Искандер Мунши Тюркман. Tarix-i al?mara-yi Abbasi (Аббасова мироукрашающая история). Том 1

Подождите немного. Документ загружается.

561

qüdrəti və nitq qüvvəti olmadı. Ġsgəndər Ģanlı nəvvab öz əli ilə onun qarnına bir

neçə xəncər zərbəsi vurdu. Onun murdar cəsədini ordubazar camaatı aparıb

yandıraraq, külünü fanilik küləyinə verdilər.

Sübhanallah! Adəm övladı nə cür də Ģeytani vəsvəsələrə uyub, uzaq

düĢünən ağlın yolundan azaraq, dünyada və axirətdə köməksiz vəziyyətdə qalmağa

səbəb olan yanlıĢ iĢlərə təĢəbbüs göstərir?! Təfəkkür dəryasının səyyahları bu

düĢüncə dənizində Ģübhələrə qərq olub, bu yaramaz əməlin səbəbinin ənginliyinə

baĢ vurdular. Lakin əsla onların fikirlərinin gəmisi məqsəd sahilinə çatmadı. Tədbir

aləminin uzaqgörənləri xəyal peykini hər tərəfə döndərsələr də, iĢin mahiyyətindən

bir xəbər tapa bilmədilər. Xülasə, bu müddəanın surəti xəyal pərdəsində çöhrə

etmədi və saatbasaat heyrət üstünə heyrət əlavə olundu. Amma qətiyyən xatirlərin

rahatlıq tapmasına bais ola biləcək bir səbəb aĢkara çıxmadı. Müxtəlif fərasət

sahiblərinin ağzından və dilindən bu barədə eĢidilib. Bu fikirlərin qeyd olunması

salnaməçi («vaqiənevis») üçün zəruri olduğundan burada onların yazılması ilə

məĢğul oluruq.

Beləliklə, izzət büsatının haĢiyəsinə yol tapmıĢ (yəni Həmzə mirzə ilə

münasibət saxlayan) bir dəstə Ģəxsin sözlərindən belə məlum olur ki, dəllək

Xudayerdi saqqalı çıxmayan hüsn-camal sahiblərindən olan Rzaqulu Ġnalluya ifrat

dərəcədə məhəbbət və eĢq bəsləyirdi və bəzən ali məclisdə məzə ilə öz gizli

niyyətini izhar etməyə cürət edirdi. Nəvvabi-Cahanbani də xoĢhal olduğu vaxtlarda

bu [Rzaqulu] barədə zarafatla və ya ciddi surətdə hekayətlər danıĢaraq,

[Xudaverdinin] iztirabına və dözümsüzlüyünə səbəb olardı. Xudaverdi Nəvvabi-

Cahanbaninin [Rzaqulu ilə] xəlvətcə görüĢdüyünü güman edərək, həmiĢə deyirdi

ki, bunun intiqamını səndən alacağam. Lakin [Həmzə] mirzə onun zarafatına və

xoĢtəbliliyinə əhəmiyyət vermirdi. Axırda elə oldu ki, eĢq və məhəbbət qeyrəti

[Xudaverdinin] təbiətini bürüdü və o, bu cür böyük bir hadisəni törətməyə cürət

etdi.

Digər bir dəstə adamlar düĢünürdülər ki, [Həmzə] mirzə cənablarının

Əliqulu xana münasibətdə göstərdiyi nümayiĢkaranə Ģəfqətlər və Əliqulu xanın

Ġsmayılqulu xana nisbətən öncüllük və böyüklük rütbəsi qazanaraq, «xanlar xanı»

olması üzündən Ġsmayılqulu xanı paxıllıq və həsəd bürümüĢdü və o, Əliqulu xana

zərər vurmaqdan ötrü o növcavan Ģahzadənin yox edilməsinə və öldürülməsinə razı

olub, Xudaverdini bu iĢə təhrik etmiĢdi. Onlar qatilin bu hadisədən sonra

Ġsmayılqulu xanın mənzilinə getməsini və [Ġsmayılqulu xanın da] onu gizlətməsini

bu müddəanın dəlil-sübutu kimi irəli sürürdülər.

