Искандер Мунши Тюркман. Tarix-i al?mara-yi Abbasi (Аббасова мироукрашающая история). Том 1

Подождите немного. Документ загружается.

571

nəfər Rum böyüklərinin məsləhətinə əsasən, Cəfər pasanın yanına adam göndərib,

itaətkarlığını və tabeçiliyini izhar etdi. O da bir müddət qorxu içində yaĢadı. Amma

axırda onun mülazimləri olan bir dəstə ustaclu qazisi onun hiylə iĢlədərək Qəhqəhə

qalasını rumilərin ixtiyarına verəcəyindən Ģübhələndilər və birləsib, onu qalanın

ortasında qətlə yetirdilər

1084

Xülasə, Azərbaycan, Ġraq, Fars, Kirman, Kuhi-Giluyə və Xuzistan

əhalisinin əhvalının intizamı pozuldu, aqibətsiz hərbçilərin istilası ucbatından

rəiyyətin vəziyyəti alt-üst oldu və hərbçilər çobansız mal-qara kimi baĢsız qalıb,

qeybdən gələn bir hadisənin intizarını çəkməyə baĢladılar. Bu vaxt ilahi nəvaziĢ

yeli əsməyə baĢladı və həmin ilin axırında Allahın kölgəsi olan əlahəzrət ġah

[Abbasın] dünyanı tutan bayraqlarının təntənəsinin avazı Ġraqda yayılaraq, öz hüsn-

rəğbət kölgəsini Ġran mülkünün sakinlərinin baĢları üzərinə saldı və qarıĢıqlıq

azalmağa doğru üz tutdu. ġah [Abbasın] zavalagəlməz səadətinin uğuru ilə qısa bir

zamanda fəlakətlər və bədbəxtliklər ilinin quraqlığı ucbatından Ģadlıq və sevincə

həsrət qalmıĢ Ġran mülkünün sahələri Ġrəm gülüstanının təravətini qazandı.

ĠSGƏNDƏR ġANLI NƏVVABIN ƏMĠRLƏRĠNĠN, DÖVLƏT ƏRKANININ

VƏ ƏBU-TALĠB MĠRZƏ TƏRƏFDARLARININ ƏHVALI HAQQINDA

1085

Amma Əbu-Talib mirzənin və onun dövlət ərkanının əhvalı belə oldu ki,

Qəzvinə gəlib, orada qaldıqları ilk vaxtlarda lovğalıq və qürur badəsindən o qədər

sərxoĢ idilər ki, heç kəsi nəzərə almırdılar. Onlar əsla ehtimal etmirdilər ki, onlara

müxalif çıxmağın surəti hansısa bir canlının xəyal səhifəsində nəqĢ oluna bilər və

güman etmirdilər ki, MürĢüdqulu xan malik olduğu az adamla birlikdə Ġraqa

gəlməyə cəsarət edərək, kama yetmiĢ Ģərəfli nəvvabı (Abbası) özü ilə Ġraqa gətirər.

Elə ki qıĢ baĢa çatdı, 995-ci (1587) ilə müvafiq olan tonquz ilinin aləmi nurlandıran

Novruzu gəldi, zəmanənin burnu bahar bağının güllərinin ətrindən ənbərlə doldu

və günbəgün KaĢan, Ġsfahan, Yəzd, ġiraz və Kirman tərəflərdən həyəcanlı xəbərlər

gəlməyə baĢladı, onlar qəflət badəsindən bir qədər ayılıb, vəziyyəti nizama salmaq

və hər diyarda baĢ qaldırmıĢ qarıĢıqlığı aradan qaldırmaq mövqeyini tutdular.

Amma artıq gec idi. Çünki onların hakimiyyətinin müddəti sona çatmıĢ və Allahın

kölgəsi olan əlahəzrət Ģahın dövlətinin və səadətinin səbəbləri öz sərəncamını

tapmıĢdı. Bu üzdən onların hər arzusu əks nəticə verirdi. Onlar əvvəllər Fərhad

ağanın vəziri, sonradan isə Qəzvin iĢlərinin mütəsəddisi olmuĢ Mir Cəfər

Qəzvinini Fərhad ağanı gətirmək üçün Ġsfahana göndərdilər və sözügedən [Fərhad

ağanın] adına cəzbedici hökmlər yazdılar. Həmçinin Qulu bəy QorçubaĢının nəsli

və əfĢar camaatı ilə yaxĢı münasibəti olan ġahqulu «Səqqa»nın oğlu Pirqulu bəyi

1084

S-129, v.293b; S-297, v.231b.

1085

Bu sərlövhə S-129 nüsxəsində (v.293b) bu cür verilib: «Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın və Əbu-Talib

mirzənin əmirlərinin və dövlət ərkanının əhvalı haqqında».

572

darülibadə Yəzdə, BəktaĢ xanın yanına göndərdilər ki, onu müxaliflik vadisindən

döndərərək, Əbu-Talib mirzəyə müti və tabe etsinlər.

Hökmdar ordusu Xərrəqan yaylağına gedib, bir müddət yaylaqda qaldı.

Sözügedən Mir Cəfər gəlib, özü ilə Fərhad ağanı gətirdi və o, Ģahın və Ģahzadənin

hüzuruna bir az peĢkəĢ təqdim etdi. Amma Əliqulu xana, Ġsmayılqulu xana və vəzir

Mirzə Məhəmmədə töhfə və ərməğan qaydası ilə bolluca nəğd pul verdi və yenidən

Ġsfahan hökumətinin müjdəsini əldə edərək, geri qayıtmaq üçün rüxsət almaq

barəsində tamam tələskənlik göstərdi. Hər gün hər tərəfdən əmirlərin və dövlət

ərkanının təbiətinə xoĢ gəlməyən həyəcanlı xəbərlər gəlirdi və bütün bu məsələlər

barədə vəzir Mirzə Məhəmmədin rəyinə və tədbirinə əməl edirdilər. Lakin Allahın

kölgəsi olan kama yetmiĢ Ģah (Abbas) cənablarının səltənət və padĢahlıq

məsələlərinin sərəncamına fələk özü zamin durduğundan onların dövlət iĢlərinin

intizamına, mülk və millət qaydalarının təĢkilinə dair düĢündükləri fikirlərin hamısı

mətləbin əksinə nəticə verdi və onların tədbirlərinin heç biri baĢ tutmadı.

