Искандер Мунши Тюркман. Tarix-i al?mara-yi Abbasi (Аббасова мироукрашающая история). Том 1
Подождите немного. Документ загружается.
611
zamanında mühasirəyə alaraq, tavanının və divarının hündürlüyü barədə fələklər
fələyi ilə bərabərlik iddiasında olan o uca təməlli qalanı öz çalıĢqanlıq qolunun
zoru və uğurlu bəxtinin gücü ilə fəth edib, qala hakimi Əhməd paĢanı mühasirədəki
bütün rumilərlə birlikdə qətlə yetirdi. Daha sonra Dərbənd və Badikubə qalalarını,
eləcə də ġirvanın digər qalalarını zəbt etdi.
Rumiyyə camaatı bir neçə dəfə padĢahın qalibiyyətli təzyiqi və hücumunu
müĢahidə edərək bir iĢ görə bilmədikdə vəziri-əzəm Murad paĢa sərdar oldu və
Təbrizin üzərinə gəldi. Lakin o da Təbriz qalası ətrafında bir iĢ görə bilmədi və
sülh istədi. PaĢalar, xüsusən də Nüsuh paĢa nümayəndələr göndərib, bu (Səfəvilər)
tərəfdən sülh izhar olunmasını xahiĢ etdilər. O həzrət (ġah Abbas) da artıq irsi
məmləkətlərini ələ keçirdiyinə görə məmləkətin sabitliyinin təmin olunması,
hərbçilərin və rəiyyətin əhvalının yoluna qoyulması baxımından sülhə
rəğbətlənmiĢdi. Beləliklə, tərəflər arasında elçilər gəlib-getdilər və cənnətməkan
Ģah zamanının qaydasına uyğun saziĢ bağlandı.
Bu vilayət niĢanəli [Səfəvi] sülaləsinin vassalları olan Gürcüstan valiləri
Luarsab və Təhmuraz üsyan qaldırdıqlarından kafir gürcüləri tənbeh etmək və
cəzalandırmaq Ģaha borc oldu və o, cihad və qəzavat niyyəti ilə Gürcüstana qoĢun
çəkdi. Luarsabın özü və Təhmurazın oğulları ələ keçirilərək, cəzaya çatdırıldılar.
[Təhmurazın] özü isə BaĢıaçıq tərəfə qaçıb, Ruma tabe olan gürcü hakimlərinə
pənah apardı. Neçə dəfə rumilərin qeyri-sabit sülhü onun və bəzi ġirvan
tüğyançılarının fəsadları nəticəsində pozuldu. Hökmdar məiyyəti geri qayıtdıqdan
sonra Təhmuraz islam əhlinə qarĢı azğınlıqlar törətdi. [ġah Abbas] yenidən qəzavat
və cihad bayraqlarını dalğalandırıb, o diyara qoĢun çəkdi və kafir gürcü ölkəsində
Təhmurazın vilayətini intiqam qılıncından keçirdi. O [gürcü] tayfasından yüz
mindən artıq qadın və qız əsir düĢüb, islam Ģərəfini qazandı. [ġah Abbas] onun
vilayətinin cəmiyyətinin firavanlığını xarab və viran etdi. O diyarda nə səssizdən
(cansızdan), nə natiqdən (canlıdan) bir niĢan qalmadı. Kafirliyin və [kilsə]
zənglərinin üslubu alt-üst oldu. Xülasə, [ġah Abbas] o tayfanın baĢından tüstü
çıxartdı. Təhmuraz bəxtsizlik diyarının avarası oldu.
Rumilər əhdə vəfa etməyib, qızılbaĢların üzərinə «Öküz Məhəmməd» [adı]
ilə məĢhur olan vəziri-əzəm Məhəmməd paĢanın sərdarlığı altında böyük qoĢun
göndərdilər. O, Ġrəvana gəlib, iki ay müddətində Ġrəvan qalasını mühasirədə saxladı
və dəfələrlə [qala üzərinə] güclü həmlələr etdi. Lakin qüvvətli [qızılbaĢ]
dəstələrinin basqınları, qala əhlinin mərdanəliyi və səadətli məiyyətin igidlikləri
rumiləri asudə qoymurdu. Bu səbəbdən [rumilər] bir iĢ görə bilməyib, məyus və
uğursuz bir halda geri qayıtdılar. [Bu yürüĢ zamanı] onların neçə min əsgəri məhv
oldu və mötəbər rumiyyə sərdarları qətlə yetirildilər.