Bəzi digərlərinin gümanı o idi ki, Əliqulu xan, Ġsmayılqulu xan və

Məhəmmədi Sarısolağ [Həmzə] mirzə cənablarının Mürtəzaqulu xan Türkmanın

adına bir hökm yazıb onun Damğandan orduya gəlməsini tələb etdiyinə və bunu

gecə-gündüz özü ilə həmsöhbət olan həmin əmirlərdən məxfi saxladığına görə

onlar [Həmzə] mirzənin onlara münasibətdə iltifatsızlıq etdiyini və onların dəf

edilməsi tikrinə düĢdüyünü zənn edərək, çeviklik göstərdilər və bir-biriləri ilə

562

ittifaq edərək, Xudaverdini bu hadisəni törətməyə təhrik etdilər. Bu fikirdə olanlar

öz sözlərinin dəlil-sübutu kimi bunu göstərirlər ki, sözügedən əmirlər həmin

hadisədən sonra öz aralarındakı ziddiyyət və nifaqa baxmayaraq, bir-biriləri ilə

ittifaq edib, bir-birilərinə qarĢı düĢmənçilik məqamında durmadılar, Ġsmayılqulu

xan Əliqulu xanın vəkilliyinə və böyüklüyünə razı oldu, onlar bir-biriləri ilə

dostluq münasibətini bərqərar etdilər, belə bir böyük hadisəni yüngül və asan qəbul

etdilər, Xudaverdini söz deməyə, danıĢmağa qoymadılar və azyaĢlı uĢaq olan Əbu-

Talib mirzəni o həzrətin yerinə əyləĢdirib, onun səltənətinin xəmirini özləri

yoğurdular.

Bu sətirlərin müəllifi həmin məsələ barədə Nəvvabi-Cahanbaninin vəziri

olan Mirzə Lütfulla ġirazidən bir söhbət eĢidibdir. O, [Həmzə] mirzənin [ölüm]

hadisəsindən sonra mənə bunları danıĢmıĢdı:

- [Həmzə] mirzə cənabları xanlara qarĢı iltifatsız və bədgüman olmuĢdu.

Belə ki, o, Gəncədən çıxdıqdan iki gün sonra məni hamamda yanına çağırıb

demiĢdi: «Axı mən bu iki cavanmərdin yanında nə təqsir etmiĢəm ki, indi onlar

mənim qanıma susayıblar və Ģərab məclisində məndən qisas alacaqlarını

söyləyirlər?! Onlar mənim qəsdimə durublar». Həmin vaxt Xudaverdi onun baĢını

qırxırdı və bu söhbəti eĢitdi. Ehtimal ki, o, bu sözləri cəhalət və nadanlıq üzündən

onlara söyləyibdir, onlar da belə bir fikrə düĢüb, Xudaverdini yoldan çıxarıblar və

o aqibətsiz nadan da ağıl yolundan uzaq düĢərək, əmirlərin təlimatına əsasən, bu

əməli həyata keçiribdir.

Hərçənd ağlabatan deyildir ki, hər ikisi o həzrətin sayəsində mülazimlik

dərəcəsindən və nökərlik mərtəbəsindən yüksək əyalət hakimi vəzifəsi və xan

rütbəsi əldə edərək dövlətin əsas dayaqlarına çevrilmiĢ sözügedən əmirlər o

həzrətin onlara göstərdiyi qayğının qədrini bilməyib, bir aləmin sərmayəsi olan o

cür bahalı gövhəri belə havayı əldən versinlər. Görəsən nəyə görə onlar bu cür

nankorluğun nəticəsi barədə ətraflı surətdə götür-qoy etməmiĢlər? Axı onlar nə

üçün ağıl mürĢidindən və zəka pirindən rüxsət almadan özlərini dünyada və

axirətdə bədnam edib, belə bir qəbahətli iĢə baĢ qoĢmuĢlar?

Beləliklə, bu məsələ barədə yaddaĢlarda qərar tutmuĢ və bu sətirlərin

müəllifi tərəfindən yaxınlardan-uzaqlardan eĢidilmiĢ hər nə vardısa, burada öz

əksini tapdı. Hər halda, sözügedən əmirlər bu hadisədən sonra heç bircə ili də baĢa

vura bilmədilər. Həqiqi intiqamçı olan Allah-təala Allahın köləsi olan əlahəzrət

Ģaha kömək etdi ki, tezliklə müqəddəs və ulu MəĢhəddən təĢrif gətirib, pis əməl

sahiblərinin cəzasını versin. Bu hadisə barədə öz yeri gələndə məlumat

veriləcəkdir.

