Искандер Мунши Тюркман. Tarix-i al?mara-yi Abbasi (Аббасова мироукрашающая история). Том 1
Подождите немного. Документ загружается.
591
toplaĢmıĢdılar. «Hər kimə nəzər salsan, ona dərd mübtəladır» misrasının
məzmununa uyğun gələn bir vəziyyət meydana çıxmıĢdı. Orada onlar bir-
birilərinin vaxtsız gəliĢindən xəbərdar oldular. MürĢüdqulu xan mübarək
dövlətxananın qapılarını möhkəmləndirmiĢ və həmin qapıları Xorasandan
onunla birlikdə gəlmiĢ etimadlı adamlara tapĢırmıĢdı. O, həmin camaatın
gəliĢindən xəbər tutdu və onun iddia sahibi olan bu bir neçə nəfəri ələ keçirməkdən
ibarət olan əsl mətləbi zati-alilərinin uğurlu bəxtinin qüvvəsi ilə belə bir asanlıqla
hasilə gəlmiĢ oldu.
Necə ki deyilmiĢdir:
Beyt
«Gecə-gündüz arzusunda olduğumuz səadət
Evin yolunu soruĢdu və özü qapımıza gəldi».
O, onların bu yolla gəliĢini böyük bir uğur sayıb qərar verdi ki, onların hər
birini bir mülazimlə dövlətxanaya daxil edin, digər camaata isə rüxsət verin ki, öz
mənzillərinə gedib, sabah dövlətxanaya gəlsinlər. Qapıçılar və dərgah mülazimləri
dövlətxana qapısını açıb, böyük xanları və onların yoldaĢlarını içəri buraxaraq,
onların əsgərlərinin giriĢinə mane oldular. MürĢüdqulu xan adam göndərib bildirdi:
- Bir halda ki həzrətlər sədaqət və sufilik göstərib, öz mənzillərinə getmədən
mübarək dövlətxanaya gəlmiĢlər, sufiliyin yolu budur ki, əvvəlcə əĢrəfə səcdə
etmək və onun ayağını öpmək Ģərəfinə nail olmalıdırlar. Lakin indi Ģərəfli hökmdar
yuxuya gedibdir. Bu gecə dövlətxanada dincəlin ki, sabah əĢrəfə səcdə etməyə
müĢərrəf olasınız.
Onları dövlətxana və at meydanı arasındakı yuxarı otaqlara apardılar və
həmin gecə bir dəstə onların keĢiyini çəkməyə məmur edildi. Əmirlər bildilər ki,
həbs olunmuĢlar, onlar ali əĢrəfə xidmət etmək səadətinə nail olmayacaqlar və
onların MürĢüdqulu xanla görüĢü baĢ tutmayacaqdır. Elə ki səhər oldu, gözətçilər
gəlib, onlardan qılıncları və yanlarındakı bütün digər kəsici alətləri aldılar. Onların
həbsə alınmasının və dustaq edilməsinin əlaməti aĢkar oldu.
Amma Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın ordusunun əhvalı belə oldu ki, digər əmirlər
yüksək Ģöhrətli xanların getməsindən xəbər tutduqda hər birisi öz adamları ilə
birgə Ģəhərə gəlib, öz mənzillərinə gedərək, orada qaldılar. Sabahı gün Qorxmaz
xan ġamlunun əmrinə əsasən, MürĢüdqulu xanın vəziri Mirzə ġahəli və ustaclu
ağsaqqallarından bir dəstəsi Ġsgəndər Ģanlı nəvvabı qarĢılamağa getdilər ki. o
həzrəti Əbu-Talib mirzə ilə birlikdə Ģəhərə gətirsinlər. Onlar Məntərəyə gəldilər və
çadırda oturub ilahi karxananın iĢinə məəttəl qalmıĢ Ġsgəndər Ģanlı nəvvabı və
Ģahzadə cənablarını ata mindirərək, Ģəhərə gətirdilər. Onlar dövlətxanaya təĢrif
gətirdikdə kama yetmiĢ Ģərəfli hökmdar (ġah Abbas) öz yüksək dərəcəli atasını
qarĢıladı, onunla görüĢüb, əlini öpmək Ģərəfinə nail oldu, öz istəkli qardaĢını
592
mehribanlıq ağuĢuna çəkdi və adlı-sanlı atasının əlini tutub, birlikdə müqəddəs
hərəmxanaya girdilər. Dövranın nahamar vəziyyətindən və səbatsız cahanın
məĢğuliyyətlərindən təngə gələrək, dinclik və rahatlıq guĢəsini arzulayan Ġsgəndər
Ģanlı nəvvab səadətin yar olduğu möhtərəm oğlu ilə görüĢdən çoxlu sevinc və
Ģadyanalıq nümayiĢ etdirdi, özünü səltənət və padĢahlıqdan kənar edib, yüksək
səadətli [ġah Abbasın] Fərqədan ulduzlarına ucalan baĢını Ģahlıq tacı ilə bəzədi və
ata-babasından özünə çatmıĢ olan irĢad əmanətini öz möhtərəm oğluna təslim etdi.