ġah Abbasın hakimiyyətə gəliĢi tarixindən ta 1025-ci (1616) ilə müvafiq
olan bu səhifənin yazılması tarixinə qədər olan müddət o həzrətin hökmdarlığının
birinci xoĢbəxt qərinəsidir. [Yuxarıda] qeyd olunmuĢ hadisələr həmin qərinədə baĢ
vermiĢ hadisələrdir. [ġah Abbasın hakimiyyətinin] birinci qərinəsi [əsərin] ikinci
612
cildində yerbəyer qələmə alınıbdır. O həzrətin [hakimiyyət] zamanının ikinci
qərinəsinin baĢlanmasından sonra cərəyan edən hadisələr isə ikinci cildin ikinci
hissəsində yazılmıĢdır. Ġndi həmin ikinci qərinədə baĢ vermiĢ hadisələr qısaca
olaraq, bu səadətli dibaçəyə əlavə edilib, səhifələrə bəzək vuran qələmlə qeydə
alınacaqdır.
Xülasə, rumilər əhdlərini pozmaq fikrinə düĢüb, əhdü-peymanın
təməllərinin möhkəmləndirilməsindən sonra Əcəm diyarına yenidən qoĢun çəkərək
öz mətləblərinə çatmadan Ġrəvandan geri qayıtdıqda bununla kifayətlənmədilər.
Onlar Krım padĢahı Cani-bəy Gəray xan
1113
baĢda olmaqla tatar qəbiləsininin
onlara kömək göstərməsini tələb etdilər. 1027-ci (1618) ildə yenidən Rum, Misir
və ġam məmləkətlərindən və sərhəd kürdlərindən çoxlu qoĢun toplayıb, həmin
qoĢunu vəziri-əzəm Xəlil paĢanın baĢçılığı altında sözügedən Canibəy Gərayın
iyirmi minlik tatar ordusu ilə birlikdə qızılbaĢlar üzərinə göndərdilər. Üfüqlər
xosrovu [ġah Abbasın] səadətli məiyyəti o izdihamlı güruhu qarĢılamaq üçün
darülirĢad Ərdəbildə məskən saldı və qüvvətli dəstələr Ġran qoĢununun sipəhsaları
Qarçığay xanın sərdarlığı altında onlara qarĢı döyüĢə göndərildi. Qalibiyyətli
əsgərlərlə Ərzurum bəylərbəyisi Həsən paĢanın və Canibəy Gəray Tatarın baĢçılığı
altında Sərab vilayətinə gəlmiĢ əlli min nəfər rumi və tatar arasında döyüĢ baĢ
verdi. Bu tərəfdən [qızılbaĢ əsgərləri] aslanlar kimi döyüĢ səfləri tərtib etdilər,
böyük bir vuruĢma oldu və qeyb aləminin ordusunun imdadı ilə müxaliflər
məğlubiyyətə düçar oldular. Mötəbər paĢaların sərdarı olan Həsən paĢa öldürüldü.
Bir çox tatar əmirzadələri və saysız-hesabsız kürdlər qətlə yetirildi. Canibəy Gəray
yaralı halda aradan çıxdı. Bu qəmli hadisədən qorxuya düĢən Xəlil paĢa əvvəlki
Ģərtlə sülh bağlanmasını xahiĢ etdi və xeyirxah düĢüncəli adamlar ortalıqda gəl-get
etdikdən sonra yenidən sülh bağlandı.
Xorasanın Qəndəhar və Zəmindavər vilayəti Hindistan məmləkətlərinin
hökmdarının ixtiyarına keçdiyindən [ġah Abbas] aralıqda olan köhnə dostluğu
nəzərə alaraq, bir necə dəfə həmin əraziləri geri qaytarmaq barədə dostcasına
təkliflərlə çıxıĢ etdi. Lakin qarĢı tərəf bunu qulaqardına vurdu. Bu üzdən Ģahın
Ģərəf hissi həmin iĢin daha artıq təxirə salınmasına yol vermədi. 1030-cu ildə
(26.11.1620- 15.11.1621) o, həmin vilayətə qoĢun çəkib, Qəndəharı və
Zəmindavəri Hindistan hökmdarı Cəlaləddin Əkbərin oğlu olan ġah Səlimin
əlindən aldı.