563

SƏADƏTLĠ ġAHZADƏ ƏBU-TALĠB MĠRZƏNĠN VƏLĠƏHD OLMASI VƏ

YERĠ-GÖYÜ YARADANIN QƏZAVÜ-QƏDƏRĠNĠN ZƏRURƏTĠ

ÜZÜNDƏN ONUN ƏHVALININ ALT-ÜST OLMASI HAQQINDA

[Günahları] bağıĢlanmıĢ Ģahzadənin ölüm hadisəsindən sonra Ġsgəndər Ģanlı

nəvvab böyük əmirləri hazır edərək, könül oxĢayan nəsihətlərin dürrü ilə onların

huĢ qulağını yükləyib, oymaqların arasındakı düĢmənçilik və nifaqın dəf edilməsi,

onlarm bir-biriləri ilə uzlaĢma, ittifaq və yekdillik nümayiĢ etdirmələri, xüsusilə də

Ģamlular və ustaclularla türkman və təkəlülər arasındakı ziddiyyət və inadkarlığın

aradan qaldırılması üçün təkid etdi. Onun Ģərəfli könlünün istəyi bu idi ki, özü

Ģəxsən səltənət məsələlərini həll etsin və dövlət iĢlərinin yükünü öz üzərinə

götürsün. O, həmin zaman izhar etməyi vaxta münasib bilmədiyi bəzi batini

səbəblər üzündən öz oğullarından və adlı-sanlı Ģahzadələrdən heç birini ali divanın

naibliyinə və vəliəhdlik rütbəsinə təyin etmək istəmirdi. Çünki [günahları]

bağıĢlanmıĢ Nəvvabi-Cahanbanidən sonra Allahın kölgəsi olan əlahəzrət Ģah

yetkinliyə çatmıĢ böyük oğul idi və Xorasanda yaĢayırdı. MürĢüdqulu xan və

Xorasan əmirləri onun mülazimliyində idilər və onlar Ġraq əmirlərinə qarĢı

müxaliflik edirdilər. Əbu-Talib mirzə ilə Təhmasib mirzə isə yaĢlarının azlığı və

tifillikləri cəhətindən o vaxt yüksək vəliəhdlik rütbəsinə layiq deyildilər. Bundan

savayı, Təhmasib mirzə türkman və təkəlülərin yetiĢdirməsi olub, o zaman Ələmut

qalasında ustaclu tayfasının əlində məhbus idi.

Lakin əzəli və əbədi [Allahın] iradəsində və qismətində qərar tapmıĢdı ki,

tezliklə Allahın kölgəsi olan əlahəzrət Ģahın dövlət və fatehlik günəĢi Xorasan

üfüqündən doğub, Ġran mülkünün ərazisini ədalət nurları ilə bəzəsin, iranlıların

əhvalının bərbadlığını aradan qaldırsın və təbəələrin vəziyyətinin rahatlığı o

həzrətin məmləkəti zinətləndirən rəyi ilə təmin olunsun. Qeyb aləminin

iĢgörənlərinin yardımı ilə dövranın axarı onun hakimiyyətə gəliĢi üçün zəmin

yaratdı.

[Misra]

«Vaizin fikri bir baĢqadır, aĢiqin sevdası bir baĢqadır.»

Buna görə də zəmanə aqillərinin öz mətləblərinə müvafiq fikirləĢdikləri hər

Ģey onların mətləblərinin əksinə nəticə verdi. Xülasə, dövlətin ixtiyar sahibləri olan

dərgah əmirləri əĢrəfin dünyanı bəzəyən rəyinə müxalif çıxıb, bir-biriləri ilə

razılığa gələrək, özləri üçün faydalı bunu bildilər ki, möhtərəm atasının hüzurunda

tərbiyə almıĢ Əbu-Talib mirzəni [günahları] bağıĢlanmıĢ Ģahzadənin yerinə vəliəhd

etsinlər və səltənət, hökmranlıq iĢlərinin cilovunu isə öz ixtiyar ovuclarına və öz

iqtidar əllərinə götürsünlər. Ġsgəndər Ģanlı nəvvab yuxarıda xatırladılmıĢ amillər

üzündən bu [vəliəhdlik] iĢinin ayırd edilməsini məsləhət bilməyib, onun təxirə

salınmasını doğru hesab edirdi. O, ilham dili ilə bəyan etdi:

564

- ġəhid olmuĢ oğlumun baĢına qızılbaĢ cahilləri ilə həmsöhbət olmaq

ucbatından bu hadisə gəldi. Bundan sonra oğullarımdan heç birini baĢlı-baĢına

buraxmayacağam və qızılbaĢların onların yanına gəl-get etməsinə yol

verməyəcəyəm.

