Искандер Мунши Тюркман. Tarix-i al?mara-yi Abbasi (Аббасова мироукрашающая история). Том 1
Подождите немного. Документ загружается.
601
əgər o elin adamları tərəfkeĢlik edərək, bu məsələni məxfi saxlayıb ərz etməsələr,
onda o tayfa ümumən cəza hədəfinə çevriləcəkdir. Bir-iki dəfə «yasaq» baĢ
verdikdə gəlməyən hər kəs cəzaya çatdı və onların əĢyaları və malları xəbərçiyə
verildi. Bu məna camaatın vahimələnməsinə səbəb oldu və əgər bir «yasaq» üz
verərsə, hamı piyada və süvari vəziyyətdə canla-baĢla gəlib özlərini yetirərlər və
heç bir yaradılmıĢın qüvvəti və qüdrəti yoxdur ki, həmin vaxt evdə qala bilsin.
VII MƏQALƏ:
ONUN CAHANDARLIQ ÜSLUBU VƏ
HÖKMRANLIQ QAYDALARI MÖVZUSUNDA
Əgər ağılpərvər ziyalılar əlahəzrətə səltənət qanunlarının təsisçisi deyirlərsə,
ona uyğundur və əgər cahan sultanlarını onun Ģagirdi adlandırırlarsa, ona layiqdir.
Çünki o həzrət hökmdarlıq ədəb-ərkanında düĢünülmüĢ qaydalar bərqərar edibdir.
O cümlədən ixtilaf əyyamında tayfaların özbaĢınalıq nümayiĢ etdirən Ģəxslərindən
çoxlu yöndəmsizliklər baĢ qaldırmıĢ və onların müqədəs niĢanəli Səfəvi sülaləsinə
münasibətdə əqidələri pozulmuĢdu. Bu cür Ģəraitdə dünya fatehi [ġah Abbasın]
düĢüncəsi belə qərara gəldi ki, dövlət iĢlərini intizama salmaq məqsədi ilə
asimandan gələn ilhamla yüksək Ģövkətli padĢahın üzərinə zühur Ģəfəqləri salan və
maddi aləmin zahirpərəstlərinin xəbər tuta bilmədiyi gizli məsləhətlərə əsasən, bu
[qızılbaĢ tayfaları] təbəqəsindən savayı, digər bir dəstəni də hərbçilər silkinə daxil
etsin. Bu səbəbdən gürcü, çərkəz və s. bu kimi qulamlardan ibarət çoxsaylı bir
dəstəni hərbçilər silkinə daxil edib, bu [Səfəvi] dövlətində adət olmayan yeni bir
vəzifəni - qullarağası mənsəbini təsis etdi. Həmçinin cağatay oymaqlarından, ərəb
əĢirətlərindən və Xorasanın, Azərbaycanın və Təbəristanın əcəm qəbilələrindən
1102
neçə min nəfər [atdıqları güllələrlə düĢmən qoĢununun] sayını azaldan tüfəngçini
Ģərəfli üzənginin mülazimlərinə çevirdi. Hər vilayətdə elə alçaqlar və əclaflar vardı
ki, cəld və iĢə yarayan adamlar idilər və həmiĢə o vilayətdə dövlətə itaətsizlik
nümayiĢ etdirib, öz ədalətsizlikləri ilə acizlərə və miskinlərə zərər vururdular. [ġah
Abbas] onların əksərini öz tüfəngçiləri silkinə daxil etdi ki, həm rəiyyət və acizlər
həmin gündən etibarən onların Ģər əməllərindən xilas olsunlar, həm də qalibiyyətli
üzənginin həndəvərində xidmət göstərib, döyüĢ meydanlarındakı əməllərinin
müqabilində mükafat qazansınlar. Bu təbəqənin məcmusunu qulamların dəftərinə
daxil etdilər. Həqiqətən də, onların (tüfəngçilərin) mövcudluğu qalaların və
Ģəhərlərin fəthi baxımından zəruri idi və böyük faydalar bəxĢ etdi.
Bundan əlavə, əmirlərdən və əyanlardan hər kəsə layiqli hökumət verilərsə
və ya yolların mühafizəsi hər kimin öhdəsinə qoyularsa, həmin Ģəxsin qarĢısında
Ģərt qoyulur ki, orada nizam-intizamı iazımınca qorumalıdır və əgər tacirlərdən,
1102
Burada «əcəm qəbilələri» dedikdə, sadalanan vilayətlərin yerli, oturaq əhalisi nəzərdə tutulur.
602
yolla gəlib-gedənlərdən və hər hansı bir Ģəhərin sakinlərindən kiminsə malını oğru
və quldur apararsa, onda oranın hakimi təhqiqat aparıb, həmin malları aĢkar
edərək, sahibinə qaytarmalıdır; əks təqdirdə isə [mal sahibinə] dəymiĢ zərəri [o
yerin hakimi] özü Ģəxsən ödəməlidir. [ġah Abbas] bu qaydanı bütün
məmləkətlərdə tətbiq edibdir. Bu səbəbdən də xalqın malları mühailzə altındadır və
dünya sakinlərinin «məmaliki-məhrusə»yə gəliĢ-gediĢ qapıları açıqdır.