Həmçinin həmiĢə Ġran Ģahlarının hakimiyyəti altında olmuĢ, Süleyman Ģanlı
xaqan ġah Ġsmayılın zamanında və cənnətməkan Ģahın zamanının əvvəllərində
qızılbaĢların ixtiyarında olan və daha sonra rumilər tərəfindən zəbt edilmiĢ Ġraqi-
Ərəb vilayətini də [ġah Abbas] geri aldı. Belə ki, [Osmanlıların] Bağdad ordusu
Rum padĢahına yağı çıxdı və oraya (Ġraqi-Ərəbə) nəzarəti ələ keçirdi. [ġah Abbas]
1031-ci ildə (16.11.1621 - 04.11.1622) Bağdad üzərinə qoĢun çəkib, darüssəlam
1113
Canibəy Gəray xan 1610-1623 və 1627-1637-ci illərdə Krım xanı olmuĢdur.
613
[Bağdadın] qalasına yiyələndi və Ġraqi-Ərəbi öz nəzarəti və ixtiyarı altına salıb,
Nəcəf bölgəsində Həzrəti-ĢahənĢahın (Ġmam Əlinin) müqəddəs rövzəsini, «Ali-
əba»nın beĢincisi olan Ģəhidlər ağası [Ġmam Hüseynin] məzarını və Kazimeyn,
Əskəreyn məqbərələrini - onların hamısına salam olsun - ziyarət etmək Ģərəfinə
nail oldu.
Bu zaman dövlətə qarĢı itaətsizlik göstərən gürcülərdən Murav adlı birisi
qarĢıqlıq saldı. O, illərlə əĢrəfin xidmətində əziz və möhtərəm vəziyyətdə olmuĢdu.
1033-cü ilə (25.10.1623 - 13.10.1624) müvafiq gələn siçqan ilində sipəhsalar
Qarçığay xan Gürcüstanın zəruri məsələlərini nizama salmaq üçün ġirvan və
Qarabağ əmirləri ilə birlikdə oraya göndərildikdə sözügedən bədbəxt (Murav) da o
vilayətin iĢlərindən məlumatlı olduğuna və etimadlı Ģəxs sayıldığına görə onlara
yoldaĢ edildi. Lakin o bədbəxt nankorluq edib, bir dəstə gürcü fəsadçısı ilə əlbir
oldu, Qarçığay xana və əmirlərə qarĢı xəyanət etdi, fürsət tapan kimi, qəflətən,
sözügedən sipəhsaları və ġirvan bəylərbəyisi Yusif xanı qətlə yetirdi və üsyan
qaldırdı. O sərhəddə onun və üsyançı güruhun tərəfindən çoxlu azğınlıqlar
törədildi. O, rumilərdən dəstək axtarıb, Rum padĢahına tabeçiliyini bildirdi.
ġahənĢahın iti qılıncının qorxusundan fərar edən və Ruma tabe olan gürcülər
arasında avara və səfil tərzdə yaĢayan Təhmuraz Gürcü, Mesx və Axısqa
Gürcüstanının valiləri soyundan olan Atabəy
1114
hər ikisi sözügedən Muravın
himayəçiliyi və rəğbətləndirməsi ilə gəlib ona qoĢuldular. Bu səbəbdən sərhədlərdə
fitnə və çaxnaĢma baĢ qaldırdı.