Dərgah əmirləri söz birliyi nümayiĢ etdirib, o vaxt mustovfi əl-məmalik

olan Mirzə Məhəmmədi vasitəçi edərək bildirdilər:

- Nəvvabi-Cahanbani neçə il idi ki, ali hökmdarın göstəriĢinə uyğun olaraq,

səltənət və padĢahlıq məsələlərini həll edirdi və onun iqtidar və etibarının avazı

ətrafa və ucqarlara çatmıĢdı. Ġndi ona bu cür faciəvi hadisə üz vermiĢ və bu barədə

dosta-düĢmənə, uzağa-yaxına xəbər çatmıĢdır. Əgər bunun ardınca kama yetmiĢ

Ģahzadələrdən birinin cülusu xəbəri təcili surətdə sərhədlərə çatmasa, onda ehtimal

var ki, ətrafda və yan-yörədə dinin və dövlətin nöqsanına səbəb olan tamam

qarıĢıqlıq baĢ qaldırsın. Qüdrətli dövlət üçün faydalı budur ki, səltənətə və

padĢahlığa layiq olan adlı-sanlı Ģahdzadələrdən biri təcili surətdə vəliəhdlik rütbəsi

ilə əzizlənsin və onun ixtiyarı və iqtidarı üçün mərhum Ģahzadədən daha çox səy

göstərilsin ki, birbaĢa olaraq onun cülusunun avazı sərhədlərə çatsın. Böyük oğul

olan ali dərəcəli və fələk iqtidarlı Ģahzadə, yəni Allahın kölgəsi olan əlahəzrət

Xorasanda yaĢayır və bundan əlavə, o mülkün əmirləri o həzrəti Xorasan

səltənətinə əyləĢdirərək, onun ali məiyyətində xidmət edib, o vilayəti əldə

saxlamaqla məĢğuldurlar. Buna görə də hökmdarın məiyyətində hazır olan Əbu-

Talib mirzəni bu Ģərəfli rütbəyə ucaltmaq gərəkdir.

Mirzə Məhəmməd incə hiyləgərliklərlə bu mövzunu əqli dəlillərin zinəti ilə

bəzəyib, Ġsgəndər Ģanlı nəvvaba təsir etdi. Əmirlərin və əyanların hamısının təbiət

etibarilə bu mətləbi arzuladıqlarını görən Ġsgəndər Ģanlı nəvvab tamam ikrah hissi

ilə razılıq əlaməti olaraq baĢını tərpətdi. Sözügedən əmirlərin dövlət iĢlərinin

intizamında yol verdikləri birinci xəta bu idi ki, onlar qətiyyən bu iĢin aqibəti

barədə ətraflıca düĢünmədilər. Onların bəsirət gözü Allahın kölgəsi olan əlahəzrət

Ģahın dövlət və səadətini müĢahidə etməkdən məhrum idi. Onlar bunu görə

bilmirdilər ki, onun mübarək təbiətinin aləmi iĢıqlandıran günəĢinin parlaqlığı

qarĢısında digər bir kəsin nursuz çırağı xilafət və cahandarlıq sahələrinin üzərinə

axı nə rövnəqlik saça bilər və səadət üfüqünün zülməti yandıran günəĢinin nurları

bərabərində bir iĢıldaquĢ axı nə iĢıqlıq sala bilər?! Gün kimi aydın idi ki, əgər

[Abbasın] səadətli məiyyətinin bayrağındakı günəĢ misallı aypara Xorasan

Ģərqindən doğaraq, Ġraq və Azərbaycan mülkünün ərazilərinə nur saçarsa, qızılbaĢ

tayfalarından itaət və tabeçilikdən özgə bir iĢ baĢ verməyəcəkdir. Lakin onlar elə

bilirdilər ki, Xorasan əmirləri, xüsusən də o vilayətdə mütləq hakimlik edən,

müqəddəs MəĢhəddə əlahəzrətin lələsi və rüknüssəltənəsi olan MürĢüdqulu xan

Xorasanda olduğu qədər ali taxtın ətəyində ixtiyar və iqtidarının olmayacağından

çəkinərək, Ġraqa gəlmək iradəsi göstərməyəcəkdir, orada qalıb, əlahəzrət [Abbası]

öz sərmayəsi edəcəkdir və Xorasan səltənətinin gəlini onun nəzərində cilvələnərək,

onu oradan baĢqa məmləkətlərə getməyə qoymayacaqdır. Amma onlar belə

565

düĢünərkən bilmirdilər ki, heç kamillik zirvəsinin qartalını ovlamağı özünə layiq

bilməyən bir yüksək uçan Ģahbaz axı necə sərçəni Ģikar etməyə iltifat göstərə

bilər?!

Beyt

«Kiçik suda kiçik balıqlar üzərlər,

Akula isə odur ki, dərya ilə vuruĢur.»