Onun o vaxtadək Ġraq qoĢununun say-seçmə və sadə adamlarının dilində «Abbas
mirzə» olan mübarək ismi ondan sonra «ġah Abbas» adlanmağa baĢladı. Həmin
gecə cənnətməkan Ģahın pak qızı olan xanımlar xanımı Zeynəb bəyim və Ġsgəndər
Ģanlı nəvvabın anası Sultanım xanım baĢda olmaqla səltənət çadırının möhtərəm
qadınları digər Ģahzadə [xanımlarla] birlikdə Ģəhərə gəlib, müqəddəs hərəmxanaya
getdilər və o əziz-istəkli [ġah Abbasla] görüĢmək Ģərəfini qazandılar.
Allahın kölgəsi olan əlahəzrət Ģahın gündən-günə artan dövlətinin qüvvəsi
sayəsində güclü düĢmənləri bu cür asanlıqla ələ keçirmiĢ [MürĢüdqulu xan] onların
aradan qaldırılması fikrinə düĢdü və o özbaĢınaların həyat binasının təcili surətdə
dağıdılmasını doğru saydı. MürĢüdqulu xan Ġsmayılqulu xanı aradan götürmək
məsələsində Ģamlu tayfasından bir qədər narahatçılıq keçirirdi və bu üzdən
Qorxmaz xana Ģamlu [tayfasının] ağsaqqallığını vəd edərək, onu özünə müttəfiq
etdi. Səhəri gün o, Çehelsütün eyvanına gəldi, mübarək dövlətxananı bəzətdirdi,
bütün əmirləri və dövlət ərkanını hazır etdi. Allahın kölgəsi olan əlahəzrət Ģah öz
adlı-sanlı atasının icazəsi ilə Ģahlıq kürsüsünə səadətli təbiətinin parlaqlığı ilə
asiman yüksəkliyi bəxĢ etdi və maddi səltənətlə mənəvi xilafəti özündə
cəmləĢdirdi. Bu yığıncaqda bellərinə dövlətsevərlik kəmərini bağlamıĢ qızılbaĢ
əmirləri və əyanları ali taxtın ətəklərində səf qurmuĢdular. [ġah Abbas] Əbu-Talib
mirzə tərəfdarları olan xanları öz Ģəhid edilmiĢ səadətli qardaĢının qanına baiskar
bildi və xəlifələrə, ağsaqqallara xitab edərək, qardaĢının qanının qisasını tələb etdi.
Bütün qızılbaĢ tayfaları razılıq verib, hökmdarın sözünü təsdiq etdilər. Qərara
alındı ki, o camaatı (Əbu-Talib mirzə tərəfdarlarının baĢçılarını) Çehelsütun
eyvanının aĢağısında hazır etsinlər və bu yüksək sülalənin sufiləri və ardıcılları
onları qisasa yetirsinlər. Əmrə əsasən, o camaatı yuxarı otaqlardan aĢağıya
gətirdilər. Onlar bildilər ki, hal-qəziyyə nə yerdədir. Onlar bir-bir eyvanın
bərabərinə çatdıqca ətrafdan və yan-yörədən onlara qılınc vurulurdu. Nadir
təsadüflərdən biri kimi, Əliqulu xanın dediyi tərzdə əvvəlcə Ġsmayılqulu xanı tikə-
tikə etdilər, ondan sonra isə Əliqulu xana da həmin «Ģərbət»dən içirdilər.
Məhəmmədi bəy Sarısolağı da Məhəmməd ġərif bəy ÇavuĢlunun evindən gətirib,
öz yoldaĢlarına qatdılar. Öldürülmək ehtimalı olmayan Əhməd bəy AsayiĢoğlu
məhz onlarla yoldaĢlıq və həmdəmlik etdiyi üçün öz üzərində gizlətmiĢ olduğu
xəncəri çəkib, bir-iki nəfəri yaraladı və bu səbəbdən onu da öldürdülər. Dəllək
Xudaverdi ilə aĢnalıq etmiĢ və onun [günahları] bağıĢlanmıĢ Ģahzadəni qətlə
yetirməsinə bais olmuĢ Rzaqulu bəy Ġnallu da qətlə yetirildi.
593
Xülasə, qürur səhrasının çaĢ-baĢları olan sözügedən əmirlər qəbahətli bir
tərzdə öz bəd niyyətlərinin cəzasına çatdılar, öz ümidlərini axirətə çəkib aparmalı
oldular və onların mülkiyyəti müsadirə edildi. Digər əmirlərin, vəzirlərin və
mənsəb sahiblərinin təqsiri əfv olundu, onların cərimə və tərcüman ödəməsinə
qərar verildi və hər birinin adına onların öz hallarına münasib bir məbləğdə
tərcüman vergisi qoyulması ilə bağlı hökm verilərək, bunun icrası üçün mühəssillər
təyin edildi. Onlardan toplanan vəsaitlər Ģərəfli üzənginin Xorasandan gəlmiĢ
mülazimlərinə xərclik və ənam verilməsi üçün bölüĢdürüldü. QarıĢıqlıq və fitnə-
fəsad məkanı olan Ġran mülkünün sahələri Ģahın ədalət nurlarının vasitəsilə iĢıqlı
günəĢin parlaqlığını əldə etdi və hamının hal dili bu mövzuda belə deyər oldu:
Beyt
«Vaxtdır, indi Ģahlıq taxtı qoy eyləsin iftixar,
Ki, üstünə kölgə salmıĢdır müzəffər hökmdar».