Rumilər əlahəzrət [ġah Abbasla] sülh bağlamıĢ padĢahları Sultan Osmanı
tutub qətlə yetirdilər və onun Murad adlı kiçik qardaĢını padĢah etdilər
1115
. Onlar
Ġraqi-Ərəbi zəbt etmək fikrinə düĢdülər. Vəziri-əzəm Hafiz Əhməd paĢa sərdar
təyin olundu və o, çoxsaylı bir ordu ilə bu tərəfə göndərilərək, Diyarbəkrə gəlib
çıxdı. Əlahəzrət Ģah əvvəlcə qüdrətli qoĢunların bir dəstəsini, qulamlardan,
qorçulardan, tüfəngçilərdən və baĢqalarından ibarət dərgah mülazimlərini və
Azərbaycan əmirlərini Ġsa xan QorçubaĢının sərkərdəliyi altında Muravın fitnəsini
dəf etməyə məmur edib göndərdi. Qalibiyyətli əsgərlər Gürcüstana çatdıqda nankor
1114
MənĢəcə qıpçaq türklərindən olan, lakin xristian dininin pravoslav cərəyanını qəbul etmiĢ Mesxi
Atabəyləri sülaləsi 1267-ci ildən etibarən yarımmüstəqil surətdə Çorox çayının yuxarı və orta axarlarını
və Kür çayı boyunun Göle, Ərdəhan, Axısqa, Axalkalaki və Azqur bölgələrini əhatə edən Samtsxe-
Saatabaqo ölkəsində (gürcücə «Saatabaqo» sözünün mənası «Atabəy yurdu» deməkdir) hökmranlıq
etmiĢdir. Həmin qıpçaq sülaləsinin hökmdarları «atabəy» tituluna malik idilər (F.Kırzıoğlu.
Osmanlıların Kafkas-ellerini fethi, s.85-86).
1115
22 noyabr 1617-ci ildə Osmanlı sultanı I Əhməd (1603-1617) vəfat etdi. Hakimiyyətə onun kiçik
qardaĢı I Mustafa gətirildi. Lakin 26 fevral 1618-ci ildə Osmanlı dövlətinin yüksək vəzifəli Ģəxsləri onu
taxtdan endirərək, Sultan Əhmədin «Gənc Osman» ləqəbli oğlu II Osmanı sultan elan etdilər. II Osman
zamanında, 26 sentyabr 1618-ci ildə Səfəvilərlə Osmanlılar arasında Sərab sülh müqaviləsi imzalandı.
19-20 may 1622-ci ildə baĢ tutmuĢ dövlət çevriliĢi nəticəsində II Osmanın hakimiyyəti devrildi və o,
qətlə yetirildi. I Mustafa yenidən taxt-taca sahib olsa da, 10 sentyabr 1623-cü ildə daha bir çevriliĢ
edilmiĢ və Sultan Əhmədin oğlu, U Osmanın kiçik qardaĢı IV Murad (1623-1640) hakimiyyət baĢına
gətirilmiĢdi (.I.V.Hammer. Osmanlı tarihi, c. II, s.292-334).
614
Murav, Təhmuraz və Atabəy iyirmi min nəfər süvari və piyadadan ibarət gürcü
ordusu toplayıb, zəfər niĢanəli qızılbaĢ qoĢunu ilə qarĢı-qarĢıya gəldilər. Tərəflər
arasında böyük bir döyüĢ və vuruĢ baĢ verdi. Uğurlu bəxtin gücü sayəsində o
[gürcü] tayfasına məğlubiyyət qismət oldu. Minə qədər piyada və süvari gürcü
kafiri zəfər Ģüarlı qazilərin iti qılıncları ilə ölüm məkanına tələsdilər. Murav qaçıb,
Rum tərəfə getdi. Təhmuraz və Atabəy isə hər biri Gürcüstanın meĢələrinin və
cəngəliklərinin bir guĢəsində və bucağında daldalanıb, öz hallarını hifz elədilər.
