»unda qərar tutmuĢdu. Tərəflər bir-birləri ilə üz-üzə gəldilər və hər iki tərəfin
çərxçiləri döyüĢə girdilər. Təkəlü qoĢunu Ģamluların, türkman camaatı isə
ustacluların qarĢısında idi və onlar bir-birlərinə hücum çəkdilər. Tozanaq qopdu.
Hər iki tərəfin cavanları igidlik nümayiĢ etdirirdilər. DöyüĢün əvvəlində [Həmzə
mirzənin] səadətli əsgərləri Ģücaət qədəmləri ilə irəli atıldılar. ġamlu tayfası təkəlü
çərxçisinə qalib gəldi və Əli sultan Pakmal qətlə yetirildi. Ġsmayılqulu xanın vəziri
Həmzə bəy Nəvvabi-Cahanbaninin yanına gəlib, Əli sultanın öldürülməsi xəbərini
çatdırdı. Həmçinin ustaclu tayfası türkman çərxçisi üzərində qələbə qazandı.
Özünü adlı-sanlı mübarizlər zümrəsindən sayan Əliqulu xan Fəthoğlu cahilliyinin
çoxluğu ucbatından öz «qol»unda qalmayıb, özü Ģəxsən irəli atıldı və çərxçilər
arasında gedən vuruĢmaya qoĢuldu. Nəhayət, türkman çərxçiləri ustaclu qoĢununun
təzyiqin qarĢısında geri çəkildilər. Əmir xanın qardaĢı ġahqulu sultan qətlə
yetirildi. Onun baĢını nağaraxanası və yaraqları ilə birlikdə gətirib gəldilər. Lakin o
tərəfdən təkəlü qoĢunu arasından saysız-hesabsız bir dəstə çıxaraq, özünü parlaq
ildırım kimi Ģamlu tayfasına vurub, onları «Binatün-nəĢ» bürcünün ulduzları kimi
pərən-pərən saldı və Qəzvin daruğası ġahkərəm bəy Ləngər iĢə yarayan Ģamlu
cavanlarından neçə nəfərlə birlikdə qətlə yetirildi. Vəzir Həmzə bəy əsir düĢdü.
Türkman ordusunun həmləsinin zərbəsi nəticəsində ustaclu qoĢununun
məğlub olması. Həmçinin türkman ordusundan Əmir xanın bütün qardaĢları və
tabeçiləri, ġahqulu sultan Piyada və digərləri davakar və döyüĢkən bir qoĢunla
Əliqulu xanı öldürmək və Əmir xanın qanının intiqamını qatillərdən almaq üçün
irəli atıldılar və Pirqeyb xanı və ustacluların çərxçi dəstəsini bir igidcəsinə zərbə ilə
darmadağın edib, özlərini Əliqulu xanın «qol»una yetirdilər. Əliqulu xan öz
«qol»unda olmadığı üçün «qol» adamları bir-birilərinə dəyib, xanı axtarmağa
baĢladılar. Türkman ordusu onlara çarpıĢmaq və vuruĢmaq macalı vermədən bütün
ustaclu ordusunu və Əliqulu xanın tabeçilərini darmadağın etdi. Onun və [digər]
ustaclu əmirlərinin nağaraxanasını apardılar. Əliqulu xan çoxlu at çapmaqdan və
Ģəxsən iĢtirak etdiyi saysız toqquĢmalardan sonra özünü üç-dörd nəfərlə birlikdə
545
dağın ətəyinə çəkdi. O camaatın (ustacluların) darmadağın olunması və Ģamluların
məğlubiyyətə uğraması xəbəri Nəvvabi-Cahanbaniyə çatdı. Onun səadətli
«qol»unun sol cinahında dayanmıĢ və Əliqulu xana kömək göstərməyə məmur
edilmiĢ möhürdar Əsləməs xan Zülqədər və bir sıra zülqədər əmirləri [ustaclulara]
yardım etməyə və döyüĢməyə tələsdilər. Lakin bir iĢ görə bilmədilər. Əliqulu
sultan Tatıoğlu Zülqədər qətlə yetirildi. Türkman ordusunun təzyiqi altında o
dəstənin hamısı pərən-pərən salındı. Qaçanlar hətta [Nəvvabi-Cahanbaninin]
səadətli «qol»unda da qalmağa tab gətirməyərək, fərar yolunu tutdular.