BaĢlanğıcda bəyan qələmi ilə qeyd olunmuĢdu ki, bu cild on iki məqalədən
ibarətdir. Həmd olsun Allaha ki, on iki məqalədən o həzrətin Ģərəfli adına və
mübarək isminə əlavə olunmuĢ kəramətli sələflərin və ali dərəcəli əcdadların
yüksək məqamlarının Ģərhindən bəhs edən birinci məqalə iradə qələmi və sədaqət
gözəlliyi ilə yazılıb qurtardı və həmin yaxĢı aqibətli əyyamın gediĢində baĢ vermiĢ
o həzrətin səadətli doğum günlərindən baĢlayaraq ta onun hökmranlıq günəĢinin
doğması vaxtı sayılan dövlət və səadət taxtı üzərinə əyləĢməsi zamanına qədər
baĢına gəlmiĢ heyrətamiz və qəribə hadisələri bildiyim və bacardığım tərzdə bəyan
səhifəsi üzərinə qeyd edib, bu səadət dəftərinin dibaçəsini zinətləndirdim. Lakin
hələ ki [bu cild] natamamdır. Ġndi əvvəlki vədimə əsasən, yaxĢı yeriĢli ata
bənzəyən xeyir xəbərli qələmi söz sarayının cıdır meydanında cilvəyə gətirərək, on
iki məqalənin o həzrətin gözəl hərəkətlərinin, üstün keyfiyyətlərinin və uğurlu
mahiyyətə malik əhvalatlarının xülasəsindən bəhs edən qalan hissələrini də
tamamlamaq niyyətindəyəm. Onun zavalagəlməz hakimiyyəti zamanının hadisələri
ikinci cilddə Allahın köməyi sayəsində təfsilatlı Ģəkildə Ģikəstə qələmlə
yazılacağına baxmayaraq, bu cildin axırında o həzrətə aid xüsusiyyətlər müxtəsər
surətdə sadalanacaq ki, bu cildi mütaliə edənlər qısaca olaraq ondan məlumat əldə
etsinlər və aləm karxanasında müntəzim olanlar, cahana nəzər salanlar o dövran
yeganəsinin xilqətini, onun böyük cövhərinin kəĢfini, cahandarlığının ədəb-
ərkanını, yaxĢı xislətlərini, yüksək səviyyəsini anlasınlar və bilsinlər ki, o, nə
dərəcədə bir Ģəxsiyyət olub, cəlal sahibi olan [Allahın] köməyi, səadətli taleyin
yardımı və uğurlu bəxt ulduzunun müsaidəsi ilə onun böyük fəthləri necə baĢ
verib, zəmanə tərəqqi qapılarını onun dövlətinin üzünə nə cür açıb və Allahın ona
bəxĢ etdiyi gözəl təbiət, doğru rəy və bilik sayəsində nə yolla insanların iĢlərini
nizam-intizama salıb. Qoy ölkələri idarə edən sultanlar, rəy və tədbir sahibləri bu
594
təqdir divanının dibaçəsinə nəzər saldıqda onun xoĢagələn qaydalarını özləri üçün
hərəkət qanununa və fəaliyyət nizamnaməsinə çevirsinlər.
II MƏQALƏ:
O HƏZRƏTĠN ĠLAHĠ DƏRGAHA OLAN
HÜSN-RƏĞBƏTĠ VƏ BAĞLILIĞI HAQQINDA
O həzrətin ata-babaları ali seyidlik mənĢəyinə və mənəvi səltənət
mərtəbələrinə malik olmaqla yanaĢı, dərviĢliyi, zahidliyi və din yolunda çalıĢmağı
öz ali mərtəbələrinə əlavə etmiĢ, təriqət baĢçılarından, Ģeyxlərdən və Allah
əhlindən olmuĢlar və o Allah dərgahının seçilmiĢlərindən həmiĢə möcüzələr baĢ
vermiĢdir. O həzrət də bu böyük bəxĢiĢlər, əqidə bolluğu və etiqad paklığı
içərisində axirəti düĢünən bir insan kimi qeybdən gələn ilhamların aĢkar olduğu və
Ģəksiz feyzləri özündə əks etdirən bir Ģəxsə çevrilmiĢdir və özündə maddi və
mənəvi səltənətləri birləĢdirmiĢdir. O, irsi cəhətdən yüksək dərəcəli əcdadlarının
ali məqamlarından tamam bəhrə almıĢdır və səltənət, cahandarlıq və aləm iĢlərinə
intizam bəxĢ etməyin gərəkliliyi olan həvəs, təcrübə və dünyagörüĢü ilə yanaĢı, o
həzrətdən çoxlu möcüzələr müĢahidə olunub ki, onların burada təfsilatını vermək
uzunçuluğa səbəb olar. O, heç vaxt ilahi dərgaha olan hüsn-rəğbət və bağlılıqdan
qafil olmayıbdır. O, [Allaha] üz tutub öz halətlərini ərz edən zaman təvhid
1098
dərgahının vüsal dənizinə elə qərq olur ki, sanki onun ruhu bədənindən ayrılır.
Bütün dövlət iĢlərində fal və istixarəyə əməl edib, ilahi məsləhət almadan səltənət
iĢlərindən və məmləkət məsələlərinin intizama salınmasından heç birinə baĢ
qoĢmayıbdır və əzəmətli «Quran»ın mətnində qadağan olunmuĢ iĢlər barəsində
ilahi məsləhəti nəzərə alıb, onlardan uzaq durubdur.