Bu əsnada Ģamlularla ustaclular arasında bir qədər mübahisə qübarı yayıldı

və Məhəmmədi bəy Sarısolağın səyi ilə aradan qaldırıldı. MünaqiĢənin səbəbi o idi

ki, rəhmətlik Nəvvabi-Cahanbani Həmədan vilayətinin hakimliyini Pirqeyb xan

Ustacluya tapĢırmıĢdı və indi Ġsmayılqulu xan ġamlu istəyirdi ki, o vilayətin

hakimliyi özünün böyük qardaĢı ġahverdi xəlifəyə həvalə olunsun. Əliqulu xan da

onun məsləhətindən çıxa bilmədiyi və Pirqeyb xana qarĢı mənfi münasibətə malik

olduğu üçün bu iĢə razılıq verdi. Həmədan əyalətinin fərmanı ġahverdi xəlifənin

adına yazıldı. Sözügedən Ģəxs o tərəfə yollandı. Pirqeyb xan bu hadisədən incidi və

zahirən itaət göstərsə də, əlini məmləkətin idarəçiliyindən çəkmədi, hakim

iqamətgahı olan mənzildə qalmağa davam edərək, oradan çıxmadı. ġahverdi xəlifə

dövlətmənd və xeyirxah adam idi. Amma onun qohumları və mülazimləri olan

Ģamlu camaatı söz-söhbətə baĢladılar və istədilər ki, [Pirqeyb xanı] zorla və güclə

Həmədandan çıxarsınlar. Pirqeyb xanın xasiyyəti özündənrazılıqdan və qürurdan

yoğrulmuĢdu və o vaxt onun qüvvəti və qüdrəti ġahverdi xəlifədən daha çox idi. O,

onun ağalıq etməsinə dözmədi, malik olduğu incikliyi boğmadı və iĢ münaqiĢə və

dava-dalaĢla nəticələndi. Sayca çox olan ustaclular üstün gəldilər və bununla da

ġahverdi xəlifənin hörməti alçaldılmıĢ oldu.

Bu xəbər orduya çatdıqda Ġsmayılqulu xan Ģamlu tayfası ilə birlikdə təcili

surətdə atlanaraq, Həmədana getmək və Pirqeyb xanı tənbeh edib cəzalandırmaq

iradəsi nümayiĢ etdirdi. Əliqulu xan Ġsmayılqulu xanın könlünü almaq və

Ģamlularla ustaclular arasında düĢmənçiliyin yaranmaması üçün çeĢidli

mülayimliklər və itaətkarlıqlar edərək, onu bu iradədən döndərdi və söz verdi ki,

özü Ģəxsən gedib, ġahverdi xəlifəni oranın hökumətinə əyləĢdirsin, Pirqeyb xanı

isə tutub, ona təhvil versin. Ġsmayılqulu xan onun xahiĢini qəbul edib, getməkdən

vaz keçdi və Əliqulu xan bir sıra əmirlərlə birlikdə o tərəfə yollandı.

Amma onun gəliĢindən öncə hər iki tərəfdən olan sülhpərvərlər və

xeyirxahlar bir araya gəlib, [Pirqeyb xanla ġahverdi xəlifənin] arasında barıĢıq

573

yaratdılar. Pirqeyb xan Həmədan hökumətini tərk edib, o vilayətdən çıxdı və yolda

Əliqulu xanla rastlaĢaraq, onunla birlikdə orduya gəldi. Əliqulu xanın onunla çox

da yaxĢı münasibəti olmadığına, həm də Ġsmayılqulu xandan qorxduğuna görə o,

Xərrəqan yaxınlığında qardaĢları və özünün köhnə mülazimləri olan bir neçə nəfər

ustaclu cavanları ilə birlikdə yüklərini və əĢyalarını atıb, ordudan fərar etdi,

Xorasanın yolunu tutdu və neçə gün irəliləməkdən asudə olmadan müqəddəs

MəĢhədə çatıb, orada Allahın kölgəsi olan əlahəzrət Ģahın ayağını öpmək və

MürĢüdqulu xanla görüĢmək izzətinə feyzyab oldu. O, onları Ġraqa gəlməyə

rəğbətləndirdi və onlara dövlətin intizamsızlığı və Ġraqın vəziyyətinin qarıĢıqlığı

barədə necə vardısa məlumat çatdırdı.

Hökmdar ordusu Xərrəqan yaylağında olan günlərdə AĢur ağa adlı bir nəfər

Allahın kölgəsi olan əlahəzrət Ģahla MürĢüdqulu xan tərəfindən Ġraqa gəlib,

məktub gətirdi. Bu əhvalatın icmal yolu ilə bəyanı bu cürdür ki, rəhmətlik

Nəvvabi-Cahanbaninin faciəvi hadisəsi barədə xəbər müqəddəs MəĢhədə çatdıqda

Ġraqın, Farsın və Kirmanın müxtəlif tərəflərindən və səmtlərindən [MəĢhədə]

sədaqət üslublu ərizələr gəlməyə baĢladı. Aqil və bacarıqlı adam olan MürĢüdqulu

xan istədi ki, təcrübəli Ģəxslərdən birini Ġraqa göndərib, onun vasitəsi ilə dövlət

evinin və onun dayaqlarının vəziyyəti və Ġraq ordusunun və əmirlərinin halı barədə

məlumat alsın və onun qayıdıĢından sonra dövlətin faydası üçün nəyi məsləhət

bilərsə, həyata keçirsin. O, sözügedən AĢur ağanı bu xidmətə məmur edib yolladı.