Xülasə, öz bildiklərini edən əmirlər Ġsgəndər Ģanlı nəvvabdan icazə alandan

sonra bu iĢi təcili həll etməyi doğru bilib, Ģahın və ordunun mərhum Ģəhid [Ġmam

Hüseynin] Ģəhidliyinə görə qara geyindikləri aĢura günlərində

1080

bir saat

müəyyənləĢdirərək, Tərtər yurdunda Ģahzadəni adlı-sanlı atasının hüzuruna

apardılar. ġah öz Ģərəfli əli ilə o vaxtadək öz baĢına qoyduğu Ģadlıq dolu tacı onun

baĢına qoydu, daĢ-qaĢlı xəncər və qılınc kəmərlərini onun belinə bağladı, ona

dəyərli xələtlər geyindirdi və ona vəliəhdlik rütbəsi verməklə onu əziz və

möhtərəm etdi. Əmr olundu ki, mərhum Ģahzadənin mülazimləri və ali divanın

mənsəb sahibləri həmin qaydada bu Ģahzadənin xidmətində dursunlar. [Həmzə

mirzənin] sərkarının malları, əĢyaları və büyutatı [Əbu-Talib] mirzə cənablarının

sərkarına aid olundu. O vaxt ali taxtın ətəyində olan qızılbaĢ əmirlərinin,

böyüklərinin və əyanlarının hamısı bu [Səfəvi] sülaləsinin adətinə və qaydasına

uyğun olaraq, ayaq öpmək mərasimini icra etdilər. Xalqa Ģahzadənin cülusu barədə

xəbər verildi. Ġmamqulu xan və Qarabağ əmirləri orada rüxsət alaraq, hərəsi öz

iqtalarına tələsdilər. Daha sonra [Ģah ordusu] ordan köç edib, darülirĢad Ərdəbilə

getdi.

Mirzə Məhəmməd əmirlərin mətləbinin baĢ tutması üçün çox səy

göstərdiyinə görə Əliqulu xan və əmirlər belə qərara gəldilər ki, onu ali divanın

vəziri təyin etsinlər və divan məsələlərinin yüyənini onun ixtiyarına versinlər. O,

öz öhdəsinə götürdü ki, səltənət iĢlərinin rəvac tapması və divanın mahiyyət

etibarilə ehtiram qazanması istiqamətində çalıĢaraq, dövlət iĢlərinə cavabdeh

olacaqdır. Bu səbəbdən o, bu möhtərəm dərəcəyə yüksələrək, təkbaĢına divan

iĢlərinin idarəedicisinə çevrildi və «etimadüddövlə» ləqəbi əldə etdi.

Sözügedən əmirlər haqq yolundan azıb, Öz nəfsi istəklərinə əməl etdilər və

vəziyyəti öz mövqeləri baxımından dəyərləndirib, Ģəxsi mənafelərini dinin və

dövlətin faydasından üstün tutdular. Bununla da onlar əlbəttə ki, qəzavü-qədər

iĢgörənlərinin təhriki ilə öz bədbəxtliklərinin səbəblərini hazırlayaraq, öz

dövlətlərinin xarab olmasına çalıĢdılar, onların atdıqları murad aĢığları tərs düĢdü

və zəmanənin gərdiĢindən onlara olan oldu. Tezliklə haqq öz mərkəzində qərar

tutdu və pis iĢ törədənlər öz əməllərinin cəzasına çatdılar. Bu barədə irəlidə bəhs

olunqacaqdır.

1080

Burada hicri 995-ci ilin aĢura günündən söhbət gedir və bu tarix miladi təqvimi ilə 21 dekabr 1586-

cı ilə təsadüf edir.

566

Sözün qısası, hökmdar ordusu mənzilləri və mərhələləri adlayaraq,

darülirĢad Ərdəbilə gəldi. ġəhid olmuĢ Ģahzadənin pak cəsədini öz böyük

əcdadlarının məzarları yanında dəfn edərək, o bahalı dürrü torpaq xəzinədarlarına

və o müqəddəs ruhu fələklər aləminin sakinlərinə tapĢırdılar. Ġsgəndər Ģanlı nəvvab

öz möhtərəm oğlunun ruhunu Ģad etməkdən ötrü övliyalar sultanı olan həzrətin

(ġeyx Səfiəddinin) müqəddəs rövzəsində hər Ģeyi bilən [Allahın] kəlamını

(«Quran»ı) oxutdurub xətm etdirirdi, yoxsul adamların qidalandırılması ilə məĢğul

oldu və fəqir-füqəraya, ehtiyac sahiblərinə sədəqələr payladı. Daha sonra oradan

köç edib, Tarom və Xalxal yolundan darüssəltənə Qəzvinə gəldi və o qıĢda

hökmdar əbədi səltənətin mərkəzində qıĢlaq etdi.