Bundan baĢqa, [ġah Abbas] komandanlıq qaydaları və tədbirlilik üsulu
baxımından zəruri bir Ģərtə çevirib ki, əgər o həzrət hər kimdən bir sual edərsə,
həmin Ģəxs yalan deməkdən və xəyanət etməkdən çəkinib, doğru və düzgün cavab
verməlidir. Bir halda ki hər hansı bir adamla danıĢanda yalan demək Allahın
qarĢısında pis və nalayiq bir iĢdirsə, bəs onda zamanın padĢahına və vəlinemətə
yalan danıĢmaq nə cür nalayiq olmasın və nankorluq hesab edilməsin?! O həzrətin
əqidəsincə, öz vəlinemətinə yalan demək nankorluğun böyük bir parçasını təĢkil
edir. Əgər hansısa bir kəs yalan və həqiqətə zidd iradələr iĢlətsə, yalanın üzə
çıxdığı andan sonra onun cəzalandırılması barədə mütləq surətdə təxirə salınmadan
hökm verilir, o, rədd olunmuĢ Ģəxs elan edilir və bunun nəticəsi sələflərdən
xələflərə sirayət edir. [ġah Abbas] bu məsələdə son dərəcə qətiyyətli və kəskindir.
Əgər bir Ģəxs mükafatı qətldən baĢqa bir cəza olmayan bir neçə pis əməl törədərsə
və o həzrət ondan iĢin həqiqəti barədə soruĢarsa, o biçarənin doğru deməkdən
savayı əlacı yoxdur. Camaat inanır ki, əgər bir kəs o həzrətə yalan desə, həmin an
qeyb aləminin xəbər gətirənləri bu barədə ona xəbər verərlər. Heç bir fırıldaqçının
xəyalından keçmir ki, o həzrətə tərkibində bir az da olsun yalan ləkəsi olan bir
söhbət ərz edə bilsin. Bu məsələnin cahandarlıq və ədalətlilik iĢlərində nə dərəcədə
faydalı olduğunu bəyan etməyə ehtiyac yoxdur.
VIII MƏQALƏ:
O HƏZRƏTĠN SADƏLĠYĠ, DƏRVĠġ XASĠYYƏTĠNƏ MALĠK
OLMASI, TƏVAZÖKARLIĞI VƏ BĠR-BĠRĠNƏ ZĠDD GƏLƏN
XÜSUSĠYYƏTLƏRĠ ÖZÜNDƏ CƏMLƏġDĠRMƏSĠ HAQQINDA
Bu kama yetmiĢ Ģəhriyar zəmanə əhlinin qaydalarının əksinə olaraq, su ilə
atəĢi bir-birinə qarıĢdıraraq, bir-birinə zidd gələn xüsusiyyətləri özündə cəmləĢdirə
bilib. Belə ki, o, son dərəcə hiddətli təbiət, odlu-alovlu xasiyyət, qüvvət, əzəmət,
Ģövkət, cah-calal və padĢahlıqla yanaĢı, özündə olduqca mülayimliyi, yumĢaqlığı,
dərviĢ xarakterini və sadəliyi cəmləĢdirmiĢdir.
«Onun elə yaxĢı xasiyyəti var ki, onun gözündə
ġahlıq taxtı ilə dərviĢlik nəti
1103
eyni biçimdədir.»
1103
Nət – dəri xalça.
603
O, mülayim və həlim olduğu vaxtlarda saray adamlarına, nədimlərə,
mülazimlərə və baĢqalarına o qədər təvazökar və məxsusanə tərzdə yaxınlıq
göstərər və qaynayıb-qarıĢar ki, sanki, onlarla dost və qardaĢdır. Lakin digər
əhvalda olanda, xüsusən də qüvvət, əzəmət, qüdrət və cah-calal halında onun
mübarək alnında elə qəzəb əlamətləri parlayır ki, onunla həmsöhbət, yoldaĢ və
həmdəm olmuĢ və ondan dostcasına, qardaĢcasına və təvazökarcasına rəftar
görmüĢ həmin adamların həddi və ixtiyarı olmur ki, azacıq cəsarət, cürət və
ədəbsizlik kimi anlaĢıla bilən bir nisbətsiz söz dilə gətirə bilsinlər. Hətta əmirlər və
sultanlar, bəlkə, Ģairlər və nədimlər də həmin vaxt kəlmə demək və söz danıĢmaq
cürətini ağlasığan bir iĢ hesab etmirlər və gözləyirlər ki, görək nə olar. O, bu iki
xasiyyəti bir-birinə cəm edərək, yüksəklik tağı üzərinə qoyubdur.
Beyt
«Gah təvazökarlıqda sufilik əhli kimidir,
Gah da ki, qəhr odu ilə hökmdarları yandırır.
Lovğalıq yolundan yüyənini çəkibdir,
Təkəbbür və mənəmlikdən ətəyini yığıbdır.
Özündənrazılığa və təkəbbürə meyli yoxdur,
Bu səbəbdəndir ki, aləmdə üstündür.»