III MƏQALƏ:
TANRININ ONA VERDĠYĠ DÜġÜNCƏNĠN VƏ BĠLĠYĠN
DÜZGÜNLÜYÜ VƏ ONUN TƏQDĠR SƏHĠFƏSĠNƏ
UYĞUN GƏLƏN TƏDBĠRLƏRĠNĠN GÖZƏLLĠYĠ HAQQINDA
Məddahlıqdan və sözbazlıqdan uzaq duraraq bildiririk ki, o həzrət bol-bol
fəhmə, fərasətə, ali idraka, yüksək fitrətə, kamil biliyə malikdir və hamıya bəlli
olan dünya iĢlərində doğru rəyə və parlaq fikrə sahibdir. Çünki o, rəhbərlik
kürsüsündə qərar tutduqdan sonra cahandarlıq üslubunu, hərbçilik, qoĢun çəkmək
və səf tərtib etmək qaydalarını, insaf və səxavət ədəb-ərkanını zəmanə sultanları
arasında təzələdi və onun xoĢagələn fərmanları dünyanın iĢ cədvəlinə və kama
1098
Tovhid – vahid Allaha inanmaq.
595
yetmiĢ xoĢbəxt padĢahların fəaliyyət nizamnaməsinə çevrildi. UĢaqlıq çağından bu
günə kimi onun əbədi dövləti zamanında üz vermiĢ bunca böyük hadisələr,
müharibələr, qalaların zəbti və Ģəhərlərin fəthi zamanı onun səadətli mülazimliyini
edərək dövlət iĢlərinə intizam bəxĢ edən aqillərin və təcrübəli tədbir sahiblərinin
doğru zəkaya malik olmalarına baxmayaraq, bütün hallarda o həzrətin uzaqgörən
rəyi hamıya üstün gəlmiĢ və xilafət məsələlərində qarĢıya çıxan hər çətinlik axırda
məhz onun müĢkülləri aça bilən düĢüncəsinin açarı ilə açılmıĢdır. Onun hər məsələ
barəsində düĢündüyü hər tədbir təqdirə müvafiq olmuĢdur, onun bəxt iĢləri qəzavü-
qədər oxu kimi murad hədəfinə tuĢ gəlmiĢdir və aqillərin nəzərində ilk baxıĢdan
xəta görünən əməllərinin son nəticədə doğru olduğu aĢkarlanmıĢdır. Dünya
adamlarına belə bir məna məlum və aydın olub ki, camaatın bütün məsələləri, say-
seçmə və sadə insanların iĢlərinin xırdalıqları, cahandarlıq qaydasının zərurətləri və
ölkə idarəçiliyinin lazımlı iĢləri asimandan gələn ilham və Rəbbin köməyi ilə
mütləq surətdə o həzrətin doğru rəyinin, parlaq tədbirlərinin, mətin fikrinin və
uzaqgörən düĢüncəsinin nəticəsidir və heç bir kəsin ona müdaxiləsi yoxdur.
«Hər nə ki onun nurlu rəyində toplanıbdır,
Hamısı «məbda» və «miad»ın sirlərindəndir
1099
.
Dünyanın çətin həll olan müĢküllərini,
Heç kəs onun kimi çözə bilməyibdir.
Hələ uĢaq yaĢlarından yetərincə müdrik olub,
Onun rəyi ustadların düĢüncəsinə üstün gəlibdir.»
O həzrət öz nəfis vücudu ilə səltənət və hökmdarlıq məsələlərinə cavabdeh
olduqda yaĢının azlığı, düĢmənlərinin çoxluğu, yardımçı və köməkçilərinin
çatıĢmazlığına baxmayaraq, Allahın lütfü, bəxtin gücü, taleyin müsaidəsi, Tanrının
bəxĢ etdiyi biliyinin və anadangəlmə zəkasının sayəsində dövlət iĢlərinin
intizamsızlığını və səltənətin qarıĢıqlığını elə nizama saldı ki,
Misra
«Onun barəsində bəsirət sahiblərinin gözləri mat qaldı».
Çünki on il idi ki, Ġran məmləkətləri qüvvətli və hökmükeçən bir padĢahdan
məhrum qalmıĢdı, qoĢun sahiblərinin, ordu baĢçılarının və tayfa mötəbərlərinin
bəziləri cəhalət, nadanlıq və məkrli niyyətlər ucbatından özbaĢına olaraq iki
dəstəyə bölünmüĢdülər, onların əqidəsinin gözəl ətəyi sədaqətsizlik çirkabına
bulaĢmıĢdı və hər baĢda bir sevda baĢ qaldırmıĢdı. Bu səbəbdən məmləkətə xələl
yol tapmıĢ, qolu zorlu düĢmənlər (Osmanlılar) və özbəklər iki tərəfdən Ġran
1099
«Məbda» dünyanın baĢlanğıcını, yaradılıĢını, «miad» isə dünyanın sonunu bildirmək üçün iĢlədilən
dini terminlərdir.