Bu halda zati-alilərinin əhvali-ruhiyyəsi dəyiĢdi və səadətli «qol»da
narahatlıq yarandı. Külək müxaliflərin tərəfindən əsdiyindən və tozanaq
qalxdığından bu tozanağın içində Nəvvabi-Cahanbaninin fələyi bürüyən çətiri
qiyamçıların nəzərindən gizli qalmıĢdı. Buna görə də müxalif qoĢunu «qol»dan o
tərəfə keçsə də, mərkəzə doğru irəliləməyib, geri qayıtdı. Nəvvabi-Cahanbani
qoĢunun pərakəndəliyinə baxmayaraq, yanında qalan az sayda adamla döyüĢ
meydanında səbat və qətiyyət ayağını möhkəm saxlayıb, Əliqulu xanı Ģərəfli
xidmətə gətirib gəlmək üçün Mirzə Hidayət Nəcmi-Sani Ġsfahanini göndərdi ki, o
gəlib, müqəddəs üzənginin yanında olsun. Sözügedən Ģəxs gəlib cavab gətirdi:
- Əliqulu xan deyir ki, Nəvvabi-Cahanbaninin xidmətinə gəlməyə üzüm
yoxdur. Bizim iĢimiz uğursuzluğa düçar oldu. Bundan sonra düĢmənləri
sevindirərək zillət və xarlıq içində yaĢamaq nəyə yarayar?! Mən döyüĢ
meydanında qalacağam ki, hərb dəryasında boğulub, fanilik dənizində qərq olum.
Nəvvabi-Cahanbani yenidən [Mirzə Hidayəti] Əliqulu sultan Zülqədər
Qoruqlu ilə birlikdə göndərib, [Əliqulu xan Fəthoğluya] belə bir xəbər yolladı:
- Məgər sənin ağlına elə gəlib ki, mən döyüĢ meydanına arxa
çevirib, iki günlük həyatı qənimət sayaraq fərar edəcəyəm? Bu, necə də yanlıĢ bir
təsəvvürdür və necə də qeyri-mümkün bir xəyaldır! Buraya gəl ki, bizim baĢımıza
nə gələcəksə, sənin də baĢına gəlsin.
Onlar gedib tam təkidlə Əliqulu xanı gətirdilər. Bu vaxt müxaliflərin «qol»u
irəli gəlməyə baĢladı. Təhmasib mirzənin mövqeyi olan türkmanların «qol»u
yubanmadan irəli gəlsə də, Əli Pakmalın qətlindən qəzəblənmiĢ Vəli xan və
təkəlülər onlardan da qabağa düĢmüĢdülər. Vəli xanın cilovunun qabağında tüfəng
atmaqla məĢğul olan dörd yüz-beĢ yüz nəfərə yaxın tüfəngçi Nəvvabi-
Cahanbaninin səadətli «qol»unun üstünə cumdular. Elə vəziyyət yarandı ki,
məğlubiyyətə uğramıĢ Ģamlu qoĢunu onların arxasında qaldı. Belə olduqda təkəlü
qoĢununun birinci dəstəsini təĢkil edən Məhəmməd xan və Ədhəm xan Türkmanın
baĢçılıq etdikləri üç yüz-dörd yüz nəfər, Ģamlu tayfasının onlara arxadan zərbə
vurub təkəlü ordusunu sarsıtmaması üçün Ģamluların önünü kəsməkdən ötrü orada
qaldılar. Xülasə, Əliqulu xanla Əliqulu sultan Zülqədər ali məiyyətə çatan vaxt
təkəlü qoĢunu o qədər irəli gəlmiĢdi ki, tüfəngçilərin atdıqları güllələr səadətli
məiyyətin mülazimlərinə çatırdı. Bu döyüĢdə çətirdar olan və Nəvvabi-
Cahanbaninin yaxınında at üstündə oturmuĢ ali nəvvab sərkarının xəzinədarının
546
qulamı ġahqulu bəy ayağından tüfəng yarası aldı. Nəvvabi-Cahanbani səadətli
çətiri bu savaĢdan sonra Fərrux Yeketaz
1070
[adı] ilə məĢhur olmuĢ xasseyi-Ģərifə
qulamı Fərrux bəyə tapĢıraraq, ona əmr etdi ki, çətiri günəĢ kimi o həzrətin
Fərqədan ulduzlarına
1071
çatan baĢı üzərində saxlayıb, ali məiyyətdən ayrılmasın.