IX MƏQALƏ:
XĠDMƏTKARLARIN HÜQUQLARINI TƏMĠN ETMƏSĠ VƏ
ONLARIN MÜLKĠYYƏTLƏRĠNDƏN UZAQ DURMASI HAQQINDA
O həzrətin yaxĢı xüsusiyyətlərindən biri də sədaqətlə bəzənmiĢ bütün
mülazimlərə münasibətdə Ģəfqət və mərhəmət göstərməsi, halallıq və doğruluq
tərzinə malik xidmətkarların və fədakarların hüquqlarını gözləməsi və onların
könlünü xoĢ tutub hörmət bəsləməsidir. O, bu məsələni əvvəldən indiyəcən
nəzərdə və diqqətdə saxlayıb. O, bu tərifəlayiq davranıĢa o dərəcədə riayət edir ki,
zəmanə sultanlarından və comərdlik sahiblərindən heç birinin bu barədə o həzrətlə
bərabərlik səviyyəsi yoxdur. Əgər hər kim halallıqla və lazımınca öz məsləyində
sabitqədəm olarsa, ondan Ģahanə hüsn-rəğbət əsirgənməyəcəkdir. Əgər kimdənsə
biliksizlik və qəflət üzündən bir xəta, zillət və təqsirkarlıq baĢ verərsə, onu birbaĢa
surətdə Ģəfqət və rəğbət yolundan kənar etməz və hövsələliklə onu Ģahanə əfv və
bağıĢlanmaya məruz qoyub, öz Ģərəfli xatirini onun barəsində qübara aludə etməz.
Əqidə sahiblərindən və xidmətlər göstərmiĢ fədakar mülazimlərdən hər biri həyat
vədəsini əcəl zərurətinə tapĢırdıqda və ya din və dövlət yolunda baĢ verən bir
müharibədə yetərincə dəyərli bir əmlak olan can nəqdini sədaqət yolunda qurban
604
və fəda etdikdə onların xələflərinə onların özlərinin təvəqqe etdiklərindən də artıq
sayğı göstərir və əgər həmin ölən Ģəxslər ali mənsəblərə sahibidirlərsə, onların
oğulları hələ azyaĢlı olduqları üçün vəzifəyə layiq olmadıqlarına baxmayaraq, öz
zatının comərdliyi və təbiətinin mürvəti ilə onların nəslini dirçəltməkdən ötrü
həmin mənsəbləri onların oğullarına həvalə edir.
Dünyəvi mallar və tədarüklər onun alicənablığının aqibəti görə bilən
nəzərlərində olduqca dəyərsiz və az etibarlıdır. Əgər sədaqət Ģüarlı ölülərdən əmlak
(«alaf və üluf») qalmıĢ olsa, o, əksər sultanların əksinə olaraq, öz alicənablığının
çoxluğu, mürvət qaydasının zərurəti və Ģəriət ədəblərinin gözlənilməsi baxımından
[həmin əmlaka] iltifat nəzərləri ilə baxmadan onun varislərinə təhvil verər ki,
Allahın buyruğuna uyğun Ģəkildə varislər arasında bölüĢdürülsün. Həqiqəti
görənlərin və iĢdən agah olanların nəzərində bu gözəl davranıĢ bütün üstün
xüsusiyyətlərdən və yaxĢı keyfiyyətlərdən öndədir. Çünki yeddi iqlimin əksərində
cahan sultanları bu comərdliyi haqqı tanımağın və hüququ gözləməyin ən təməl
qaydası hesab edirlər. Bu səbəbdəndir ki, Rəbbin köməyinin və asimandan gələn
yardımın sayəsində o, qüvvətli və müfəvvəq olubdur.
X MƏQALƏ:
ONUN XOġ TƏBĠƏTĠ, ALƏMĠN ƏHVALI VƏ ĠNSAN
TƏBƏQƏLƏRĠNĠN VƏZĠYYƏTĠ ĠLƏ TANIġ OLMASI HAQQINDA
Səltənət və cahandarlıq iĢlərinin, xilafət və hökmdarlıq karxanasının
məĢğuliyyətlərindən rahat olduqda Ģərəfli vaxtını Ģənlik və Ģadyanalıqla keçirib,
həmiĢə iĢrət axtarıb və məclis bəzəyib. Cavanlıq nəĢəsinin zərurəti və kama yetmək
yığıncağının bəzəyicilərinin təhriki ilə ləzzətli badəni qurtumlamaqdan və gümüĢ
yanaqlıların, gül üzlülərin söhbətindən kam alaraq, həyat və yaĢayıĢ çəməninə
hüzur və təravət verir. Lakin o, bu hərəkəti son dərəcə fərasət və huĢyarlıqla yerinə
yetirir, bir an belə məmləkət idarəçiliyi və səltənət məsələlərinin səviyyəsinin
saxlanılmasından qafil olmur. Ġran məmləkətlərində və cahan ərazisində irili-
xırdalı hər nə baĢ verərsə, sanki nurlu könlünə zühur Ģəfəqləri salır və elə bil,
xəbərçilər təyin edib ki, vəziyyətin təfərrüatları barədə ona xəbər versinlər. Belə ki,
bir kəsin qüdrəti yoxdur ki, öz mənzilində özünə yaxın adamlarla oturan vaxt
deyiləsi mümkün olmayan bir söz deyə bilsin və qorxar ki, birdən bu söz [ġah
Abbasın] cəlal qulağına çatar. Çünki dəfələrlə belə hadisə baĢ veribdir.