596
məmləkətlərinə tamah salmıĢ və hər il bir məmləkət əldən getmiĢdi. [ġah Abbas]
məhz belə bir vəziyyətdə və qarıĢıqlığın bol olduğu bir Ģəraitdə Ġranın əhvalının
düzəldilməsinə səy göstərib, əvvəlcə, öz yüksəliĢlərini və insafsızlıqlarını tərəqqi
etdirərək əmirlik, sultanlıq və xanlıq mərtəbələrinə çatmıĢ, özbaĢınalığa adət etmiĢ
və ellər, oymaqlar arasında fəsad salıb həmiĢə fitnəkarlıqla məĢğul olmuĢ bir sıra
araqarıĢdıran əmirləri, ordu baĢçılarını və evin daxilindəki düĢmənləri aradan
qaldırmağı önəmli bilərək, səy çoxluğu və tədbir gözəlliyi ilə bu təbəqədən olanları
bir-bir ələ keçirib, yoxluq diyarına göndərdi və onların əvəzində iĢə yarayan
adamları himayə edərək, ali mərtəbələrə və əmirlik dərəcələrinə çatdırdı. Get-gedə
insanlar o [fitnə-fəsad] məsələsini unutdular və mövcud olan qarıĢıqlıq
sakitləĢməyə üz qoydu, padĢahın əmr və qadağaları qoĢun arasında nüfuzlu oldu və
əldən getmiĢ məmləkətlər geri qaytarıldı. Bu barədə ikinci cilddə öz yeri gələndə
bəhs olunacaqdır.
IV MƏQALƏ:
ONA SAHĠBQĠRANLIQ RÜTBƏSĠNĠN YARAġMASI BARƏDƏ
VƏ ONUN HƏYATINI TƏHDĠD EDƏN TƏHLÜKƏLƏRĠN
XOġBƏXT SONLUQLA BĠTMƏSĠ HAQQINDA
Bəsirət sahiblərinin nəzərlərindən yayınmamıĢdır ki, əvvəlki sultanların hər
birinin ləqəblərinə sahibqiran ibarəsi artırılsa da, bunların əksəri yazı-pozu iĢləri ilə
məĢğul olan adamların onlara göstərdikləri iltifatdan irəli gəlmiĢdir. Lakin bu
[sahibqiranlıq] mənası əlahəzrət [ġah Abbasın] ali niĢanlı Ģanına, həqiqətən də,
uyğun gəlir. Çünki onun mübarək doğum günündən indiyəcən asimanda müxtəlif
ulduz yaxınlaĢmaları üz verib ki, bunların ehkamları o Ģəhriyarın əhvalının
sübutudur. Nücum elminin dəlillərinə görə həmin ulduz yaxınlaĢmalarından hər
biri iqtidarlı bir sahibqiranın meydana çıxmasına və zühur etməsinə dəlalət edir.
UlduzĢünaslıq iĢini bilənlər düĢüncə və fikir gözü ilə ona bir nəzər salsalar görərlər
ki, sözügedən ulduz yaxınlaĢmaları o uca dərəcəli və yüksək mərtəbəli [ġah
Abbasın] səltənətinin zühuru və onun dövlətinin möhkəmliyinə dəlalət edir və
onun tərifəlayiq xüsusiyyətlərə malik zatı həmin ulduz yaxınlaĢmalarının təsirlərini
və ehkamlarını özündə təzahür etdirir. Xüsusən də 1012-ci ildə
(11.06.1603 - 29.05.1604) baĢ vermiĢ səmavi ulduz yaxınlaĢması zamanı
Müsəlləsə («üç ulduz») qövsü bürcündə bir atəĢ vaqe olmuĢdu. Hələ keçmiĢ
münəccimlər, xüsusilə bu Ģərəfli elmin incilərindən olan Mövlana Möhyəddin
Ənarupiyazi tərəfindən yazılmıĢdı ki, bu hadisə elə bir dövlət sahibinin zühuruna
dəlalət edir ki, onun uğur niĢanəli dövründə zəmanənin, müxtəlif məzhəblərin və
dinlərin vəziyyətində dəyiĢikliklər olacaqdır və o məmləkətlərin bəzilərinin
əhvalına xarabalıq yol tapacaqdır, əsirlərin aparılması, soyğunçuluq və böyük qətl-
qarət hadisələri baĢ verəcəkdir. Bu məna o həzrətin xoĢbəxt zamanında
597
Azərbaycanda, ġirvanda və Gürcüstanda baĢ verənlərlə uyğunluq təĢkil edir. Belə
ki, həmin vaxt əyyamın dəyiĢkənlikləri nəticəsində o məmləkətlərdə intiĢar tapmıĢ
batil məzhəblər və dinlər ildırımabənzər iti qılıncın parıltısı ilə xələlə uğradı,
qiyamət əlamətli qoĢunun keçidindən fələyin zərurəti və ulduz yaxınlaĢmasının
təsiri ilə bəzi islam mahallarına xarabalıq yol tapdı, müsəlmanlardan və qeyri-
müsəlmanlardan ibarət çoxsaylı camaat vətənlərindən ayrı düĢüb, digər Ģəhərlərə
və ölkələrə pərakəndə oldular, Gürcüstanda böyük bir soyğunçuluq baĢ qaldırıb, bir
dəqiqə də olsun səngimək bilmədi və o diyarın neçə min nəfər qadınları və qızları
müsəlmanlıq hövzəsinə daxil oldular.
O həzrət öz südəmərlik vaxtından bu günədək elə iri xətərlər və böyük
təhlükələr adlanmıĢdır ki, bunlar heç bir sahibqiranın baĢına gəlməyibdir:
Birincisi, tifil çağında ana və atadan ayrı düĢmək çətinliklərin və kədərlərin
ən böyüyüdür və ömrünün baĢlanğıcında bu xətər o həzrətin baĢına gəlmiĢdir.