[AĢur ağa vasitəsilə] əlahəzrət (Abbas) tərəfindən onun adlı-sanlı atasına böyük

qardaĢının faciəvi hadisəsinə görə baĢsağlığının və arzularının izharı barədə bir

ərizə, MürĢüdqulu xanın öz adından da [Ģaha] sədaqət yönümlü bir ərizə və

həmçinin dövlətin dayaqları olan cənablara öyüd-nəsihətdən ibarət bir məktub

göndərildi. Bu məktubun xülasəsi belə idi: «Artıq neçə ildir ki, fələyin zərurəti və

hər iki tərəfin araqarıĢdıranlarının fitnə-fəsadları üzündən Ġraqın və Xorasanın

böyük əmirləri arasında münaqiĢə baĢ qaldırıb, çeĢidli ziddiyyətlər meydana gəlib

və bütün bunlar ümumi qarıĢıqlığa səbəb olub. QızılbaĢların ittifaqsızlığı və tayfa

ağsaqqalarının, əmirlərin nifaqı ucbatından düĢmənlər öz təcavüzkar əllərini bizim

məmləkətlərimizin nahiyələrinə uzatmıĢlar və səltənət, padĢahlıq iĢlərinə tamam

qeyri-sabitlik yol tapmıĢdır. Ġndi bir halda ki, qəzavü-qədərin zərurəti ilə

[günahları] bağıĢlanmıĢ Ģahzadənin faciəvi hadisəsi baĢ verib və hal-hazırda

MəĢhəddə əyləĢmiĢ əlahəzrət (Abbas) Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın böyük oğludur,

həddi-buluğa və yetkinlik yaĢına çatmıĢdır, mübarək alnından cahandarlıq

niĢanələri peydadır. Ona görə də dövlət ərkanından təmənnamız budur ki, bu

gündən etibarən müxaliflik büsatını ortadan yığıĢdıraraq, hamımız eyni mövqedən

çıxıĢ edək, bir-birimizlə ittifaq edib, səltənət və padĢahlıq iĢlərində, düĢmənlərin

dəf olunmasında və məmləkətlərimizin məsələlərinin intizama salınmasında

qüdrətli dövlət üçün faydalı və sərfəli olan hər nə varsa, bir-birimizin məsləhəti ilə

həyata keçirək və qızılbaĢların arasından ikitirəliyi yox edək».

574

AĢur ağa Qəzvinə çatdıqda dövlətin paytaxtını qorumaq üçün Ģəhərdə

qalmıĢ Qorxmaz xan ġamlu onu saxladı. O, ərizə gətirdiyini bildirdi və icazədən

sonra orduya gəldi. Böyük xanlar yazının məzmunu ilə tanıĢ oldular. Lakin onların

bəsirət gözləri doğru yola bağlı qaldı. Onlar əlahəzrət [Abbasın] xidmətində vəkil

və mütləq ixtiyar sahibi olan MürĢüdqulu xana heç bir etimad bəsləmirdilər.

Əliqulu xan Fəthoğlu ali divanda öz səviyyə və dərəcəsini Keyvan eyvanına qədər

yüksəltmiĢdi, səltənət və padĢahlığın iĢlərinin yüyənini öz iqtidar əlinə keçirmiĢdi,

özünü padĢah-niĢan bir adam hesab edirdi, bir digərini nəzərə almırdı və bilirdi ki,

MürĢüdqulu xanla bir məkanda olmasına imkan yoxdur. Buna görə də o, öz Ģəxsi

maraqlarını nəzərə alaraq, [MürĢüdqulu xanın] sözlərinin üzərində hiyləgərlik

yükünün olduğunu bildirdi və bu iĢin baĢ tutmasını inkar etdi. [Məktubun]

cavabında yazdılar: «Ġsgəndər Ģanlı nəvvab öz möhtərəm oğlu Sultan Həmzə

mirzəni vəliəhd və qaimməqam etmiĢdi və o da öz növbəsində türkman və

təkəlülərlə müharibəyə gedən vaxt vəsiyyət etmiĢdi ki, əgər bu səfərdə onun baĢına

bir iĢ gələrsə Əbu-Talib mirzə onun yerinə əyləĢmiĢ olsun. Ġndi də qızılbaĢ

tayfalarının Sultan Həmzə mirzəyə göstərdikləri iqrara əsasən, onun vəsiyyətini

nəzərə alaraq, adlı-sanlı Ģahzadə Əbu-Talib mirzəyə xidmət etmək üçün kəmər

bağlamıĢlar və baĢqa bir iĢə razı deyillər». Bundan savayı, [Əliqulu xan] Ġraq və

Xorasan əmirləri arasında fitnə və münaqiĢəyə baiskar olmuĢ MürĢüdqulu xanı

məzəmmət etdi, bütün əmirlər və oymaq ağsaqqalları tərəfindən bu barədə bir

vəsiqə yazıldı və hər təbəqənin əmirləri və ağsaqqalları oraya möhür vurdular.

AĢur ağanı böyük bir xiffət və etibarsızlıqla yola saldılar. Amma Əliqulu xan,

Ġsmayılqulu xan, Məhəmmədi Sarısolağ və vəzir Mirzə Məhəmməddən savayı,

digər əmirlər və əyanlar buna razı deyildilər və vəsiqəyə ikrahla möhür

qoymuĢdular. Onların bir dəstəsi isə hətta [AĢur ağaya] Ģifahi Ģəkildə öz

fikirlərindəkiləri çatdırmıĢdılar.