O, [dünyanın insanla] məskunlaĢmıĢ dörddə bir hissəsinin istər müsəlman,
istərsə də qeyri-müsəlman padĢahlarının əhvalından, onların qoĢunlarının
keyfiyyətindən və kəmiyyətindən, onların dinləri, ayinləri və məmləkətlərindən,
hər diyarın yollarından, hər vilayətin xaraba və ya abad olmasından həqiqətdə
olduğu kimi xəbərdar və məlumatlıdır. Əksər aləm sultanları ilə dostluq
münasibətləri yaradıbdır. Ətraf [ölkələrin] padĢahları uzaq Firəngdən, Rusdan və
605
Hinddən o həzrətlə ülfət və dostluq məqamında dayanırlar. Onun məhəbbəti
dostların və düĢmənlərin, doğmaların və yadların, say-seçmə və sadə adamların
qəlbində vətən tutmuĢdur. Heç vaxt onun sidrə misallı (uca) dərgahı sultanların
elçilərinin gəliĢ-gediĢindən, [dünyanın insanla] məskunlaĢmıĢ dörddə bir
hissəsindən gələn töhfə və hədiyyələrdən xali deyildir. Bu yöndə o həzrətin
mübarək niĢanəli zamanında baĢ verən iĢlər onun ali dərəcəli ata-babalarının
zamanlarında az-az meydana gəlibdir. O həzrətin hər bir təbəqəyə xüsusi
mehribanlığı vardır. O, aləmin əksər məĢhur və qeyri-məĢhur dillərinə vaqifdir və
hər tayfa ilə o tayfanın öz dilində danıĢır. Farsca Ģeiriyyatın bilicisidir. ġeiri yaxĢı
fəhm edir və qavrayır. Bəzən Ģeir nəzm etməyə məĢğul olur. Musiqidə, ədvar, qövl
və əməl elmlərində zəmanənin öndəgedənidir. O həzrətin təsniflərinin bəziləri
mütrüblər arasında məĢhur və məruf, saz əhli arasında dillər əzbəridir. O həzrət
tərəfindən zarafat və təbiət xoĢluğu tərzində çoxlu əlvan lətifliklər, zərifliklər və
ürək oxĢayan Ģirin sözlər söylənilmiĢdir.
XI MƏQALƏ:
ONUN XEYĠRLĠ ƏSƏRLƏRĠ VƏ
ĠMATRƏTLƏRĠ TĠKĠB YARATMASI HAQQINDA
Dövran səhifəsində o həzrətdən çoxlu xeyirli əsərlər yadigardır. Təbiətən
çeĢidli xeyriyyəçilik iĢlərinə, saf əməllərə, sədaqələr verməyə və imarətlər inĢa
edib yaratmağa meyli vardır. Ədalətli bir hesabla ümumi qiymətli yüz min tümən
olan bütün irsi əmlakını və özünün qazandıqlarını on dörd məsum əlahəzrətlərinə -
onlara salam olsun - vəqf edib və onun labüd xərclərdən sonra yeddi-səkkiz min
tümən təĢkil edən [illik] gəlirini üləmaların, salehlərin, müqəddəs məkanların
sakinlərinin ehtiyaclarının ödənilməsinə və s. məsrəflərə sərf edir və sərkari-
hümayunun
1104
bütün sərvətinin, mülkiyyətinin və əmlakının üzərinə vəqf fərmanı
çəkib, onların öz təyinatları üzrə xərclənmələrinə son dərəcə diqqətlə yanaĢır.
Sözsüz ki, bu məna sultanlar arasında məhz o həzrətin bəyənilmiĢ xüsusiyyətlərə
malik zatına məxsusdur və sabiq zamanlarda və keçmiĢ qərinələrdə buna az-az
təsadüf olunub.
Əksər məmləkətlərdə məscidlərdən, mədrəsələrdən, xeyriyyə
mərkəzlərindən («bəqaül-xeyir»lərdən), fərəh bəxĢ edən, könül oxĢayan
mənzillərdən ibarət ali imarətlər tikdirib, cənnət görkəmli bağlar və bostanlar
saldırıb və onların tamamlanmasına müvəffəq olubdur. Onların təfsilatı öz yerində
qeyd olunacağına baxmayaraq, sözün uzanmasından çəkinməyərək, onların
haqqında burada bir icmal təqdim edirik. Sözün qısası, [ġah Abbas] yüksək
1104
Sərkari-hümayun - hökmdara məxsus mülkiyyət.
606
dərəcədə səliqəli imarətlərin tikintisində, Ģəhərlərin firavanlaĢdırılması və
abadlaĢdırılmasında böyük həvəsə malikdir.
Onun müqəddəs və ulu MəĢhəddə tərtib etdikləri bunlardır: [Ġmam Rzanın]
müqəddəs astanasının geniĢləndirilməsi, yüksək eyvanların tikilməsi, onun
ətrafındakı imarətlərin inĢası, möhtərəm hərəmin nəqqaĢlığı və bər-bəzəyi,
xiyabanın yaradılması, xiyabanın ortasında nəhr düzəldilməsi, meydanın içində
həmiĢə su ilə dolub-daĢan və [Ġmam Rzanın] sidrə misallı (uca) məqbərəsinin
zəvvarlarının və sakinlərinin xeyir-duasına səbəb olan böyük bir hovuzun
düzəldilməsi, Ģəhərin kənarında Allah adamı olan ariflərdən Xoca Rəbi əl-Xisəmin
Ģərəfli türbəsi üçün son dərəcə gözəlliyə və zinətə malik, yaraĢıq və qəĢənglikdə
misilsiz bir memarlıq nümunəsi olan ali günbəzin tikilməsi, ġahpur Kəsri
qədəmgahının və ona bitiĢik eyvan və imarətlərin tikilməsi, suyu yüksək dağlardan
fəvvarə vuraraq tökülən bir hovuzun qurulması, xiyabanın yaradılması və ağacların
əkilməsi. Bütün bunlar o ulu məkanın elə xüsusiyyətləridir ki, kim görsə, Ģadlanar.