Ġkincisi odur ki, Ġsmayıl mirzə zamanında Ģahzadələrin qətlləri baĢ verirdi
və o, bu xoĢagəlməz hərəkəti öz mətləbinin son hədəfinə çevirmiĢdi. Həmin vaxt o
həzrətin lələsi ġahqulu sultan Yeganın Heratda qətlə yetirilməsinə baxmayaraq,
ilahinin himayəsi [ġah Abbasın] Ģərəfli zatını mühafizə etdi və saxladı, mənsəb
arzusunda olan dünyapərəstlərin çöhrəsi önünə hicab pərdəsi çəkdi və o tale
yetiĢdirməsinin müqəddəs zatı tüğyançıların kin-küdurətindən qorunmuĢ oldu.
Üçüncüsü onun üzləĢdiyi xətərlərin ən böyüyüdür. Bu, ondan ibarət idi ki,
camaat arasında yayılmıĢ söhbətə əsasən, doğrusunu Allah bilir, Ġsmayıl mirzə
tərəfindən Əliqulu xan ġamlu bu yaramaz iĢə (Abbası öldürməyə) məmur
edilmiĢdi. O, mübarək ramazan ayında Herata çatdı və asimandan gələn ilhamla
«bax gör bu hamilə gecədən nə doğacaqdır» kəlamının məzmununa əməl edib,
[Ġsmayıl mirzə qarĢısındakı] son dərəcə qorxu-hürküsünə baxmayaraq, ramazan
ayının sonunadək səbir etdi. O, bu xoĢagəlməz iĢin həyata keçirilməsinə hazırlaĢan
gecə ay parlaqlığına malik bir qasid gəlib çataraq, Ġsmayıl mirzənin ölüm xəbərini
və [Abbasın] nicat tapması müjdəsini gətirdi. Həqiqətən də, bu əcaib əhvalatın baĢ
verməsi onun sahibqiranlıq vəziyyətinin qəribəliklərindəndir.
Dördüncüsü odur ki, [ilahi] təqdirə əsasən, Xorasan və Ġraq əmirləri
arasında müxaliflik üz verdi. Öz yerində qeyd olunduğu kimi, Ġsgəndər Ģanlı
nəvvabla ali məkanlı Ģahzadə Sultan Həmzə mirzə Xorasana qoĢun çəkdilər.
Quryandakı Tirpül yaxınlığında tərəflər arasında böyük bir vuruĢma baĢ verdi və
Xorasan qoĢunu məğlubiyyətə uğradı. Əlahəzrət (ġah Abbas) tərəfdarlarının və
köməkçilərinin darmadağın olunması əsnasında fədakar mülazimlərindən bir neçə
nəfərlə birlikdə o dəhĢətli döyüĢdən salamatlıqla çıxdı və o hadisədə sağ qaldı.
BeĢincisi odur ki, əlahəzrət (ġah Abbas) Heratda yaĢayırdı. Qəzavü-qədər
lövhəsində qeyd olunmuĢdu ki, o Ģəhər özbəklərin əlinə keçsin, mühasirədəkilər
qətlə yetirilsinlər və əsir olsunlar. Lakin bu hadisə baĢ verməzdən öncə iĢ elə
gətirdi ki, o vaxtadək bir-birləri ilə əlbir olan Əliqulu xan Lələ ilə MürĢüdqulu xan
arasında ziddiyyət və inadkarlıq baĢ qaldırdı, məsələ döyüĢlə nəticələndi və ilahi
598
təqdir səbəbindən o həzrətin səadətli bayrağının kölgəsi altında olan Ģamlu tayfası
güclü bir fəlakətə uğradı. O döyüĢdə əlahəzrətin geydiyi zirehə bir neçə yerdən ox
zərbəsi və nizə əlaməti toxunsa da, onun müqəddəs zatına heç bir zərər dəymədi və
o, cinlərin və insanların imamı olan həzrətin (Ġmam Rzanın) pak ruhunun
cazibəsinin qüvvəsi ilə müqədəs MəĢhədə təĢrif gətirib, hər iki böyük təhlükədən
sağ qurtuldu.
Altıncısı odur ki, o həzrətə böyük naxoĢluqlar üz versə də, Tanrının köməyi
ilə müxtəlif xəstəliklərdən Ģəfa tapmıĢdır. ġirazda atdan yıxılıb, bir müddət yataqda
qalmıĢ və ilahi lütfkarlıq onu saxlamıĢdır.
Yeddincisi odur ki, Ciğaloğluya qarĢı döyüĢ günündə müqəddəs üzənginin
mülazimləri əsirləri [ġah Abbasın] mübarək nəzərləri qarĢısına gətirən vaxt
[əsirlərin arasında] mükri kürdlərindən olan bir qüvvətli və güclü Ģəxs uzunboğaz
çəkməsinin içindən bir xəncər çıxarıb, o həzrətin üstünə cumaraq, özünü onun
bənzərsiz bədəninin üzərinə saldı. O həzrət ilahi hüsn-rəğbətin köməyi və sonsuz
mərhəmət pəncəsinin qüvvəsi ilə o bədzatın əlinin üstündən öz mübarək əli ilə
tutub, xəncəri onun əlindən aldı və o böyük məkrdən onun mübarək zatına bir
ziyan dəymədi. Bu hadisələrin təfsilatının hər biri vahid, əziz və uca Allahın izni
ilə öz yeri gələndə qeyd olunacaqdır.