[AĢur ağanın] getməsindən sonra [Əbu-Talib mirzə tərəfdarlarının] rəyləri

və tədbirləri bunda qərar tutdu ki, KaĢana yollanıb, o Ģəhəri Vəlican xanın əlindən

alsınlar, oradan da Ġsfahana və Yəzdə gedib, Farsın, Kirmanın və o hüdudun

iĢlərini yoluna qoyaraq, itaət etməyənləri cəzalandırsınlar və öz etimad bəslədikləri

bir dəstəni hər vilayətə təyin etsinlər. Onlar Qum hakimi Əliqulu sultan Zülqədəri

və Ġsmayılqulu xanın qardaĢı MürĢüdqulu sultan ġamlunu özlərindən öncə Vəlican

xanın üzərinə, KaĢana göndərdilər.

Fərhad ağada bolluca nəğd pulun olduğunu güman etdiklərinə və Ġsfahan

əhalisindən orduda olan bəzilərinin Fərhad ağadan gileyli olmasına görə onun

əmlakını müsadirə və qəsb etməyi qərara alaraq, Fərhad ağadan, onun

tabeçilərindən və nümayəndələrdən məbləğ tutub, ümumi gəlirlərə qatmağa

təĢəbbüs göstərdilər. Həmin Xərrəqan yaylağında Fərhad ağanı tutub, onun

mallarını və əĢyalarını zəbt etdilər. Nazir Mirzə Əhməd Küfrani Ġsfahanın vəziri və

oranın iĢlərinin sahibi, Mirzə Hidayət Nəcmi-Sani isə oranın müamilat naziri təyin

olundu. Fərhad ağanın mallarının zəbt olunması üçün zabitlər təyin etdilər və onun

575

iĢçilərindən əlli-altmıĢ nəfərin hər birindən bir məbləğ tutmaq üçün qətiyyətli

mühəssillər göndərdilər. Ġsfahanın daruğalığı Seyid bəy Kəmunəyə tapĢırıldı və o,

Ġsfahana göndərildi.

Hökmdar ordusu köç edib, iyirmi gün ərzində KaĢana çatdı. Onlardan

məyus olmuĢ Vəlican xan Ģəhər darvazalarını bağlayıb, qalanı müdafiə etmək üçün

lazımi tədbirlər gördü və tacirlərin, varlıların mallarına əl uzadıb, öz mülazimlərinə

bol-bol ənamlar verdi. Get-gedə iĢ o yerə çatmıĢdı ki, [Vəlican xan] «insan və onun

əlində olan hər Ģey onun mövlası üçündür» kəlamından çıxıĢ edərək, hər kimin

yanında nəyinsə olduğunu güman edirdisə, onu öz qanuni əmlakı sayıb, zorla və

güclə onu tutub alırdı. Bayırdakılar Ģəhəri mühasirə edib, səngərlər («sibə»lər)

tərtib etdilər və qalanı tutmağa səy göstərdilər. Axırda səngərlərini xəndəyə qədər

aparıb çatdırdılar.

Bu əsnada Ġsfahan tərəfdən həyəcanlı xəbərlər gəldi. Kəlamın məğzi o idi

ki, Fərhad ağanın Ġsfahan qalasında olan mülazimləri və tərəfdarları onun

tutulmasını eĢidərək, onunla qohumluq münasibətinə malik olan Xosrov bəy adlı

bir qulamın sərkərdəliyi ilə Ģəhərin darvazalarını örtmüĢ, qalan müdafiə etməyə

qərar vermiĢ və malları müsadirə etmək üçün gəlmiĢ zabitlərə və təhsildarlara

qatlaĢmayaraq, üsyan kəlməsini elan etməyə giriĢmiĢlər. Seyid bəy Kəmunə ilə

vəzir və «məqtə» sahibi

1086

Mirzə Əhməd Küfrani o mülkün nəqibləri olan ali

dərəcəli Hüseyni seyidlərinin camaat arasında «Hüseyniyyə» adr ilə tanınan və

malik olduqları ehtirama görə indiyəcən o vilayətin adamları tərəfindən pənah yeri

və sığınacaq məkanı kimi bilinən iqamətgahında qərar tutub, Ģəhər ətrafından

(«bölükat») tüfəngçi və kamandarlar gətirərək, Ģəhəri və Hüseyniyyəni mühafizə

etdilər. Əksəri avara-sərgərdan qulamlardan ibarət olan qala əhli təcavüzkarlıq

etməyə baĢladı. ġəhər əhalisinin əhvalı pozuldu və o gözəl Ģəhərdən əmin-amanlıq

kənar oldu. Üsyançı qulamlar günbəgün üsyanı və tüğyanı geniĢləndirdilər.

Nəhayət, fürsətdən istifadə edərək, bir gün qəflətən Hüseyniyyəyə gedib, bir neçə

yerdən divarları dəldilər və içəriyə tökülüĢüb, sonsuz dərəcədə mallar və əĢyalar

tarac etdilər. Fərhad ağanın dəstəsinin adamları hər birisi islam məmləkətlərinin

bəyənilmiĢləri olan Seyid bəy Kəmunə ilə Mirzə Məhəmməd Əmini tutub, qalaya

apardılar. Vəzir Mirzə Əhməd isə bir dəstə ilə fərar edib, pəriĢan halda KaĢana

çatdı və vəziyyət barədə həqiqətləri ərz etdi. Dövlətin dayaqları olan cənablar

Allahqulu sultan Kəngərlünü bir sıra əmirlərlə birlikdə Ġsfahan Ģəhərini qorumaq

üçün göndərdilər. Onlar Ġsfahan vilayətinə qədəm qoyduqda yağr olmuĢ ərəĢlü

əmirləri onların gəliĢi xəbərini eĢidib, Ġsfahanın Murçexurt [adlı yerində] onların

üstünə tökülüĢərək, Allahqulu sultanı, Mirzə Hidayət Nəcmi-Sanini, türk və tacik

əyanlarından neçə nəfəri tutub, özləri ilə apardılar.