Darülirşad Ərdəbildə: övliyaların baĢçısı olan ġeyx Səfiəddin həzrətlərinin
yüksək dərəcəli atası və Allahın kölgəsi olan əlahəzrət Ģahın onuncu əcdadı Seyid
Cəbrayılın - Allah onun əziz sirrini müqəddəsləĢdirsin - bərəkətli astanasının
tikilməsi, [ġeyx Səfıəddinin] mübarək məqbərəsinin bərabərindəki platformada
qızıl məhəccərin və gümüĢ məhəccərin çəkilməsi və mübarək məqbərənin digər
bər-bəzəklərinin həyata keçirilməsi, Allah adamı olan ariflərdən ġeyx Zahid Gilani
həzrətlərinin bol nurlu məzarının imarətinin yeniləĢdirilməsi, övliyaların və din
alimlərinin sultanı olan ġeyx ġihabədin Əhəri həzrətlərinin - [Allah] onun sirrini
müqəddəsləĢdirsin - Ģərəfli türbəsi üçün ali imarətin tərtib olunması və o feyz bəxĢ
edən məqbərənin behiĢt asudəliyinə malik bağının salınması.
Ġsfahanda cənnət niĢanəli quruculuq iĢləri aparmıĢdır. Əvvəla, Ģəhərdə ali
bir came məscidi tikdirmiĢdir. [Bu məscid] NəqĢi-cahan meydanının cənub
tərəfində yerləĢir. Onun gödək tağı sanki Hərəmeynin (Məkkə və Mədinə
ziyarətgahlarının) günbəzlərindən bir niĢanədir və fələyin doqquz qübbəli tağına
oxĢardır. Onun üzərində iĢlənmiĢ mərmər daĢlar o qədərdir ki, dünya ərazisinin
səyyahları belə halı az-az niĢan vermiĢlər. Xülasə, o cənnət görkəmli məbəd elə bir
gözəlliyə və zinətə malikdir ki, Əqsa məscidi ona həsəd aparır. Dövlətxana
dərgahının bərabərində olduqca zinətli və səfalı digər bir məscid, meydan ətrafında
mədrəsə, darüĢĢəfa (xəstəxana), hamamlar, qeysəriyyə və bazargah da tikdirmiĢdir.
Bundan baĢqa, eyvanlar, ali karvansaraylar, dövlətxanadakı beĢ təbəqə dərgahı,
«Sərvistan», «Nigaristan» və «Güldəstə» adlanan zərnigar xəlvətxanalar, Pənc-
təbəqə («beĢmərtəbə») imarəti və hovuzxanalar tikdirmiĢdir. Təxminən bir fərsəx
uzanan Çaharbağ adlı xiyaban tərtib etdirmiĢ, həmin xiyabanın hər iki tərəfində
bağlar və bostanlar saldırmıĢ və hər bağın içində ali imarətlər yaratmıĢdır.
Sözügedən xiyabanın ortasından Zayəndərud çayı üzərində qırx sütunlu böyük bir
körpü çəkdiribdir ki, dünya ərazisinin səyyahları heç bir vilayətdə ona tay və
bərabər ola bilən bir körpü görməmiĢlər. Həmçinin Ġsfahan Ģəhərinin cənub-qərb
607
kənarında təbrizlilərin məskunlaĢması üçün Abbasabad Ģəhəri saldırmıĢdır. Ora
olduqca səfalı, əyləncəli və Ģən bir yerdir və orada elə arxlar Ģəbəkəsi var ki, cənnət
bağları onlara həsəd aparırlar və bu arxlar cahan Ģöhrəti qazanmıĢlar. Daha sonra,
Baği-Kumə («koma bağı») saldırıb ki, sanki onun suyu və gülü eyĢ-iĢrətlə
yetiĢdirilib və Ģadlıq toxumunu orada əkiblər. Bundan baĢqa, Baği-VəhĢ
(heyvanxana, heyvanat bağçası) düzəltdirib, Govxanı ribatını
1105
tikdirib və
Ġsfahanın Vərzənə və RudəĢtin [məntəqələri] ilə Yəzdin NəduĢən [məntəqəsi]
arasında həmiĢə yolkəsənlərin qorxusundan gedib-gələnlərin xof və xətər yeri olan
XərquĢi xiyabanında digər bir ribat tikdirib.
Darüssəltənə Qəzvində: dövlətxana və xəlvətxana dərgahları, Ali
Novkarvansaray («yeni karvansaray») adlanan ikimərtəbəli zərnigar bina,
Səadətabad meydanının Ģərqində və qərbində Cahannüma imarətləri.
Kaşanda: bir neçə imarətdən ibarət dövlətxanının behiĢt asudəliyinə malik
mənzillərinin və talvarının tikilməsi, bununla yanaĢı, könül açan bağların,
hamamların, karvansarayın, Qəhrud bəndinin, Ribati-Səngin («daĢlı ribat»), Ribati-
Siyahkuh (Siyahkuh ribatı) salınması. Bundan əlavə, Nəməksar və Siyahkuh
yolunun düzəldilməsi üçün təxminən on min tümənə yaxın [vəsait] sərf edilmiĢ,
neçə fərsəx yol daĢ və əhənglə möhkəmləndirlmiĢ və [həmin yolla] gedib-
gələnlərin xeyir-duasına səbəb olmuĢdur.