Amma [Həmzə mirzənin] «qol» qoĢunu bir-birinə dəymiĢdi. Təkəlü
ordusunun təzyiqi və tüfəng güllələrinin xətərləri ucbatından orada az adam
qalmıĢdı. Onlar da müxaliflərin hücumundan qorxaraq, əksəriyyəti fərar yolunu
tutdular. Allahın himayəsi altında olan Nəvvabi-Cahanbani güllələrin qorxusundan
çiynindən asdığı günəĢ misallı qalxanını mübarək əlinə götürüb, onu gah üzünün
qarĢısına, gah qabağına, gah da arxasına tuturdu. Ali məiyyətin mülazimləri də
böyürlərini döyüĢ meydanına çevirərək, fərar əlaməti olan bir neçə addım geri
getdilər. Məiyyətdə olanların hamısı məğlub olduqlarını və basıldıqlarını yəqin
edib, fəth və zəfərdən ümidlərini üzdülər. DöyüĢ meydanının ortası tüfəng
güllələrinin yaratdığı dəĢhət səbəbindən mübarizlərdən xali oldu və döyüĢdə heç
kəs qalmadı. Nəvvabi-Cahanbaninin arxasında bir fərsəxə qədər məsafədə səadətli
qoĢundan qaçanlar səhrada pərakəndə olub, bəxtsizlik yoluna çıxmıĢdılar. Belə
Ģəraitdə ali məiyyətin mülazimlərinin canına həyəcan və iztirab düĢdü və carçıbaĢı
Əlixan bəy Rumlu qorxunun çoxluğu üzündən atdan yerə enərək, əli ilə Nəvvabi-
Cahanbaninin atının yüyənindən tutub dedi:
- DöyüĢün nəticəsi həmiĢə eyni cür olmur. ġücaət ərləri və döyüĢ igidləri
gah qalib olurlar, gah da ki məğlub. Əgər bu vuruĢmada qəzavü-qədərin zərurəti
ucbatından zəfər bizim tərəfimizdə olmazsa, biz Sizin müqəddəs zatınızı cəhalət və
bihudə inadkarlıq üzündən bada verə bilmərik. Ġndi artıq iĢ iĢdən keçib. Yanımızda
yardımçı və köməkçi qalmayıb. Vəziyyətin düzələcəyinə ümid yoxdur. Hələ gecə
düĢüncəyədək on fərsəx yol getmək olar. Biz bəndələrin iĢi asandır. Siz isə tezliklə
özünüzü salamatlıqla Azərbaycana, yüksək Ģöhrətli atanızın hüzuruna yetirib, o
tərəfin dövlətsevərlərini cəmləyərək, yenidən hökmranlıq bayrağınızı
dalğalandırın.
Nəvvabi-Cahanbani ona etirazını bildirib, kəskin və sərt tərzdə buyurdu:
- Axı bu cür fərarın rüsvayçılığı ilə yaĢamaq nəyə yarayar?! Aləm əhli
arasında yayılacaq ki, filankəs öz kiçik qardaĢının qabağından qaçdı. Mən bu
döyüĢdə Ģəhidlik Ģərbətini içəcəyəm və bu utancın yükünü daĢımayacağam.
O, iti qaçan atının yüyənini sözügedən carçının əlindən alıb, öz düz nizəsini
mübarək əlində tutaraq, ilham dili ilə bəyan etdi:
- Kim Ģəhid olmaq meylindədirsə, mənə yoldaĢ olsun! Kim bədəninin
asudəliyini üstün tutursa, Tanrı ona yar olsun!
O, bunu dedi və tikan kimi batan mahmızını atın tərkinə vurub,
sahibqiranlığın Ģücaət atını cövlana gətirərək, özünü akula (köpəkbalığı) kimi savaĢ
atəĢinin dəryasına vurdu və bir göz qırpımında, «Allahın mərhəmətindən ümidinizi
1070
Yeketaz – farsca “misilsiz süvari”.
1071
Fərqədan ulduzları - ġimal qütbünə yaxın, Kiçik Ayı bürcündə iki parlaq ulduz.