Dövlətin dayaqları olan cənablar bu hadisənin baĢ verməsi barədə KaĢanda

məlumat alıb, narahat oldular və KaĢan qalasının ələ keçirilməsi istiqamətində

1086

«Məqtə» sahibi - torpaq mülkiyyətçisi, iqta sahibi.

576

əvvəlkindən daha artıq səy göstərməyə baĢladılar. Təcili surətdə Ġsfahana getmək

lazım olduğundan onlar hücuma tam hazırlaĢmadan [KaĢan qalası üzərinə] bir neçə

yürüĢ etdilər. Gecə yarısınadək hər iki tərəfdən döyüĢ və vuruĢ baĢ verdi, iĢə

yarayan cavanlardan bir dəstəsi zay oldu, lakin iĢi irəli aparmaq mümkün olmadı.

Həmin döyüĢdən sonra Ġsmayılqulu xan belə məsləhət bildi ki, Ġsfahan məsələsi

daha ümdə, daha mühüm və daha önəmli olduğundan Vəlican xanla sülh görüntüsü

yaradaraq, onun iĢini bitirməyi baĢqa bir vaxta saxlasınlar. O, özü bu iĢə təĢəbbüs

göstərib, içəriyə adam göndərdi və onun məsələsinin yoluna qoyulması üçün özü

zamin durdu. Vəlican xan mühasirə sıxıntısından təngə gəlmiĢdi. O, bu təklifi

qənimət bildi, Ġsmayılqulu xanla razılaĢdı, öz məsələsinin yoluna qoyulmasını

onun Ģəfqətinin öhdəsinə buraxdı və özünün bir necə adamını cüzi peĢkəĢlərlə

bayıra göndərib, üzrxahlıq mövqeyini tutdu. Onun göndərdiyi Ģəxslər Ġsmayılqulu

xanın vasitəsi ilə Əliqulu xanın hüzuruna çıxmağa nail olub, Ġsgəndər Ģanlı

nəvvaba və Əbu-Talib mirzəyə səcdə etmək və onların ayaqlarını öpmək Ģərəfini

qazandılar və ədəbsizliklərin üzrünü istəyərək, Vəlican xanın adından bildirdilər ki,

ona bir-iki ay möhlət verilsin və o, bu müddətdə KaĢanda öz ləvazimatlarını

hazırlayıb, ali divandan ona hansı ölkə verilərsə, oraya yollansın. Çoxlu qeylü-

qaldan sonra qərar verildi ki, ordu köç edən kimi, o, darvazaları açsın, KaĢanda

qalmaq üçün Ģamlu, bayat və s. camaatdan üç yüz nəfər qoysun və onlar onun

gediĢindən sonra Ģəhəri mühafizə etmiĢ olsunlar.

Hər iki tərəf buna razı oldu, belə bir sülh bağlandı və ordu köç edib,

Ġsfahana yollanaraq, Mirzə Ərəb Münəccim Herəvinin təyin etdiyi saatda [Ġsfahan]

Ģəhərinə daxil oldu. Hökmdarın dövlətxanası kimi Hüseyniyyə seçildi. Əliqulu xan

dövlətxana yaxınlığında məskən tutdu. Ġsmayılqulu xan Kəlbar məhəlləsinə getdi.

Əmirlərdən və dövlət ərkanından hər biri münasib bir mənzildə yerləĢdilər.

Qulamlar müxalifliyi və qalanı müdafiə etməyi israrla davam etdirdilər. Bu

tərəfdən isə [hökmdar ordusu] top tökməyə və qalanı tutmaq üçün ləvazimatları

hazırlamağa baĢladı. Bir neçə gündən sonra Əliqulu xan məsləhət bildi ki, Fərhad

ağa və qaladakı qulamlarla mülayimcəsinə davransınlar və bəlkə, bu hiylə ilə

qalanı onların əlindən ala bilsinlər. O, Fərhad ağanı öz mənzilinə gətirib, onun

boynundan zənciri açdı, onunla qonaq kimi rəftar etdi, gözəl vədlərlə onun könlünə

arxayınlıq bəxĢ etdi və onun iĢinə zamin durdu. Fərhad ağa qalaya, Xosrov bəyin

yanına adam göndərib, öz etimadlı adamlarından bir-iki nəfəri çağırtdırdı və onlara

tabe olmağı, itaət etməyi və qalanın qapısını açmağı əmr etdi. Əvvəlcə Xosrov bəy

və qulamlar buna etimad etməyib, Fərhad ağaya kobud və qaba cavablar

göndərdilər. Amma get-gedə onlar sülhə rəğbətləndilər və çoxlu qeylü-qaldan

sonra qətlə yetirilməyəcəklərindən və cəza almayacaqlarından xatircəm oldular.

Xosrov bəy qaladan çıxdı və Əliqulu xanla və əmirlərlə görüĢüb, qalanın qapılarını

açdı. Beləliklə, bir az mülayimlik və gözəl tədbir sayəsində qalanın iĢi asanlıqla

həll olundu.

577

Qalanın iĢinin əncamını çəkəndən sonra Mehdiqulu xanın və ġiraz

zülqədərlərinin tərəfindən ağsaqqallar gəlib, ərizələr və peĢkəĢlər gətirdilər və Əli

xanın qətli barəsində üzrxahlıqlar deyərək xahiĢ etdilər ki, əgər qüdrətli dövlətin

dayağı olan Ģəxslər bu hadisəni əfv edib, Mehdiqulu xanı ġiraz əyalətinə mənsub

etsələr, onlar itaət və tabeçilik göstərəcəklər, sufilik və sədaqət xüsusiyyətinə malik

zülqədər tayfası Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın könlünün razılığından kənara