Hafiz Əhməd paĢa saysız Rum ordusu ilə sözügedən Muravın və gürcü
fitnəkarlarının azdırması və təhriki ilə yerindən tərpənib, darüssəlam Bağdad
üzərinə qoĢun çəkdi və yüz əlli min nəfərdən çox qüvvə ilə birlikdə darüssəlama
çatıb, oranın qalasını əhatəyə alaraq, onu zəbt etməyə səy göstərdi. Allahın kölgəsi
olan əlahəzrət Ģah bu böyük hadisəni dəf etməkdən ötrü çoxlu çalıĢqanlıq sərf etdi
və hələ qalibiyyətli əsgərlərin əksərinin Gürcüstan yürüĢündən geri
qayıtmamalarına baxmayaraq, qeyrətinin bolluğu səbəbindən dünyanı tutan
bayrağını Ġraqi-Ərəbə tərəf qaldırdı. Zəfər Ģüalı əsgərlər hər tərəfdən hökmdarın
məiyyətinə qoĢuldular. [ġah Abbas] qırx min nəfərə yaxın qoĢunla darüssəlam
[Bağdada] çatıb, Bəhriz çayının kənarında məskən saldı. Bir neçə dəfə tərəflər
arasında Ģiddətli döyüĢlər baĢ verdi. Ġçəridən qalanı müdafiə edən mübarizlər və
bayırdan müqəddəs üzənginin Ģücaət Ģüarlı mülazimləri o saysız qoĢuna qarĢı
vuruĢurdular. Rumilər topları qalaya tuĢlayıb, bürcləri viran etmək və qalanı
tutmaq istiqamətində cəhd göstərərək, dəfələrlə [qala üzərinə] böyük hücumlara
keçdilər. Nəhayət, mühasirənin müddəti doqquz aya çatdı və rumilər bir iĢ görə
bilmədilər. Onların əksəriyyətinin bir hissəsi döyüĢ meydanında və qala uğrundakı
vuruĢmalarda öldürüldü, digər bir hissəsi isə öldürülmək qorxusu ucbatından
pərakəndə oldular. [Rumilərin] qılıncdan qurtulanları döyüĢü tərk edib salamatlıqla
çıxıb getməyi qənimət bildilər və acizlik, əlacsızlıq üzündən əĢrəfin hüzuruna öz
adamlarını göndərib, canlarının bağıĢlanmasını xahiĢ etdilər. ġahın mürüvvəti bunu
zəruri bildi ki, onlara rəhm etsin və onlara qarĢı həmlə etməsin. Beləliklə, azacıq
səylə o güruhun tamamı müzəffər əsgərlər tərəfindən payimal olunduqdan sonra
[rumilərə öz ölkələrinə] geri qayıtmaq üçün icazə verildi. Onların böyük topxananı
aparmağa qüdrətləri olmadı və onu yerindəcə qoyaraq, yarımcan halda xilas olub
getdilər. Yenidən Ġraqi-Ərəb qüdrətli dövlətin valilərinin ixtiyarı altında qərar
tutdu.
Gürcü Təhmuraz öz keçmiĢ əməllərindən peĢman olub, günahlarının əfv
olunmasını xahiĢ edərək söz verdi ki, bu gündən etibarən bəndəlik halqasını
qulağında və qulamlıq yəhərini belində gəzdirəcəkdir. Onun xahiĢinə dair belə bir
təsdiqləyici hökm verildi ki, əgər o, öz iradə üzünü cahanın pənahı olan dərgaha
tutub gələrək, astananı örmək Ģərəfinə nail olsa, Ģahanə əfvə tuĢ gələcəkdir. Ona
əmr olundu ki, Gürcüstanın əldən çıxması zamanı rumilərin iĢğalı altına keçmiĢ
Axısqa qalasını Ġsa xan QorçubaĢının səyi ilə ələ keçirib, oranı qala saxlamaq
qabiliyyətinə malik mübarizlərə tapĢırsın.
615
Özbək sultanları o həzrətlə münasibətlərdə tərəfdarlıq və itaətkarlıq
məqamına gəlib, ardıcıl elçilər göndərmiĢ və sədaqət izhar etmiĢlər. Sözün qısası,
günbəgün [ġah Abbasın] dövlət bayrağı ucalmaqdadır və o həzrətin cahandarlıq və
böyüklüyünün avazı aləmdə intiĢar tapmaqdadır. Dostların və düĢmənlərin onun
itaət olunması vacib fərmanı qarĢısında söz demək macalı yoxdur və onun
qəzəbindən və sərtliyindən çəkinirlər. Bu hadisələrin Ģərhi o həzrətin cahandarlıq
əyyamının əhvalatlarını ehtiva edən ikinci cilddə müfəssəl surətdə qələmə
alınacaqdır.
Allaha həmd və minnətdarlıq olsun ki, bu sətirlərin müəllifi «Abbasın
dünyanı bəzəyən tarixi»nin birinci cildini tamamlamağa nail oldu. Dəfələrlə bu
cilddə bu Ģərəfli nüsxənin 1025-ci (1616) il tarixində yazıldığı bəyan qələmi qeyd
olunmuĢ, lakin ondan sonra da neçə il ərzində Allahın kölgəsi olan həzrətin səadətə
peyvənd olan hakimiyyətinin zamanında hadisələr baĢ vermiĢ və həmin hadisələr
ikinci cildin ikinci hissəsində qələmə alınmıĢdır. Belə lazım bildik ki, bu [birinci
cildin] məqalələrinə əlavə Ģəklində həmin (1025/1616-cı ildən sonra baĢ vermiĢ)
hadisələrdən bir icmal artırılsın. Ondan ötrü ki, onun (ġah Abbasın) hakimiyyətinin
qırx illik əhvalının xülasəsi bu cildin mütaliəsindən məlum olaraq, xəbərlər vadisi
üçün susayanların susuzluğunun yatırılmasına gətirib çıxarsın. Buna görə də
əskikliyi aradan qaldırmaq üçün, yuxarıda bu barədə iĢarə olunduğu kimi,
təkrarçılıqdan çəkinməyərək. kitabın axırında da bu məsələlərin yazılmasına
məĢğul olduq ki, tənqidçilərin etiraz hədəfinə çevrilməyək.