Cənnət niĢanəli Mazandaranda, dərya kənarında behiĢt təbiətli Fərəhabad
[Ģəhərini] saldırmıĢdır
1106
. Təcinərud çayı onun içindən keçir və o cənnət niĢanəli
Ģəhərdən Sari Ģəhərinədək uzanan dörd fərsəxlik yolda ali körpü və xiyabanlar
tərtib etdirmiĢ və daĢla döĢətdirmiĢdir. Onun oradakı hər bağda tikdirdiyi ali
imarətlərin sayı-hesabı yoxdur. Həmin cənnət niĢanəli Ģəhərdə fərəh bəxĢ edən
behiĢt misallı dövlətxana, bazargah, hamamlar inĢa etdirmiĢ və bağlar saldırmıĢdır.
O Ģərəfli Ģəhərin zövq-səfasının çoxluğu səbəbindən camaat, ortabab adamlar və
sənət sahibləri o gözəl Ģəhərdə məskunlaĢmağa rəğbət göstərmiĢlər və ətrafdan və
qıraq-bucaqdan neçə min müsəlman və qeyri-müsəlman oraya gələrək, əyyamın
hadisələri qarĢısında hökmdarın ədalətinin kölgəsi altında daldalanacaq
axtarmıĢlar. Bu gün o əzəmətdə, o Ģövkətdə və o izdihamda bir Ģəhər məlum
deyildir ki, islam ərazilərində olmuĢ olsun. Həmçinin Saridə və Amolda rəğbət
doğuran imarətlər və bağlar, BarfüruĢ kəndində dəryaça və ali imarətlər, ƏĢrəf
[qəsəbəsində] gözəllik və zinətlə süslənmiĢ evlər, bağlar, çeĢmələr tərtib
etdirmiĢdir. Oradakı bağın eyvanında bir hovuz tikdirib ki, onun suyu hündür
məkanlardan qəribə üsullarla gətirilərək, gümüĢ hovuza tökülür. Bundan baĢqa, adı
çəkilmiĢ [ƏĢrəf] qəsəbəsinin yarım fərsəxliyindəki Bağat adlı uca bir məkanda
bağlar, hamamlar və imarətlər düzəldilib. Orada zallar, eyvanlar, dəryaçalar,
1105
Ribat - yolçuların gecələyib qalması üçün nəzərdə tutulan bina.
1106
Fərəhabad Ģəhərinin yerində əvvəllər Tahunə qəsəbəsi yerləĢirdi (bax: Aləmara-ye Səfəvi, s.323;
N.S.Musalı. «Tarix-i aləmara-yi ġah Ġsmayıl» əsərinin yazılma tarixinə dair // AMEA Z.M.Bünyadov
adına ġərqĢünaslıq Ġnstitutunun «Elmi araĢdırmalar»ı, Bakı, 2005, VII buraxılıĢ, № s 3-4, s.224).
608
fəvvarələr, hamamlar, cənnət görünüĢlü bağçalar var ki, onlara nəzər saldıqda ağıl
gözünü heyrət bürüyür. Ġsfahandan ƏĢrəf qəsəbəsinədək yolun hər dörd fərsəxlik
mərhələsində yaĢayıĢ evlərindən, büyutatdan və bağçalardan ibarət olan bir imarət
tikdirib ki, onların əksərində hamam vardır və oradakı bütün büyutat hökmdarın
gəliĢi zamanı onun ehtiyaclarını təmin etmək üçün hazırdır.
Astarabad qəsəbəsində dövlətxana imarəti tikdirmiĢ, Nətənzdə Tacabad
bağını, onunla yanaĢı dərgah imarətləri, yuxarı otaqlar, bağını saldırmıĢ, Təbrizdə
Eynəli və Zeynəli məqbərəsinin taxtgahını inĢa etdirmiĢ və cənnətməkan Ģahın
məscidinin imarətini yeniləĢdirmiĢ, Həmədan hüdudunda yeni Çəmçal Ģəhərini
saldırmıĢ və Bisütun dağının
1107
ətəyində [imamların Ġraqdakı] ali məqbərələrini
ziyarətə gedən zəvvarların qalması üçün bir ribat tikdirmiĢdir.
Sadalanma yazılıb sona çatdı. Ümid odur ki, onun xeyirli binalarının hər
biri xoĢbəxtlik və səadət səbəbi olsun və onun əsərləri dövran səhifələri üzərində
yadigar qalsın.
XII MƏQALƏ:
ONUN SƏADƏTLĠ HAKĠMĠYYƏTĠ ZAMANININ HADĠSƏLƏRĠNĠN,
MÜHARĠBƏLƏRĠNĠN VƏ FƏTHLƏRĠNĠN BƏYANI HAQQINDA
Bütün məsələlər barəsində o həzrətin ümidi ilahi dərgahadır. Buna görə də
ona həmiĢə fəth, qələbə və zəfər nəsib olub. Səadət vərdiĢli hakimiyyətə gəliĢinin
əvvəlindən bu günə kimi fəth qapıları o həzrətin arzu-dilək üzünə açıq olub. O
həzrətin cahandarlıq əyyamında böyük hadisələr və güclü müharibələr baĢ verib və
o, məmləkətləri öz çalıĢqanlıq qolunun zoru ilə istila hövzəsinə keçirib. Həmin
hadisələr bu əsərin sonrakı hissələrində öz yeri gəldikcə qələmə alınacaqdır.
Burada isə uğurlu və bərəkətli bir Ģəkildə həmin hadisələrin icmalına dair məlumat
verilir.