547
kəsməyin» ayəsinə
1072
əsasən, fəth və zəfər yeli əsməyə baĢladı. O vaxta kimi külək
qiyamçıların tərəfindən əsirdi, döyüĢ meydanının toz-torpağı səadət əsgərlərinin
baĢına tökülürdü və [Həmzə mirzənin] uzaqgörən gözü qələbə və bəxtiyarlıq
əlamətlərini müĢahidə etməkdən məhrum qalırdı. Bu əsnada isə Allahın köməyi ilə
baĢ vermiĢ gözəl bir təsadüf üzündən külək səadət əsgərləri tərəfindən əsməyə
baĢladı. Vəli xan və təkəlü qoĢunu dünya sakinlərinin Ģahzadəsi [Həmzə mirzənin]
səadətli «qol»u üzərinə Ģığıyan zaman məğlub və pərakəndə olaraq müxalif
qoĢunun arxasında qalmıĢ Ġsmayılqulu xan və Ģamlu tayfası bu halı müĢahidə edib,
narahatçılığa düĢərək, fədailər kimi onların (təkəlülərin) arxasından həmlə etdilər.
[Təkəlü] qoĢununun birinci dəstəsinə baĢçılıq edən və pərakəndə Ģamlu qoĢununun
qarĢısını almaq üçün dayanmıĢ olan Ədhəm xan Türkman onlara müqavimət
göstərməyə tab gətirməyib qaçdı. ġamlu tayfası onlara qalib gələrək, özünü
təkəlülərə yetirdi.
Nəvvabi-Cahanbaninin zəfər qazanması, türkman və təkəlü ordusunun
darmadağın edilməsi. Nəvvabi-Cahanbani öz Ģərəfli vücudu ilə [təkəlülərin]
qarĢısında həmlə edərkən bu sətirlərin müəllifi də onun yanında idi və Nəvvabi-
Cahanbaninin ətrafında at çapanların sayının əlli nəfərdən çox olmadığı gözə
dəyirdi. Amma yaxĢıca müĢahidə etdikdən sonra gördüm ki, bütün [döyüĢdən]
qaçanlar qeybdən gələn ilhamla savaĢ meydanına doğru üz qoyub gəlirlər. Bu
vəziyyətdə atəĢ açmaqda olan təkəlü qoĢununun tüfəngçilərinin atdığı bir güllə
ilahi qəzavü-qədər üzündən döyüĢün ən qızğın çağında Vəli xana dəydi. Solağ
Hüseynin oğullarından Bayram xan adlı birisi bu məsələdən xəbər tutub, atını
sürətlə çapdı və gözü səadətli nəvvab [Həmzə mirzənin] simasına düĢdükdə atdan
yerə endi. Nəvvabi-Cahanbani onun gəliĢini fəth və zəfərin müqəddiməsi bilib, ona
dayanmağa fürsət vermədi və buyurdu ki, atlansın. Həmlə edib, özlərini təkəlülərin
mərkəzinə vurdular.
Beləliklə, düĢməni məğlub etmiĢ, beyinlərinin qəsrinə lovğalıq və qürur
tikanı batmıĢ, qüdrət və iqtidarla irəli gəlməkdə olan və qarĢılarına bir kəsin çıxa
biləcəyini güman etməyən təkəlü qoĢunu arxadan və öndən hücuma məruz qalıb,
bəla dənizində qərq oldular və öz sərdarlarını yaralayıb, yorğun və üzgün bir
vəziyyətə düĢərək, fərar vadisinə üz qoydular. Qorçu Ümmət bəy Ustaclu onsuz da
tüfəng yarasından taqətsiz və gücsüz olan Vəli xanı nizə ilə vurub, atdan saldı və
onun baĢını bədənindən ayırdı. Bu vəziyyəti müĢahidə edən Məhəmməd xan və
türkman tayfası kütləvi surətdə bu tərəfə üz tutdular. [QoĢunlar arasındakı]
məsafələr yaxınlaĢdı. Sahə mübarizlərə dar gəldi. Nizə atmağa yer qalmamıĢdı.
[Həmzə mirzənin] səadətli əsgərlərinin azsaylı dəstəsi onların çoxsaylı dəstəsinin
arasına düĢdü və onların ox yağıĢına məruz qaldı. Allah-taalanın izzətinə and olsun
ki, bu sətirlərin müəllifi o vaxtadək özünün bir o qədər də vahiməyə düĢməsinə yol
verməmiĢdi. Amma həmin vaxt xeyli vahimə və qorxu keçirdim. Çünki biz
1072
“Qurani-Kərim”, “Yusif” surəsi, 87-ci ayə.