GÜNAHLARIBAĞIġLANMIġ ġAHZADƏNĠN FACĠƏVĠ HADĠSƏSĠNDƏN

BAġLAYARAQ ƏLAHƏZRƏT [ABBASIN] XORASAN ÜFÜQÜNDƏN

DÖVLƏT VƏ SƏADƏT GÜNƏġĠNĠN DOĞMASINA QƏDƏR ĠRAQ,

AZƏRBAYCAN VƏ KĠRMAN ƏMĠRLƏRĠNĠN BAġLARINA GƏLMĠġ

ACINACAQLI ƏHVALATLAR HAQQINDA

Bundan öncə qeyd olundu ki, türkman və təkəlülərin məğlubiyyətindən

sonra döyüĢ meydanından çıxıb getmiĢ əksər türkman əyanları Damğana,

Mürtəzaqulu xan Pornakm yanına cəmləĢdilər. Nəvvabi-Cahanbani o camaatın

könlünü almaq üçün əmirlərdən xəbərsiz Mürtəzaqulu xana cəlbedici hökm

göndərərək, onu ali taxtın ətəyinə çağırdı və onu Ģahanə vədlərlə dəstəklədi.

[Mürtəzaqulu xan] onun himayədarlığına arxalanaraq, Ġraqa üz tutdu. O, Reyə

çatdıqda [günahları] bağıĢlanmıĢ Ģahzadənin can odlayan və möhnət verən [ölüm]

xəbəri, Əbu-Talib mirzənin yüksəldilməsi və Əliqulu xanla Ġsmayılqulu xanın

ixtiyar və iqtidarı barədə ona məlumat gəldi. O, oraya getməyə cürət etmədi, həm

də onların türkman elinə zərər vuracaqlarından narahat oldu və daha çox Qumda və

Savədə yaĢayan türkman elini və onların əhlü-əyalını köçürmək məqsədi ilə

Reydən Qum və Savə ölkəsinə gəldi. O, əli çatdığı hər kəsi zorla və ya xoĢla

köçürüb, Damğana yollandı. Mürtəzaqulu xanın Qum və Savədə olduğu bir neçə

gün ərzində o vilayətin əhalisi onun asi (yağı) çıxdığını və tüğyan etdiyini güman

elədi və türkman tayfasının zərərindən canlarını qurtarmaq üçün onlara

qonaqpərvərlik göstərdilər.

Məhəmməd xan Türkmanın oğlu Vəlican xanın özü və atası bir neçə il

KaĢanda hökumət sürmüĢdülər və o, həmiĢə Mürtəzaqulu xanı təhrik edirdi ki,

sakinlərinin əksəri müxtəlif diyarların tacirlərindən və varlılardan ibarət olan

KaĢan Ģəhərininin əhalisindən külli miqdarda peĢkəĢ istəsin. O, özü bu iĢə təĢəbbüs

göstərərək, KaĢan əhalisi ilə qiyabi danıĢıqlar aparmıĢdı. KaĢan əhalisi əvvəlcə bu

təklifin əleyhinə çıxıb, kobudluq göstərdilər. Amma axırda mallarının və canlarının

qorxusundan, oranın daruğası olan Behzad bəy Qulamın və vəzir Mirzə Keçəçinin

razılığı ilə onunla mülayimcəsinə davranmağa baĢladılar və Mürtəzaqulu xanın

567

onlara zərər vunnasının əngəllənməsi üçün [Vəlican xana] minnətçi düĢüb, onunla

görüĢməyi xahiĢ etdilər. O, Mürtəzaqulu xanın icazəsi olmadan KaĢana gedərək,

özünü hiylə və məkrlə Ģəhərə saldı. Daruğa və vəzir ona çox da məhəl qoymayıb,

onun Ģəhərə gəliĢinə mane olmadılar və o, daruğanın mənzilində mehman oldu.

Hələ Məhəmməd xanın və onun oğullarının hökuməti zamanından KaĢanda

qalmaqda olan və əksəri sözügedən daruğanın mülazimlərinə çevrilmiĢ köhnə

türkmanlardan ibarət bir camaat həmin iki gün ərzində gəlib [Vəlican xanın] baĢına

yığıldılar. O, Ģəhərdə öz qüvvəsinin daruğa və vəzirin qüvvəsindən artıq olduğunu

görüb səy göstərdi ki, Ģəhəri onların əlindən alaraq, özü üçün zəbt etsin. O, onların

bütün iĢçilərini və xidmətkarlarını türkmanlara tutdurdu, iĢin axırında onların

özlərini də tutub, məhbus etdi və onların məmləkətini hiyləgərliklə ələ keçirdi.