Müxtəsər, onun səltənət taxtına əyləĢməsinin baĢlanğıcında dövlət sarayının
gül bağçası çör-çöplə və zir-zibillə bulaĢıb, Ģənlik və sevincdən məhrum olmuĢdu
və bəzi aqibətsiz özbaĢınalar qiyamçılıq edərək, zorakılıq və təkəbbür bayraqlarını
qaldırmıĢdılar. Bu üzdən [ġah Abbas] evin içindəki düĢmənlərin dəf olunmasını
lazım və vacib bilib, səltənətin mərkəzindən Ġsfahana və oradan da ġiraza hərəkət
edərək, Ġstəxr qalasına sığınmıĢ Yaqub xan Zülqədəri və Kirman qalasına sığınmıĢ
Yusif xanı dəf edib, ger qayıtdı. Daha sonra Dövlətyar Siyahmənsurun qalasının
zəbt olunmasına və o tüğyançı alçağın dəf edilməsinə səy göstərib, fəth və zəfər
qazandıqdan sonra onun qalasını yerlə yeksan etdi və onun özünü də öldürtdü.
Ondan sonra Lahican Gilanının valisi Xan Əhməd müxaliflik əlamətləri nümayiĢ
etdirib, Rum padĢahına üz tutdu. Bu səbəbdən [ġah Abbas] o vilayətin zəbt
olunması üçün qoĢun göndərdi, onu məmləkətdən xaric etdi, o vilayəti ələ keçirdi
1107
Bisütun dağı - Həmədan Ģəhərindən təqr. 100 km qərbdə yerləĢir.
609
və oranı həmin [Gilan] vilayətinin ümumi ərazisinin üzərinə əlavə edib, bütün
Gilan ərazisini tüğyan sahiblərinin zir-zibillərindən pak etdi. Bayandur xanın oğlu
Əmir Həmzə xan TalıĢ Səndan qalasını ələ keçirmiĢdi və istiqlaldan dəm vururdu.
[ġah Abbas] oranı öz tədbirinin gözəlliyi və nur saçan qəlbinin düzgün fikir
yürütməsi sayəsində zəbt etdi. Bunun ardınca, o, məliklər arasında bölüĢdürülən və
həmiĢə çaxnaĢma və qovğa yeri olan öz irsi mülkü Mazandaranın və Rüstəmdarın
asimana ucalan qalalarının fəthi üçün o qalaların divarları üzərindəki diĢlərə
çalıĢqanlıq kəməndini tullayaraq, uğurlu bəxtinin gücü ilə onları «məmaliki-
məhrusə»yə daxil edib, əmin-amanlıq məkanına çevirdi. Daha sonra Luristan tərəfə
qoĢun çəkib, tüğyan və üsyan əlamətləri nümayiĢ etdirən ġahverdi xan Luri-
Abbasini ələ keçirdi və onların sülaləsinin baĢından tüstü çıxartdı. Məmləkətləri və
yolların ətrafını hər tayfadan olan dövlətə qarĢı itaətsizlik göstərənlərin çör-
çöpündən və zir-zibilindən pak etdikdən sonra Xorasan yürüĢünə hazırlaĢmağa
baĢladı.
Abdulla xan Özbəyin oğlu Əbdülmömin xan bir-iki dəfə Xorasana gəlib,
NiĢapur, Ġsfərayin və s. qalaları zəbt etməyə cəhd göstərmiĢdi. Bu üzdən qələbə
ayətli bayraqlar onu dəf etməyə tələsdi. O, (yəni Əbdülmömin xan) özündə
müqavimət göstərmək gücü görmədi və qalibiyyətli qoĢuna qarĢı döyüĢə girmədi.
Nəhayət, dünyanı tutan məiyyət darüssəltənə Herata yollandı. [ġah Abbas] Salar
körpüsü və Pəriyan ribatı yaxınlığında Canibəy sultanın oğlu, Abdulla xanın isə
bacısı oğlu olan və Əbdülmömin xanın öldürülməsindən sonra darüssəltənə
Heratda hökmranlıq kürsüsünə əyləĢən Din Məhəmməd xana qarĢı döyüĢ aparıb,
müzəffər və qalib oldu. Din Məhəmməd xan döyüĢ meydanında yaralanıb, axirət
səfərinə tələsdi. Axırda Xorasan mülkü əbədi təməlli [Səfəvi] dövlətinin valilərinin
ixtiyarına keçdi. [ġah Abbas] oradan Astarabad üzərinə hərəkət edib, o vilayətin
tüğyançılarını ortadan qaldıraraq, siyahpuĢluq adətini ləğv etdi.
Növbəti ildə o həzrətin yardımı ilə öz irsi mülkünün səltənətinə nail olmuĢ
Mərvi-ġahicahan valisi Nur Məhəmməd xan üsyan qaldırıb, müxaliflik əlamətləri
nümayiĢ etdirdi. Müzəffər məiyyət o vilayəti zəbt etməyə yollanıb, oranı ələ
keçirdi və Əbivərd, Nisa, Bağbad, Dürun
1108
və Mərv qalalarını Xorasan
məmləkətlərinə əlavə etdi. 1010-cu ilə (02.07.1601 - 20.06.1602) müvafiq gələn
pars ilində
1109
[ġah Abbas] özbəkləri cəzalandırmaqdan və onların vilayətini xaraba
qoymaqdan ötrü Bəlx tərəfə qoĢun çəkib, öz mətanət və istehkamına görə cahanda
Ģöhrət qazanmıĢ və onu tutmaq iradəsi göstərən əvvəlki sultanların altı aydan az
müddətdə fəth edə bilmədikləri Əndixud qalasını bir gün mühasirədə saxlayıb,
ikinci gün fəth etdi və iyirmi gün ərzində Bəlxin kənarında düĢərgə qurub dayandı.