V MƏQALƏ:
ONUN ƏDALƏTĠ, YOLLARIN ƏMĠN-AMANLIĞINI TƏMĠN
ETMƏSĠ VƏ BƏNDƏLƏRĠN RĠFAHINI YÜKSƏLTMƏSĠ HAQQINDA
Səltənət iĢlərinin ən mühümü məmləkətin sabitliyi və yolların əmin-
amanlığıdır. Ġran məmləkətlərində bu qayda itib-batmıĢdı və camaatın yollarda
hərəkəti və gediĢ-gəliĢi olduqca çətinləĢmiĢdi. O həzrət hakimiyyətinin
baĢlanğıcında bu qarıĢıqlığın aradan qaldırılmasına giriĢib, hər vilayətdə ən böyük
yolkəsənlərin kimlər olduğunu müəyyənləĢdirdi və bu təbəqənin yox edilməsinə və
edam olunmasına səy göstərdi. Qısa zaman ərzində bu güruhun əksər baĢçıları
onun gözəl səy və tədbirləri sayəsində ələ keçirildilər. O, öz uzaqgörən rəyinin
məsləhəti ilə onların arasından bundan öncə dövlətə itaətsizlik nümayiĢ etdirən
bəzilərini cəzalandırmaqdan vaz keçib, cürbəcür iltifatlarla onların könlünü
rahatlatdı və onlar bu hüsn-rəğbətin və əfvin əvəzində hökmdara xidmət etmək və
onun qəlbini məmnun etmək məqamına gəlib, xəta yolunu tərk edərək, itaət
göstərmək və fərmana tabe olmaq məsləyini seçdilər. Bəzi digərlərini isə heç
düĢünmədən cəza Ģihnəsinə tapĢıraraq, xalqa o tayfanın Ģər əməllərindən asudəlik
bəxĢ etdi. Bu tədbirlər yolların əmin-amanlığına səbəb oldu. Tacirlər və
sövdəgərlər aləmin müxtəlif tərəflərindən və yönlərindən «məmləkəti-məhrusə»yə
gedib-gəlməyə baĢladılar.
599
Rəiyyətin rifahının yüksəldilməsi məsələsi həmiĢə onun nurlu ürəyində
qərar tutubdur. Onun haqq niyyəti buna sərf olunur ki, Allahın yaratdıqları və
bəndələri onun əbədi dövləti zamanında əmin-amanlıq altında asudə olsunlar və
Allahın xəlq etdiklərinin xatirində təĢviĢ oyanmasına bais olan zülm əlləri
məmləkətlərdən çəkindirilsin.
O, rəiyyətə divan vergilərindən külli miqdarda yüngülləĢdirmələr bəxĢ etdi.
Əvvəla, Ġraqın (Ġraqi-Əcəmin) on beĢ min Ġraq tüməninə yaxın olan sər-gelle
1100
vergisi o vilayətin əhalisinə bağıĢlanılaraq (həmin vergi ləğv edilərək), Ġran
torpağının ortası və əbədi təmələ malik səltənətin mərkəzi olan o mülkün
sakinlərinə bu böyük hədiyyə sayəsində digər bölgələrin əhalisinə nisbətən imtiyaz
verilmiĢ oldu. Bundan baĢqa, ramazan ayında məmləkətlərin bütün Ģiələrini divani
mükəlləfiyyətlərdən azad edib, divan iĢçilərinin əməlləri ucbatından iyirmi min
tümənə yaxınlaĢmıĢ bütün məmləkətlərin ehdas və mali-yekmahə
1101
[vergilərini]
rəiyyətə sədəqə etdi ki, [Allaha] itaət və ibadət əyyamı olan o mübarək ayda onlar
divan iĢçilərinin tələblərindən rahat olub, həqiqi məbud [Allaha] bəndəlik etmək
vəzifəsinə məĢğul olsunlar.
HəmiĢə o həzrətin Ģərəfli təbiəti ona maildir ki, fəqir-füqəra əhlinin əhvalı
məĢəqqət və əliaĢağılıqdan azad olub, sərvət və zənginliklə əvəzlənsin və səadətli
dövlətin ərazisində yaĢayan ümumi əhali var-dövlət sahibi olub, yoxsulluq
əzabından qurtulsun. O, zamanın gərdiĢindən pəriĢan vəziyyətə düĢmüĢ bir sıra
əyan-əĢrəflərə yaxĢılıq etməkdən ötrü onlara xasseyi-Ģərifə sərkarından yardım və
xərclik verir ki, məiĢət qazancları üçün sərmayə edib, öz yaĢayıĢlarını rifah halında
keçirsinlər və sonu bəlalı olacaq sələmçilərin qarĢısında borclanmağa möhtac
qalmasınlar. Dəfələrlə yoxsul vəziyyətdə olan Ģiələrə, əqidə və ixlas sahiblərinə
yardım etmək mənasında külli miqdarda məbləğlər veribdir, sədəqələr paylayıbdır
və bu yaxĢılıqların əvəzində savab qazanıbdır. Beləliklə, kitabın yazılması vaxtına
qədər hər nə ki baĢ veribdir, burada qeyd edildi. Necə ki bu beytdə deyilmiĢdir:
«Onun niyyətlərindən sənsən tamamən agah,
Niyyətləri xeyirdir, xeyrini ver, ya Allah!»