Biliksizlik səhrasının məhsulu olan bu natamam və pərakəndə fəqərələr
1116
yazılıĢ (təsvid) və redaktə (təhrir) baxımından siyər və xəbər sahiblərinin
1117
fəzilət
və kamal dənizlərindən zühur sahilinə gəlib çıxmıĢ əsərləri ilə eyni tutula bilicək
dərəcədə olmasa da, amma necə ki saxsı qab alveri edən aĢağı səviyyəli satıcının
malları və əmtəələri hər nə qədər kasad olsalar da, o, onlan rastabazarda havayı
verməz, mən də o cür öz əsərimi etibar dükançasının sərmayəsi olan baha bir
cövhər sayaraq, onu əhəmiyyətsiz hesab etmirəm. Əblxüsus da, ona görə ki, bu
əsərdə saflıq niĢanəli Səfəvi sülaləsinin əziz-istəkli əhvalının hadisələri və
məmləkətləri idarə edən Cəm[Ģid] səviyyəli xaqanın (ġah Abbasın) uğurlu
mahiyyətə malik əhvalatının surəti nəql olunub və qəbmə alınıb və əgər həmin iki
böyük səadət üzündən bu əsəri zəmanənin «Mətləüs-səədeyn»i
1118
saysalar, ona
1116
Fəqərə - ədəbiyyat termini kimi, bir məqalənin yazının müstəqil bir parçası, fəsli və ya kiçik hekayə,
qissə mənasında baĢa düĢülür.
1117
Sivər - tərcümeyi-hal deməkdir. Burada «siyər və xəbər sahiblən» dedik də görkəmli Ģəxsiyyətlərin
tərcümeyi-halını əks etdirən və tarixə dair xəbərlər verən kitabların müəllifləri nəzərdə tutulmuĢdur.
1118
«Mətləüs-səədeyn» (tam adı: «Mətləüs-səədeyn və məcməül-bəhreyn», yəni «Ġki uğurlu ulduzun
doğduğu və iki dənizin qovuĢduğu yer») - Teymurilərin saray tarixçisi Kəmaləddin Əbdürrəzzaq ibn
Cəmaləddin Ġshaq Səmərqəndinin (1413-1482) iki qismdən ibarət mühüm tarixi salnaməsidir. Bu əsər
Elxani hökmdarı Əbu-Səidin h. 704 / m. 1304-05-ci ildə anadan olması ilə baĢlayıb, 875 / 1470-ci ildə,
Teymuri hökmdarı Sultan Hüseyn Bayqaranın hakimiyyətinin baĢlanğıcında sona çatır Ч.А.Стори.
Персидская литература, ч. II, c. 820-828).