çıxmayacaqdır və onlar ali divana külli miqdarda tərcüman [rüsumu] verməyə

razıdırlar. Həqiqətən də, o zaman onların xahiĢinin qəbul edilməsi ağıllı hərəkət

olardı və çox ehtimal vardı ki, bu bağıĢlama və əfv sayəsində onların dövlətinə

böyük fayda gələcəkdi. Lakin vəzir Mirzə Məhəmməd bunu qəbul etməyi doğru

saymadı və orduya gəlmiĢ olan Darabcərd hakimi ġahqulu xəlifə Zülqədəri ġiraz

əyalətinin [hakimliyinə] təyin edərək, onun ölkəsini isə Əli xanın oğlu

Təhmasibqulu sultana verdilər. Onların Farsa getməsi müyəssər olmasa da, bu

məsələ ona gətirib çıxardı ki, Mehdiqulu xan və zülqədərlər müxaliflikdə israr

edib, Abbas tərəfdarı olduqları ilə bağlı Ģüarlar səsləndirdilər. Həmçinin Əbu-Talib

mirzənin dövlət ərkanının əleyhinə çıxaraq, onların istəyinə uyğun hərəkət etməyən

digər kəslər də kütləvi surətdə o təbəqədən (Əbu-Talib mirzə tərəfdarlarından)

tamamilə əllərini üzüb, onlardan uzaqlaĢdılar.

Bu arada Əliqulu xanla Ġsmayılqulu xan arasında narazılıq meydana gəldi.

Bir neçə gün onların arasında kin-küdurət və çəkiĢmə oldu. ÇəkiĢmənin səbəbi o

idi ki, cənnətməkan Ģahın möhürdarı ġahqulu xəlifənin nəvəsi Əliqulu sultan

Zülqədər, Əliqulu xanın həmsöhbəti və yetiĢdirmələrindən idi və cənnətməkan

Ģahın zamanında onun babasına məxsus olmuĢ Qum ölkəsi ona aid idi. Əliqulu xan

iqtidar sahibi və səltənətin idarəedicisi («müxtarüssəltənə») olduqdan sonra

Əliqulu sultan istədi ki, cənnətməkan Ģahın zamanında atasına və babasına mənsub

olmuĢ möhürdar mənsəbi indi sözügedən Ģəxsin yardımı ilə ona tapĢırılsın və bu

mənsəb barəsində xeyli xahiĢ edib, Əliqulu xandan kömək dilədi. Əliqulu xan da

onun xatirinə təsəlli vermək məqsədi və öz atası ġahrux xanın yerinə möhürdar

rütbəsinə yüksəldilmiĢ Əsləməs xandan narazı olması səbəbi ilə bu iĢin

hərəkətvericisinə çevrildi. Lakin zülqədər tayfasından ġahrux xanın yetiĢdirməsi

olan bir dəstə adam onun oğlu Əsləməs xanın tərəfini saxlayıb, bu məsələyə etiraz

bildirdilər və Ġsmayılqulu xandan yardım istədilər. O (Ġsmayılqulu xan) da

sözügedən [Əsləməs xanı] himayə etmək mövqeyini tutdu. Əliqulu xanın onun bu

himayədarlığından xoĢu gəlmədi və öz niyyətinin baĢ tutmasında israr etdi. Bu

məsələ kin-küdurət maddəsinə çevrildi. AraqarıĢdıranların fəsadı nəticəsində

tərəflər arasında son dərəcə narahatçılıq yarandı. QızılbaĢ tayfaları iki dəstəyə

bölündülər. Bir dəstə Ġsmayılqulu xanın baĢına toplaĢdı, digər bir dəstə isə Əliqulu

xanın ətrafına yığıĢdı. Bütün gün ərzində Ġsfahan Ģəhərində səngərlər tərtib etdilər,

bir-birilərindən xoflu və ürkək oldular və bu hadisə Ģəhərin və məmləkətin bir-

birinə dəyməsinə bais oldu. Heç bir kəs ölkəni idarə etməyə və acizlərin,

miskinlərin əhvalını qorumağa səy göstərmirdi. QızılbaĢ cahillərinin və

578

iğtiĢaĢçılarının pozuculuq fəaliyyəti üzündən küçələrdə və bazarlarda gediĢ-gəliĢ

çətinləĢmiĢ, dükanların qapıları bağlanmıĢ və ticarət mərkəzlərində alıĢ-veriĢ

dayandırılmıĢdı. Müsadirə və qəsbkarlıq qapıları açılmıĢdı. Ġsfahanın «məqtə»si və

dövlət ərkanının «düĢüllük»ləri

1087

üçün məmləkətdə külli məbləğdə vəsait

toplanıb, həvalə sahiblərinin

1088

pul mənbəyinə çevrildi. Biçarə rəiyyət sərt

mühəssillərin əllərində giriftar oldu. Sorğu-sual olmadığına görə hər kəsin əlinə bir

bərat düĢürdüsə, rəiyyətdən artıqlaması ilə qızıl tutub alırdı.

Xülasə, Ġsfahan əhalisinin əhvalı olduqca pozulmuĢdu. Bu əsnada xəbər

çatdı ki, özbək padĢahı Abdulla xan Xorasanı iĢğal etmək məqsədi ilə Herat

üzərinə gəlib və Ģəhəri mühasirəyə alıb. Herat hakimi Əliqulu xan ġamlu qalanı

bağlayıb, müdafiə olunmaqla məĢğuldur; MürĢüdqulu xan isə Allahın kölgəsi olan

əlahəzrət Ģahı MəĢhəddən çıxarıb, Təbəs yolu ilə Ġraqa gəlmək iradəsinə malikdir.

Xorasandan Ġraqa gediĢ-gəliĢ az-az baĢ verdiyindən səhih bir xəbər gəlib çatmadı

və aydın olmadı ki, MürĢüdqulu xanın müqəddəs MəĢhəddən çıxmaqda məqsədi

Abdulla xanın qorxusundandır, yoxsa o, Ġraqa hərəkət etmək istəyir? Müxtəsər, bu

xəbər ona bais oldu ki, sülhyaradanlar ortaya girərək, böyük xanlar (Əliqulu xanla

Ġsmayılqulu xan) arasında barıĢıq yaratdılar.