1100
Sər-gelle - maldarlıqdan alınan vergidir. Bu verginin digər bir adı «çobanbəyi» vergisidir. I ġah
Abbas 1598-ci ildə Ġraqi-Əcəm vilayətinin çobanbəyi vergisini ləğv etmiĢdi (И.П.Петрушевский.
Очерги, с.271).
1101
«Mali-yekmahə» - aylıq vergi. «Ehdas» - daruğaya tabe olan və gecələr Ģəhərdə patrul xidməti
çəkən mühafizə dəstəsinə deyilirdi. «Ehdas» vergisi və ya «rəsmi-mühdis» gecə mühafizlərinin xeyrinə
toplanan vergi növü idi. (А.А.Рахмани. «Тарих«и алам ара-йи Аббаси» как источник по истории
Азербайджана. Баку, 1960, с.144; О.А.Эфендиев. Азербайджанское государство Сефевидов в XVI
веке, с.226).
600
Allahın lütfündən ümid odur ki, saysız illər ərzində hökmranlıq taxtı
üzərində əyləĢərək, digər xeyirxahlıqlara, yaxĢılıqlara və savab əməllərə müvəffəq
olsun.
VI MƏQALƏ:
ONUN ĠLAHĠ HĠKMƏTDƏN ĠRƏLĠ
GƏLƏN CƏZA ƏMRLƏRĠ HAQQINDA
O həzrət öz xilqətinin baĢlanğıcından qəzəb və atəĢməzaclıq səriĢtəsinə
malik olub, cəzalandırılması vacib olan təqsirkarların cəzalandırılması barədə öz
təbiətinin qəhrəman fərmanına əməl edib və komandanlığın, məmləkət
idarəçiliyinin və rəiyyətpərvərliyin mühüm tərkib hissəsi olaraq, günahkarlara və
dövlətə qarĢı çıxanlara cəza vermək barəsində əsla dünyəvi məqsədləri, izzət
sahiblərini və digər məsələləri nəzərə almayıb, səhlənkarlığa və təxirə salmağa yol
verməyibdir və verməməkdədir. Bu məna onun hakimiyyətinin baĢlanğıcında
böyük faydalar bəxĢ etmiĢ, onun qüdrət və mətanəti ətrafa və kənarlara yayılmıĢ,
cövr və zülm sahiblərinin əli təbəələrin arzu-dilək yaxasından üzülmüĢdü. Onun
cəzasının qorxusundan və ədalətinin təsirindən qurd və quzu bir-birinə qarıĢmıĢ,
dostla düĢmən eyni yataqda yatmağa baĢlamıĢ və birinin digərinə zərər
vurmayacağından əmin olmuĢlar. Hər kimə bir xidmət tapĢırıbsa, həmin Ģəxsin
ixtiyarı yoxdur ki, bir an belə o xidməti icra etməkdə təxirə yol vermiĢ olsun.
Məsələn, əgər [ġah Abbas] bir ataya öz oğlunu qətlə yetirməyi buyursa, bu hökm
qəzavü-qədərin fərmanı kimi dərhal yerinə yetirilər. Yox, əgər o adam atalıq
Ģəfqəti üzündən öz oğlunun qətlini təxirə salmıĢ olsa, onda [ġah Abbas] bu iĢin
əksini (oğulun öz atasını öldürməsini) hökm edər və əgər o da boyun qaçırsa, digər
bir Ģəxsin vasitəsilə onların hər ikisinin qətlini həyata keçirər. Məhz bu səbəbdən
onun əmrinin nüfuzu ali mərtəbəyə çatıbdır.
Heç bir kimsənin cəsarəti yoxdur ki, onun qəzavü-qədər kimi cərəyan edən
fərmanından bir an yayına bilsin. Onun hakimiyyətə gəlməsindən öncə bir hərbi
toplanıĢ («yasaq») üz versəydi, qızılbaĢ tayfaları «yasağ»a getməkdən boyun
qaçırardılar, mülazim və məvacib sahibi olan bir dəstə adamdan savayı, əksəriyyəti
öz evlərində qalıb («yasağ»a) getməzdilər. Bu məna [ġah Abbasın] nurlu ürəyinə
Ģəfəq saldı. O, məmləkətlərin, hərbçilərin, el və oymaqların barəsində təhqiqat
aparıb hökm buyurdu ki, əgər «yasaq» baĢ versə, mülazim olub-olmamasından asılı
olmayaraq, bütün hərbçilər din qeyrəti və namus qüvvəti ilə öz ellərinin və
əĢirətlərinin əhvalını qoruyub saxlamaq üçün hazır olsunlar və əgər kimsə «yasaq»
vaxtı evdə qalıb hazır olmazsa və onun barəsində həmin elin adamlarından bir kəs
həqiqəti ərz edib deyərsə ki, filan Ģəxs «yasağ»a gəlmək bacarığına malik olduğu
halda gəlməmiĢdir, o zaman hökmə əsasən, «yasağ»a gəlməyənin qətli icra
olunacaq və onun malları, əĢyaları və mülkiyyəti xəbər verən Ģəxsə veriləcək və