KaĢan əhalisi istər-istəməz ona tabe olub, layiqli peĢkəĢlər gətirdilər. O, əvvəlcə

Ģəhər camaatı ilə xoĢagələn tərzdə rəftar etdi. Lakin qüvvətləndikdən sonra isə öz

rəftarını [mənfi yöndə] dəyiĢdi.

Sözün qısası, Mürtəzaqulu xan əlini Vəlican xanın müttəfiqliyindən üzərək,

öz yanında olan bir dəstə ilə Damğana yollandı və oradan türkman mötəbərlərindən

bir neçə nəfəri müqəddəs MəĢhədə, əlahəzrət [Abbasın] hüzuruna yollayıb,

MürĢüdqulu xana bunları çatdırdı: «Bu vaxtadək [günahları] bağıĢlanmıĢ Ģahzadə

(Həmzə mirzə) cənabları həyatda idi və o, Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın ən böyük oğlu

idi, vəliəhdlik rütbəsinə malik idi. Bu səbədən də biz sufilik yoluna, sədaqət və

ixlas üsuluna riayət edərək, o həzrətlə müttəfiq olub, zati-aliləri [Abbasın]

mülazimlərinə qarĢı müxaliflik edirdik. Amma indi ki onun baĢına bu hadisə

gəlmiĢdir, biz əlahəzrət [Abbası] öz adlı-sanlı atasının vəliəhdi və qaimməqamı

hesab edirik və əgər onun qələbə ayətli bayraqları Ġraqa tərəf hərəkətə gəlsələr, o

zaman türkman tayfası da son dərəcə sədaqət və qulamlıq nümayiĢ etdirəcəkdir».

Vəlican xan onun (Mürtəzaqulu xanın) getməsindən sonra KaĢan

hökumətində istiqlal əldə edərək, oranın varlılarından külli miqdarda pul tələb etdi

və get-gedə türkman tayfasından çoxsaylı bir dəstə onun xidmətinə toplaĢdı. O,

beyninə yer etmiĢ lovğalıq və qürur tikanının təsiri ilə özünü o mülkün müstəqil

hakimi hesab etdi, ali taxtın ətəyinə bir ərizə göndərərək, öz itaətini, tabeçiliyini

ərz etdi və KaĢanı Mürtəzaqulu xandan qorumaqla yaxĢı xidmətkarlıq göstərdiyini

bildirdi. Ö gözləyirdi ki, əmirlər və dövlət ərkanı KaĢan mülkünün onun əlində

qalmasına mane olmayacaqlar və həmin vilayətin hakimlik hökmü onun adına

yazılacaqdır. Lakin qüdrətli dövlətin dayağı olan Ģəxslər onun bu özbaĢınalığını

bəyənmədilər və malik olduqları özündənrazılıq və qürurun çoxluğu ucbatından

onun xahiĢinə səhlənkarlıq və laqeydliklə yanaĢdılar. KaĢan əyalətinin hökmü ali

divanda Əliqulu xanın adına yazıldı. Onlardan məyus olan Vəlican xan Xorasana

adam göndərib, özünü Abbas tərəfdarı adlandırdı, Əbu-Talib mirzə tərəfdarlarına

itaət və tabeçilik göstərməkdən boyun qaçırdı və dövlət ərkanının «gərək-

568

yaraq»larını

1081

tutub, onların var-dövlətlərini ələ keçirdi. Onun halının axırı bu

dəftərin sonrakı hissələrində hadisələri qeydə alan qələmlə əks etdiriləcəkdir.