Amma xanlar bir-biriləri ilə görüĢmək barəsində tərəddüd və ehtiyat etdilər.

ġamlu tayfası Ġsmayılqulu xanı qoymadı ki, Əliqulu xanın mənzilinə gedərək, onun

xatirindəki qübarın aradan qaldırılması ilə məĢğul olsun. Onların arasında görüĢün

baĢ tutduğu gündə isə hər iki tərəf öz qoĢununu tərtib etdi. Ġsmayılqulu xan böyük

bir təntənə və iqtidarla Hüseyniyyəyə gəldi. Bu tərəfdən də [Əliqulu xanın

adamları] neçə-neçə qapının ağzını qoĢunla bəzəmiĢ, oraya keĢikçilər və qapıçılar

(«hacib»lər) qoymuĢ, ətrafda və yan-yörədə çoxlu tüfəngçilər yerləĢdirmiĢ və

tamam-kamal əzəmət və görkəmə malik bir məclis tərtib etmiĢdilər. Ġsmayılqulu

xan onun evinin qapısına çatdıqda bu vəziyyəti müĢahidə etdi və istər-istəməz

dostcasına və insaniyyətçiliklə irəli gəlib, qardaĢlarından, əmirlərdən və özü ilə

birlikdə olan həm Ģamlu, həm də digər oymaqların ağsaqqallarından ibarət bir neçə

nəfərlə birgə Əliqulu xanın evinə daxil oldu. Lakin onun digər əsgərlərinin daxil

olmasına imkan vermədilər. Ġsmayılqulu xan da bu barədə israr etməyib,

əyanlardan bir neçə nəfərlə Əliqulu xanın mənzilinə girdi. Tərəflər arasında görüĢ

baĢ verdi və onlar bir-biriləri ilə barıĢıq etdilər.

Hələ onlar arasındakı yara tam sağalmamıĢ, Mürtəzaqulu xan Pornakın

ölümü və MürĢüdqulu xanın Damğan yolundan Ġraqa gəlməsi xəbəri yayıldı.

Əliqulu xanın rəyi bunda qərar tutdu ki, ümumi sayları beĢ min nəfərə yaxın olan

1087

DüĢüllük - türk sözüdür. Dövlət aparatının saxlanması üçün nəzərdə tutu-lan və məvacibdən əlavə

olaraq, vəzifəli Ģəxslərə ödənilən bəxĢiĢ məbləğini nəzərdə tutur (daha ətraflı bax: О.А.Эфендиев.

Азербайджанское государство Сефевидов в XVI веке. с.276-278; ġ.K.Məmmədova. «Xülasət ət-

təvarix» Azərbaycan tarixinin mənbəyi kimi, s.39-40).

1088

Həvalə sahibləri - burada «həvalə» adı altında pul baratı, vergi sənədi, «həvalə sahibləri» dedikdə

isə bu baratlar əsasında vergiləri toplayan Ģəxslər nəzərdə tutulur.

579

öz əmirlərindən və tabeçilərindən bir dəstə ilə sürətlə hərəkət edib, öz tiyuluna aid

Rey ölkəsinə getsin, oradan da Xəvara və Simnana yollanıb, Damğana qədər

yolları zəbt edərək, Ġraq əhlindən bir nəfərin də Allahın kölgəsi olan əlahəzrət

Ģahın məiyyətini qarĢılamağa çıxmasına imkan verməsin, sayı az olan Xorasan

camaatının Ġraqa gəlməyə qüdrəti çatmasın və Ġsmayılqulu xan isə Ġsgəndər Ģanlı

nəvvabla Əbu-Talib mirzənin məiyyətində darüssəltənə Qəzvinə gedib, dövlətin

paytaxtında yerləĢsin. Lakin [Əliqulu xanın] tərəfdarları onu bu düĢüncədən

daĢındırıb dedilər:

- Bir halda ki Ġsmayılqulu xana etimad yoxdur, o zaman padĢahla

padĢahzadəni ona tapĢırmağın və özünü sarayın qapısından uzaq salmağın doğru

fikir deyildir.

Eyni zamanda, ehtiyat edirdilər ki, birdən, MürĢüdqulu xan Yəzddən,

Kirmandan və ġirazdan onun yanına göndərilmiĢ və özlərini Abbas tərəfdarları

elan etmiĢ əfĢar və zülqədər qoĢunlarının köməyi ilə Yəzd yolundan Ġsfahana gələr.

Buna görə də həmin yerdə [Ġsfahanda] qalmağı daha önəmli və vacib saydılar. Bir

neçə gün bu fikir və əndiĢə ilə yaĢadılar. Lakin əzəli [Allahın] iradəsində əla-həzrət

ġah [Abbasın] səltənəti və padĢahlığı qərar tutduğundan onların heç bir tədbiri

özləri üçün yaxĢı nəticə vermədi. Bir neçə gündən sonra dünyanı tutan [ġah Abbas]

məiyyətinin avazı Damğan yolundan yayıldıqda [Əbu-Talib mirzə tərəfdarlarının]

rəyləri darüssəltənə Qəzvinə getməyi qərara aldı. Onlar özlərindən üz çevirmiĢ

bəxt ucbatından öz cəfa və zülm əllərini uzadıb, Ġsfahanın əksər əhalisini və

böyüklərini tutaraq, onların mal-dövlətlərini qəsb və müsadirə etdilər. ġəhər və

məmləkət nizamdan və qayda-qanundan uzaq düĢdü. Xalq üçün bir pənah peyda

olmadı. Xülasə, Ġsfahanı xaraba günə qoyandan sonra Heydər sultan Çabuqun oğlu

Ġbrahim xan Türkmanı oranın daruğası təyin edib, hərəkət yüyənlərini səltənətin

mərkəzinə sarı döndərdilər. Qum hakimi Əliqulu sultan Zülqədəri qabaqcadan

göndərdilər ki, Quma gedib, öz qoĢununu tərtib etsin və hansı yerə

qərarlaĢdırılarsa, oraya gəlib, hazır olsun. Ġlahinin təqdiri və ġah [Abbasın]

hakimiyyətinin zühurunun əlaməti üzündən, Əbu-Talib mirzə tərəfdarlarının əsas

dayağı və səltənət iĢlərinin baĢçısı olan Məhəmmədi Sarısolağ gözlənilmədən

xəstələndi və onun nasazlığı səbəbindən on gün müddətində Ġsfahanın Cəzbərxəvar

[adlı yerində] qalmalı oldular. O əsnada əla-həzrət [Abbasın] və MürĢüdqulu xanın