1108
Dürun - indiki Türkmənistan ərazisində yerləĢmiĢ orta əsr qalası. Hal-hazırda AĢqabad vilayətinə
daxil olan bir qəsəbədir. AĢqabad və Qızılarvad Ģəhərləri arasında yerləĢir.
1109
Pars ili 21.03.1602-20.03.1603-cü ilə müvafiqdir. Ġsgəndər bəy MünĢi burada və əsərin bəzi digər
yerlərində türk təqviminin hicri təqviminə uyğunluğunu göstərərkən türk ilinin baĢlanğıcı olan Novruz
bayramının hicri təqvimlə hansı ilə düĢdüyünü bildirməklə kifayətlənmiĢdir.
610
Mavəraünnəhr və Türküstan padĢahı olmuĢ Din Məhəmməd xan Özbəyin qardaĢı
Baqi xan Ģəhərə sığınaraq, özündə döyüĢə atılmaq cürəti tapmadı. [ġah Abbas] o
vilayətin ərazisini hadisələrin taracına verib, geri qayıtdı.
Onun Ģahanə qeyrət mizanında və padĢahanə Ģərəf tərəzinsində heç cür
vəznli gəlmirdi ki, qızılbaĢların neçə illik gorxanası olan irsi Azərbaycan və ġirvan
məmləkətləri rumilərin iĢğalı altında qalmıĢ olsun. Həmçinin [Osmanlıların] sərhəd
əmirləri və paĢaları özlərini böyük-böyük apararaq, xoĢagəlməz davranıĢlar
nümayiĢ etdirirdilər. Bunlar əvvəlki əhdü-peymanın nöqsana uğramasına səbəb
oldu. 1011-ci ilə (21.06.1602 - 10.06.1603) uyğun gələn tovĢqan ilinin payız
fəslində
1110
[ġah Abbas] o vilayətin geri alınması əzmi ilə hərəkətə gəlib, Təbriz
Ģəhərinin kənarında Əli paĢaya qarĢı döyüĢ apararaq, onu məğlub və əsir etdi, onun
qoĢununu isə qılınca yem elədi və Təbriz qalasını mühasirədən sonra ələ keçirdi.
Oradan Naxçıvana yollanıb, oranın qalasını zəbt edəndən sonra Ġrəvan qalalarının
mühasirəsi ilə məĢğul oldu. Mühasirə müddəti yeddi ay çəkdi. Axırda uğurlu
bəxtin gücü ilə üç qaladan ibarət olan mətin və möhkəm Ġrəvan qalasını fəth
edərək, Çuxursəəd vilayətini və oraya tabe olan əraziləri ələ keçirdi.
1013-cü ilə (30.05.1604 - 18.05.1605) uyğun gələn yılan ilində
1111
[ġah
Abbas] Van bölgəsində yerləĢən Rum sərdarı Ciğaloğlunun üzərinə qohun
göndərdi. Van Ģəhərinin kənarında tərəflər arasında vuruĢma baĢ verdi. Ciğaloğlu
məğlub olub, fərar vadisinə üz tutdu və Rum məmləkətlərinin qoĢunlarını
cəmləĢdirərək, həmin ilin payızının axırlarında Təbriz səmtinə hərəkət etdi. [ġah
Abbas] yanında böyük qoĢunu olan Rum sərdarı ilə Təbriz yaxınlığında qarĢılaĢdı
və Rum sərdarına qarĢı döyüĢ aparıb, onun hədsiz və saysız qoĢunu üzərində
qələbə qazandı. Ciğaloğlu məğlub və pəriĢan halda Diyarbəkrə qaçıb, orada vəfat
etdi.
Bu görkəmli qələbədən sonra [ġah Abbas] Qarabağ tərəfə qoĢun çəkib,
Gəncə qalasını mühasirə etdi. Dörd-beĢ aydan sonra o, həmin hündür qalanı ələ
keçirdi və qalanı müdafiə etməkdə səy həmin hündür qalanı ələ keçirdi və qalanı
müdafiə etməkdə səy göstərmiĢ qala hakimi Məhəmməd paĢanı mühasirədəki
[rumilərlə] birlikdə məhv etdi. Oradan Tiflis və Tumanus qalalarının, Gürcüstanın
və Lori
1112
qalasının zəbt edilməsinə yollandı. Qiyamət əlamətli qoĢunun
təzyiqindən o qalaların paĢaları və mühafizəçiləri lərzəyə düĢüb, aman diləməkdən
və qalaları təslim etməkdən baĢqa çarə tapmadılar. [ġah Abbas] həmin qalaları ələ
keçirib arxayın olduqdan sonra ġirvan məmləkətinin qalalarının zəbt olunmasına
üz tutdu və ġamaxı qalasını qıĢın ortasında və qarın, yağıĢın yağıntısının çoxluğu
1110
TovĢqan (dovĢan) ili 21.03.1603-20.03.1604-cü il tarixlərinə təsadüf etdiyindən burada söhbət
1603-cü ilin payızından gedir.
1111
Yılan (ilan) ili 21.03.1605-20.03.1606-cı il tarixlərini əhatə edir.
1112
Tumanus - Gürcüstanın cənubunda, Xrami çayının yuxarı axarlarında yerləĢən indiki Dmanisi
Ģəhəri. Lori - indiki Ermənistanın Ģimalında, Samtsxeti silsiləsindən cənubda, Debed çayının sahilində,
tarixi Borçalı mahalının ərazisində yerləĢən qala.