616
rəvadır və bu iki ali nisbətə görə onu dövranın «Zəfərnamə»si
1119
adlandırsalar, ona
layiqdir. DüĢüncə və zəka sahiblərindən iltimasını budur ki, hüsn-rəğbət gözü və
mehribanlıq bəbəyi ilə [bu əsərə] nəzər salsınlar, onu mütaliə edərkən hansı yerdə
bir səhvə və xətaya rast gəlsələr, onun üzərinə lütfkarcasına və alicənablıqla pərdə
çəkib, onu düzəltmək məqamına gəlsinlər və «gərək böyük adamlar kiçiklərin
[gördüyü iĢlər] barəsində xırdaçılığa getməsinlər» kəlamının məzmununa uyğun
hərəkət edərək, comərd və mədədkar olsunlar ki, izzətli Rəbbin yardımı və ilahi
köməyin mədədkarlığı ilə xəyal dəftərimdə əks olunmuĢ arzu ən yaxĢı bir Ģəkildə
bəyan səhifəsi üzərində çöhrəsini açsın, ikinci cild müddəaya uyğun Ģəkildə iki
hissədə ki, hələ ikincisi tamama yetməyibdir, bəyan qələmi ilə yazılsın və
kamalının vəsfi kitabın dibacəsində qeyd olunmuĢ səadətli Ģəxsin (Əbu-Talib xan
Ordubadinin) vəsatətinin vəsiləsi ilə o Cəm[Ģid] səviyyəli və Süleyman iqtidarlı
[ġah Abbasın] xatir səhifəsində yaxĢılıqla qəbul olunsun və bu bəlağət
hərəmxanasının təzə gəlini (yəni «Tarix-i aləmara-yi Abbasi» əsəri) o qayda ilə
öyrənilsin ki, dövlətimizin cəmi məmləkətlərinin bəzəyi [ġah Abbas] ona vurğun
olub, əbədi olaraq yaxĢılıqla ondan kam alsın.
«Yayıcıların mədhi ilə əbədi oldu,
Cahanda ad-san salan hər kəsin adları.»
1119
«Zəfərnamə» - bu ad altında iki məĢhur Teymuri salnaməsi vardır. Bunlardan birincisi, təbrizli
tarixçi Nizaməddin ġami tərəfindən yazılmıĢdır və orada 806/1404-cü ilə kimi Əmir Teymurun
qələbələrindən bəhs edilmiĢdir. Bu adda digər bir əsər isə 828 / 1424-25-ci ildə Teymuri saray tarixçisi
ġərəfəddin Əli Yəzdi tərəfindən yazılmıĢdır Ч.А.Стори. Персидская литература, II, c.787-791,797-
807). Hər iki əsərdə Azərbaycan tarixinə dair gərəkli məlumatlar vardır (bax: Nizaməddin ġami.
Zəfərnamə. Azərbaycanın və qonĢu ölkələrin tarixinə dair iqtibaslar. Tərcümə edəni: Z.M.Bünyadov. Bakı,
1992; ġərəfəddin Əli Vəzdi. Zəfərnamə. Azərbaycan tarixinə dair seçmələr. Tərcümə, ön söz və izahlar
V.Z.Piriyevindir. Bakı, 1996).
617
GÖSTƏRĠCĠLƏR
ġƏXS ADLARI
A
Aba Oxlu
Abbas (Həzrət Əlinin oğlu)
Abbas mirzə (bax: Allahın kölgəsi olan əlahəzrət Ģah, ġah Abbas I) Abbasəli sultan
ġamlu
Abbaslı M.
Abdulla xan Özbək
Abdullaxan Ustaclu
Abdulla ibn Abbas
Abdulla ibn Əbdülmütəllib
Abdulla Seyrafi
Aca sultan Qacar (həmçinin bax: Qaraca sultan Qacar, QudurmuĢ sultan Qacar)
Adəm peyğəmbər (ƏbülbəĢər)
Adi Bahadır - (bax: Əziz ağa Bozcalu)
Adil Gəray xan Tatar
Adili (həmçinin bax: Ġsmayıl mirzə, ġah Ġsmayıl II)
AdilĢah
Ağa Cəmaləddin Kirmani
Ağa Əlvənd div
Ağa Əsəd Nətənzi
Ağa Kəmaləddin Zeynalibad Kirmani
Ağa Məhəmməd Fərəhani
Ağa Məhəmməd Ruzəfzun
Ağa Məhəmməd Zaman Qəzvini
Ağa Mirək Ġsfahani
Ağa Mirzə Əli Cabiri Ġsfahani
Ağa Nəzər
Ağa Rüstəm Ruzəfzun
Ağa Rza KaĢi
Ağa SeyfəlmülukTehrani
Ağa Təlayi Dəvatdar Qəzvini
Ağacan bəy ƏfĢar
Ağayev R.Ə.
Ağzıvar xan ġamlu
Axsaq Seyfəddin
Axsitan II
618
Axundov M.F.
AiĢə
AkimuĢkin O.F.