548
məhdud sayda adamla çoxsaylı bir dəstənin əhatəsində qalmıĢdıq. Yarım andan da
az olan kiçik bir zamanda Nəvvabi-Cahanbani və müqəddəs üzənginin mülazimləri
yüyənlərini dartdılar və ali məiyyətdəki dəstə mat-məəttəl qaldı. Bu vaxt Tanrının
köməyi imdada və yardıma yetdi. Rəbbin yardımı ilə o Ģücaət meydanının
Ģahsuvarı [Həmzə mirzə] yenidən igidcəsinə həmlə edib, öz nəfis vücudu ilə atını
türkmanların «qol»u üzərinə çapdı və özünü onların mərkəzinə vurdu. Ox
atanlardan bəziləri öz oxlarını yarımçıq buraxıb, yenidən ox atmağa fürsət
tapmadılar. Onların əksəriyyəti oxqabılarını atıb, təfriqə və pərakəndə olaraq, fərar
yoluna çıxdılar.
Beyt
«Süvarilər hər tərəfdən baĢladılar qaçmağa,
Əksəri silahlarını atmağa məcbur oldu.
Heç bilirsənmi, igidlər həmin qorxunc vadidə,
O qədər ox atdılar ki, torpağın üstü doldu.
Neçə-neçə komandan, qoĢun baĢçısı, sərdar,
Ġtirdi cah-calalını, tam saraldı və soldu.»
Bu tərəfdən ali məiyyətin mülazimləri və əksər ustaclu camaatı türkman
təbəqəsini, Ģamlu tayfası isə təkəlü qoĢununu təqib etdilər. Məhəmməd xan
Təhmasib mirzənin çətirinin yanında dayanmıĢdı. Zülqədər tayfasından olan
Ruhulla adlı söhbət yasavulu onu atdan saldı, Əliqulu sultan Zülqədər isə özünü
onun üstünə atıb, onu tutdu, onun tacını və daĢ-qaĢlı ciqqəsi ilə birlikdə çalmasını
Ruhulla bəy mənimsədi, xəncər kəmərini və s. yaraqlarını isə Əliqulu sultan özünə
götürdü. Atdan düĢmüĢ Təhmasib mirzəni Mehdiqulu sultan TalıĢ ələ keçirib
saxladı. Ustaclu və Ģamlu tayfaları müxaliflərə qılınc vuraraq, hər kimə çatdılarsa,
qətlə yetirdilər.
Amma elə ki «kömək yalnız Allahdandır» ayəsinə
1073
əsasən, fəth və zəfər
yeli Nəvvabi-Cahanbaninin fələyi bürüyən bayrağının pərçimini yellətdi, o, öz
əhdinə sadiq qaldı, onun Ģahanə mürüvvət damarı hərəkətə gəldi və onun ali
əmrinə uyğun olaraq, carçılar qıĢqırdılar ki, bundan sonra heç kim qətlə
yetirilməsin, əsir düĢən hər kəs diri-diri onun Ģərəfli nəzərləri qarĢısına gətirilsin,
qaçanlar təqib olunmasın! Qaçanlardan bir sıra türkmanlar özlərini dağa çəkərək,
çıxıb getdilər. Ədhəm xan Quma və Sultan Məsum xan Savəyə getdilər. Digər
türkman əmirləri və əyanları Damğan tərəfə gedib, Mürtəzaqulu xan Pornaka
qoĢuldular. Ümmət xan Zülqədər ġiraza getmək iradəsi ilə məhdud saylı bir dəstə
ilə Yəzdə qədər gedib çıxdı. Orada Qulu bəy QorçubaĢının oğlu Yusif xan atasının
fərar etməsi səbəbindən Nəvvabi-Cahanbanidən üz döndərmiĢdi, onu qorxu-hürkü
1073
«Qurani-Kərim», «Ali-Ġmran» surəsi, 126-cı ayə.