Xəvar və Simnan yolundan gəlməsi xəbəri dəqiqləĢdi. [Əbu-Talib mirzə

tərəfdarlarının] ordusu köç edib, Vəlican xanın yağı olması səbəbindən KaĢan

yolundan getməkdən çəkinərək, Cərbədqan yolundan hərəkət etməyi üstün tutdu.

580

XORASANIN VƏZĠYYƏTĠ, ALLAHIN KÖLGƏSĠ OLAN ġAHIN

SƏADƏTLĠ MƏĠYYƏTĠNĠN ĠRAQA GETMƏSĠ VƏ ONUN ĠRAN

SƏLTƏNƏTĠNĠN TAXTI ÜZƏRĠNDƏ ƏYLƏġMƏSĠ HAQQINDA

Bundan öncə bəyan qələmi ilə yazılmıĢdı ki, Herat hakimi Əliqulu xan

ġamlu ilə müqəddəs MəĢhədin hakimi MürĢüdqulu xan arasında Herat qoĢununun

məğlubiyyəti ilə nəticələnən döyüĢün baĢ verdiyi ildə Allahın kölgəsi olan

əlahəzrət Ģah azyaĢlı idi və Əliqulu xan o səadət bağçasının sərvinə lələlik və

xidmətkarlıq etmək xoĢbəxtliyinə malik idi. Həmin döyüĢdə o, qeyb aləminin

iĢgörənlərinin və nəticəsi tezliklə zühura gəlmiĢ gizli sirlərin köməyi ilə

MürĢüdqulu xanın əlinə keçmiĢ və Əliqulu xan məğlub və pəriĢan bir halda Herata

gəlmiĢdi. [Əliqulu xan] belə bir sərmayəni əldən verdiyinə, bundan əlavə,

MürĢüdqulu xandan tamam xoflandığına və Ġraqdan özünə bir yardım gəlməsini

təsəvvür etmədiyinə görə çıxılmaz vəziyyətə düĢərək, özünə bir köməkçi və

yardımçı qazanmaq ümidi ilə bir nəfəri Qəndəhar mirzələrinin, bir nəfər digərini

isə Buxaraya, Abdulla xan Özbəyin yanına göndərib, onlarla dostluq münasibəti

qurdu, onlara sığındı və böyük təvazökarlıqlar göstərərək, özünün onlardan hər

birinin vassalı olduğunu bildirdi. Abdulla xan da bu hadisəni böyük bir uğur saydı

və onun tərəfindən də zahiri lütfkarlıqlar meydana gəldi. Lakin mirzələr onun

itaətkarlığına məhəl qoymadılar.

Amma bu dostluqdan Abdulla xanın tamahkarlıq qüvvəti hərəkətə gəldi və

arzusu ilə gecələrini gündüz etdiyi Herat mülkünü iĢğal etmək həvəsi onun

xatirində daha da çoxaldı. O, Xorasan tərəfə hərəkət etməyə qərar verdi və Xorasan

yürüĢünə hazırlıqlar görməyə baĢladı. Nəhayət, 995-ci ilə (12.12.1586 -

01.12.1587)

1089

müvafiq olan tonquz ilinin əvvəllərində

1090

o, qeyri-məhdud özbək

ordusu ilə Xorasana gəldi. O, əvvəlcə Əliqulu xanın yanına adam göndərib, bunları

bildirdi: «Sən bundan əvvəl, ərizə göndərib, mənimlə ülfət və aĢnalıq etdiyini

bildirmiĢdin və dostcasına təvazökarlıqlar və itaətkarcasına iltifatlar etmiĢdin. Ġndi

biz Xorasan mülkünü ələ keçirmək üçün səylərimizi sərf edirik və ali məiyyətimiz

o tərəfə irəliləməkdədir. Əgər sən öz sözünə sadiq olub, tərəddüd etmədən ali

məiyyətə qoĢularaq, təzim etmək səadətinə nail olsan və o mülkdə mənim adıma

xütbə və sikkə zinətləndirsən, onda bizim tərəfimizdən hüsn-rəğbət və lütfkarlıq

hədəfinə çevriləcəksən və o vilayətin hakimliyi əvvəlki qaydada sənə

tapĢırılacaqdır. Əgər sən o vilayəti bizim ali divanımızın öhdəsinə versən, o zaman

Mavəraünnəhrin, Türküstanın və BədəxĢanın məmləkətlərindən hansı birini

istəyərsənsə, sənin ixtiyarına veriləcəkdir. Yox, əgər sən öz sözünə sadiq olmasan

və bizə mülazimlik etmək sənin xoĢuna gəlməsə, onda bunu bil ki, biz o səmtə

hərəkətə baĢladığımıza görə məqsədə yetmədən geri qayıtmağımız səltənət

namusumuza müvafiq deyildir və Herat Ģəhərini tərk edib, QızılbaĢ tərəfə get!».

1089

Tehran çapında (s.363) səhvən 996-cı il yazılmıĢdır.

1090

Tonquz ilinin əvvəlləri 1587-ci ilin yazına təsadüf edir.