Aleksandr xan
AləmĢah bəyim (həmçinin bax: Həlimə bəyim)
Allahın kölgəsi olan əlahəzrət Ģah (həmçinin bax: ġah Abbas I)
Allahqulu bəy Ustaclu 264, 414
Allahqulu sultan Aycəkoğlu Ustaclu
Allahqulu sultan Kəngərlü
Aminə
Amir ibn ƏrfəxəĢd
Anaxanım (bax: Zeynəb bəyim) Araz xan Rumlu
Arslan Zülqədər
Asəf
Aslan sultan Əlibəyli Zülqədər
AĢur ağa
AĢurbəyli S.B.
Atabəy
Aybə sultan
Ayğut bəy (sultan) ÇavuĢlu Ustaclu
Ayğut mirzə Ustaclu
B
Baba Fəğani
Baba xəlifə Qaramanlu
Baba Ġlyas ÇavuĢlu
Baba Süleyman ÇavuĢlu
Babur (Zəhirüssəltənə Məhəmməd Babur mirzə)
Babur bəy Türkman
Badakul ibn Cuci-Buğa
Badincan sultan Rumlu
Bahadır (ġeybani sultanzadələrindən Heydər sultanın oğlu)
Bahadır xan Özbək
Bahadır ibn ġeyban xan
Bakıxanov A.
Baqi xan Özbək
Baqrat III
Barxudar bəy TopçubaĢı
Barik bəy Pornak
Basliq
Bayandur xan TalıĢ
619
Bayəzid sultan Ustaclu
Bayram xan (bəy) Qaramanlu
Bayram xan Təkəlü
Bayram xan Türkman
Bayram-oğlan
Bayramov Z.H.
Baysunqur Ağqoyunlu
Behzad (Kəmaləddin Behzad)
Behzad bəy Qulam
Bellan L.L.
Benlü Vəli Ərəbgirlü
Bədiüzzaman mirzə Səfəvi
Bədiüzzaman mirzə Teymuri
Bədr xan Ustaclu
Bəhram (Bəhram mirzə Səfəvinin nəvəsi)
Bəhram Gur
Bəhram mirzə Səfəvi (I ġah Ġsmayılın oğlu)
Bəhram paĢa
BəktaĢ bəy Türkman
BəktaĢ bəy Ustaclu
BəktaĢ xan ƏfĢar
Bərd ibn Məhlayil
Bilqeys
Bilməz bəy Asanoğlu Ġnallu
Binəzir
Binnət ibn Həməl
Bolğar xəlifə
Bregel Y.E.
Broun F.G.
Budaq xan Çəkəni
Budaq xan Qacar
Budaq xan özbək
Budaq sultan ibn Əbülxeyr xan
Buraq xan ibn Sevincək sultan
BurnaĢev S.D.
Burun sultanTəkəlü
Büqrat (Hippokrat)
Bürhan mirzə
Bürhan NizamĢah
620
C
Cabbarqulu bəy ƏfĢar
Cabir ibn Abdulla Ənsari
Cahangir Abbasi
Cahangir mirzə Ağqoyunlu
Cahi (həmçinin bax: Sultan Ġbrahim mirzə)
Calut
Canibəy Gəray xan Tatar
Canibəy sultan Özbək
Canvəfamirzə
Cəcnə bəy Gürcü
Cəfər bəy ġərəfəddinoğlu Təkəlü
Cəfər əs-Sadiq (VI Ģiə imamı)
Cəfər ibn Məhəmməd
Cəfər paĢa
Cəfər sultan ƏrəĢlü ƏfĢar
Cəfər sultan Kəngərlü
Cəlal xan Özbək
Cəlaləddin Məhəmməd Əkbər padĢah
Cəmaləddin Əli
CəmĢid (qədim Ġran Ģahı)
CəmĢid bəy Çərkəz
CəmĢid xan (Biye-pəs hakimi)
CəmĢid sultan Özbək
Cənnətməkan Ģah (həmçinin bax: ġah Təhmasib I
Ciğaloğlu
Cuci ibn Çingiz xan
Cucibuğa ibn Bahadır
Cüneyd bəy Zülqədər
Ç
Çayan sultan Ustaclu (Məhəmməd bəy Süfrəçi Ustaclu)
Çəğmini (Mahmud ibn Məhəmməd Ömər Çəğmini)
Çəkürgə sultan ġamlu
Çələbi bəy Mehmandar Təkəlü
Çərəndab sultan ġamlu
Çırağ sultan
Çingiz xan
Çuxa sultan Təkəlü