549
bürümüĢdü və əfĢar camaatını baĢına yığıb, Xorasana getmək istəyirdi. ĠĢ elə
gətirdi ki, Yəzd daruğası Məhəmməd xəlifənin və bəzi baĢbilənlərin məsləhəti ilə
Ümmət xan
1074
orada əfĢarların əlində qətlə yetirildi. Əmir xanın qardaĢı Ġsmayıl
sultan, Əmir xanın oğulları Sultan Murad xan və Gülabi xan, Əmir xanın qohumu
ġahbudaq sultan Rum tərəfə getdilər. Ġsmayıl sultan Allahın kölgəsi olan əlahəzrət
Ģahın uğurlu hakimiyyəti zamanında Rumdan QızılbaĢ tərəfə qayıdıb gəldi. Gülabi
xan Bitlisdə Əmir xanın kürəkəni ġərəf xan Kürdün yanına getdi. Onlardan hər
birinin əhvalatının sonrası əlahəzrət [Abbasın] xoĢbəxtlik niĢanəli zamanının
hadisələri daxilində bəyan qələmi ilə qeydə alınacaqdır.
Təkəlü tayfası Əbhər səhrasında pərakəndə oldu. Əbu-Talib mirzənin lələsi
Xəlil bəy və təkəlü rəisləri qətlə yetirildi. [Təkəlü] qoĢununun qalanı Həmədan
səmtinə üz çevirdilər və o təbəqədən bir dəstəsi Bağdad tərəfə getdi. Müseyib xan
ġərəfəddinoğlunu isə Ġsmayılqulu xanın qardaĢı MürĢüdqulu bəy tutub gətirdi.
Qaçanların əksəriyyətini kəndlərin və mahalların rəiyyətləri piyada, çılpaq və
üryan edib, heç kəsin görmədiyi bir vəziyyətə saldılar. Onlar həyatı qənimət sayıb,
çılpaq və üryan vəziyyətdə nicat və xilas ayağını irəli atdılar. Türkman və təkəlülər
özlərinin bütün mallarını, əĢyalarını və ləvazimatlarını dağa bənzər dəvələrə
yükləyərək, onları döyüĢ meydanından yarım fərsəx aralıda saxlamıĢdılar və onlar
qazilər tərəfindən qarət və tarac olundular. [Təhmasib mirzənin] vəziri və
etimadüddövləsi olmuĢ ġah Qivaməddin Hüseyn Ġsfahani döyüĢ meydanında qətlə
yetirildi. Qatil məlum olmadı. Məhəmməd xanı qoĢun araya aldı, ona qarĢı tənə və
lənət dillərini açdılar və ortabab adamlardan yüz nəfərə qədəri onun qətli məqsədi
ilə qılınc və nizə uzatdılar. Lakin bu vaxt Nəvvabi-Cahanbani özünü yetirdi,
qarıĢıqlıq salanları süngünün hədəsi ilə ondan kənar etdi və ona əfv və bağıĢlama
nəzəri ilə baxıb, onu etimadlı adamlara tapĢırdı ki, salamatlıqla ordugaha
çatdırsınlar.
Xülasə, fəth və qələbənin baĢ verməsindən sonra Nəvvabi-Cahanbani ali
nəvvab xəzinəsinin müĢrifi olan Xoca AğaĢah Əbhərini ordugaha göndərdi ki, fəth
və qələbənin muĢtuluğunu Nəvvabi-Cahanbaninin möhtərəm bibisi olan Bilqeys
məkanlı ali xanıma və digər səltənət örtüklü qadınlara çatdırsın. Sözügedən Ģəxs
vəhĢətli xəbərlərin ordugaha çatıb səltənət çadırının qadınlarının könüllərini
narahat və əhvallarını iztirablı etdiyi bir Ģəraitdə özünü oraya yetirərək, fəth
müjdəsini və qələbə sevincini onlara bəxĢ etdi. Ali ordugahda Ģadyanalıq
nağaraları səsləndirilməyə baĢlanıldı. Nəvvabi-Cahanbani Allahın lütfkarlığına
Ģükür etmək mərasimini yerinə yetirib, Ģövkət, səadət və qələbə ilə ali ordugaha üz
tutdu. Bu zəfərin mübarəkbaĢlığının səs-küyü yeri-göyü bürümüĢdü və «əhsən»,
«afərin» sözlərinin avazı Yer kürəsi sakinlərinə və fələklər çadırında yaĢayanlara
çatırdı. Bu böyük hadisə üçün Nəvvabi-Cahanbani Tanrının lütfündən və
1074
S-129, v.279b-280a; S-297, v.220b.
550
Pərvərdigarın köməyindən savayı, əmirlərdən və zəfər Ģüarlı əsgərlərdən heç
birinin qarĢısında yardım və mədədə görə minnətçi deyildi.
[Həmzə mirzə] ali ordugaha gəlib çatdıqda hərəmə təĢrif apardı. Müqəddəs
niĢanəli sülalənin xanımları onun müqəddəs zatının salamatlığına, fəth və qələbəyə
görə Ģükür edərək, sevincək və xoĢhal oldular. O, iki gecə və gündüz idi ki,
yatmamıĢdı. Buna görə də bir qədər istirahət etdi və günün axırında eyĢ-iĢrət
məclisi tərtib edərək, müxaliflərin baĢlarını hamıya ibrət olsun deyə bargahın
bərabərində yığdırdı. Həmin gecə bu Ģad xəbərin bildirilməsi üçün söhbət yasavulu
ġahverdi bəy Bayburdlu Təbrizə, Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın hüzuruna göridərildi.
Səhəri gün tamam təmtəraq və əzəmətlə bir məclis quruldu. [Həmzə mirzə] daĢ-
qaĢla bəzədilmiĢ bir səndəldə əyləĢdi. Yüksək Ģöhrətli əmirlər və xanlar, xüsusən
Əliqulu xan, Ġsmayılqulu xan, Pirqeyb xan və Əsləməs xan onun sağında və
solunda qərar tutdular. Qələbə Ģüarlı igidlər və Ģücaət niĢanəli tərəfdarlar baĢları,
zinətli tacları və əsirləri bir-bir [Həmzə mirzənin] nurlu nəzərləri qarĢısına gətirib
gəldilər.
[Həmzə mirzə] əvvəlcə günahsız tifıl qardaĢı Təhmasib mirzəni mehribanlıq
ağuĢuna çəkib, ona öz yanında yer verdi. Ali əmrə uyğun olaraq, Məhəmməd xanın
və Müseyib xanın əlləri açıldı, onlara məclisdə oturmaq üçün yer verildi və
[əsirlərin] əksəriyyətinin zəlaləti üzərinə əfv fərmanı çəkildi. Amma [əsirlər
arasından] var-dövlətləri olan bir dəstə Ģəxs mühəssillərə
1075
tapĢırıldı ki, onların
sərvəti müsadirə olunub əllərindən alınsın. Lakin bəzilərini bu iĢdən xilas edərək,
onlara qarĢı intiqam məqamında dayanmadı. Məhəmməd xan Əliqulu xana,
Müseyib xan isə Ġsmayılqulu xana tapĢırıldı ki, onları qonaq kimi əziz və
möhtərəm saxlasınlar. Onlar xəcalət dənizinə qərq olaraq, etdiklərindən
heyifsilənib peĢman oldular və yüksək Ģöhrətli əmirlərin mənzillərində əziz və
istəkli vəziyyətdə yaĢadılar. Əliqulu xan Məhəmməd xanla oğulun ataya rəftar
etdiyi kimi rəftar etdi.
Lakin Ģamlu oymağından olmasına baxmayaraq, müxalif qoĢuna daxil
olduğu üçün Bilməz bəy Asanoğlu
1076
Ġnallunu və Nəvvabi-Cahanbaninin
qorçubaĢısı mənsəbini tərk edib, o [qiyamçı] camaatın arasına qaçmıĢ Keçəl
Mustafa ƏfĢarı qəzəbə və cəzaya məruz qoydular. Onları inək dərisi içərisinə
saldılar və bir neçə gün inək dərisinin içində saxladılar. Onlar həlak sərhədinə
yaxın olduqda Bilməz bəy Ġsmayılqulu xan ġamlunun Ģəfaəti, Keçəl Mustafa isə
Əliqulu xanın xahiĢi ilə xilas oldular.
Kama yetmiĢ sultanların fəthlərinə tən gələ bilən bu qələbədən sonra
hərəkət yüyənlərini dövlətin mərkəzinə və xilafətin qərargahına [Qəzvinə] tərəf
döndərdilər. Uğurlu bir saatda hökmdar dövlətxanası dünya sakinlərinin Ģahzadəsi
[Həmzə mirzənin] qədəmlərinin rövnəqi üzündən cənnət bağına həsəd bəxĢ etmiĢ
oldu. Daha sonra bu döyüĢdə mərdlik nümayiĢ etdirmiĢ, sədaqət və vəfadarlıq
1075
Mühəssil – vergi məmuru.
1076
S-129, v.181a-da Asanoğlu əvəzinə Ġnsanoğlu yazılmıĢdır.