Amma əfĢar əmirlərinin əhvalatı belə oldu ki, Qulu bəy QorçubaĢının oğlu

Yusif xan atasının fərarından sonra Əbərquhdan Yəzdə gəlmiĢ, oranın daruğası

Məhəmməd xəlifə ƏfĢarla ittifaqda Yəzd qalasını ələ keçirmiĢ və padĢah

əmirlərinin mal-dövlətlərinə əl uzatmıĢdı. Türkman və təkəlülərin üzərində qələbə

qazanılmasından sonra Nəvvabi-Cahanbaninin əmrinə əsasən, o, Mirmiranın

köməyi ilə dustaq və məhbus edilmiĢdi. Kirman hakimi Vəli xan öz oğlu BəktaĢ

xanla ittifaqda Azərbaycandakı hərbi toplanıĢ («yasaq») məqsədi ilə darülaman

Kirmandan darülibadə Yəzdə gəlmiĢdi. Sözügedən BəktaĢın baĢında igidlik və

tüğyan havası vardı. O, özünə «xan» adı qoyaraq, batil iradələr və pozğun

xəyallarla üsyan və ədəbsizlik cibindən baĢ qaldırıb, Yusif xanı dustaqlıq və

həbsdən xilas etdi, daruğanı və ali divandan təyin olunmuĢ «gərək-yarağ»ı

tutduraraq, müxaliflik Ģüarını izhar etdi. Həmin günlərdə Nəvvabi-Cahanbaninin

faciəvi hadisəsinin xəbəri onlara çatdı. Vəli xan geri qayıdıb, Kirmana getdi.

BəktaĢ xan isə Mirmiranla qohumluq əlaqəsi yaradıb, əvəlkindən daha artıq

dərəcədə istiqlal və istibdad mövqeyini tutaraq, özünü o vilayətin fərmanı nüfuzlu

olan hakimi hesab etdi. Onun razılığı ilə Yusif xan əvvəlki təki Əbərquha gedib,

orada öz hökumət bayraqlarını dalğalandırdı. Bu cür əməllər törətdiyinə görə

BəktaĢ xan da qüdrətli dövlətin əmirlərindən və ərkanından xoflu olub, o da

Mirmiranın məsləhəti ilə Xorasana, Allahın kölgəsi olan əlahəzrət Ģahın və

MürĢüdqulu xanın hüzuruna adam göndərib, itaət və tabeçilik izhar edərək, özünü

Abbas tərəfdarları zümrəsindən saydı. Ġsfahan hüdudunda yaĢayan ərəĢlü və əfĢar

əmirləri də BəktaĢ xanla ittifaq edib, Əbu-Talib mirzə tərəfdarlarına qarĢı müxalif

mövqedə durdular. Kuhi-Giluyə əfĢarları da bir neçə dəstəyə bölünmüĢ və hər

dəstə özünə bir əmir seçmiĢdi.

Fars [vilayətinin] zülqədərləri hələ [günahları] bağıĢlanmıĢ Ģahzadə həyatda

olarkən öz hakimləri olan Əli xan ġadıbəyliyə

1082

qarĢı münaqiĢəyə baĢlamıĢdılar.

O camaatın arasında olan mötəbər ağalar Əli xanın hökumətindən təngə gəlib,

layiqli itaət göstərmirdilər. Hakimlə onların arasında kin-küdurət və düĢmənçilik

baĢ qaldırdı. Əli xan [günahları] bağıĢlanmıĢ Ģahzadənin hüzuruna getmək məqsədi

ilə ġirazdan çıxdı ki, gedib Ģahzadəyə Ģikayət edərək, öz mövqelərini

möhkəmlətsin və zülqədər tayfasının fəsadçılarını cəzaya məruz qoysun. Lakin o,

1081

«Gərək-yaraq» - türkcə «gərək» və «yaraq» sözlərinin birləĢməsindən əmələ gəlmiĢdir. Bu ifadənin

kimisə himayə edən, dəstək verən, müdafiə edən, köməklik göstərən Ģəxs mənalarında iĢlədildiyi

bildirilir (M.Müin. Fərhəng-e farsi, c.III, s.3263). Gərək-yaraq həm də vergi növü idi. Bu vergi

Elxanilər dövründən baĢlayaraq hökmdarların, Ģahzadələrin, əmirlərin xeyrinə silah və ləvazimat

təchizatı üçün yığılırdı (М.Х. Гейдаров. Социально-экономические отношения, с.129). Ġsgəndər bəy

MünĢi bu ifadədən köməkçi, dəstəkçi, tərəfdar, hakimiyyətin mənafeyini təmsil edən Ģəxslər

mənalarında, bəlkə də, əmirlər üçün gərək-yaraq vergisini toplamağa məsul olan məmurlar anlamında

istifadə etmiĢdir.

1082

Tehran çapında (s.354) ġadıbəyli əvəzinə Sadıtəkəlü yazılıb.

569

darüssəltənə Qəzvinə çatdıqda [günahları] bağıĢlanmıĢ Ģahzadənin faciəvi

hadisəsini eĢitdi və orada qalıb gözləyərək, padĢahın səadətli məiyyəti Qəzvinə

çatdıqda Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın və Əbu-Talib mirzənin ayağını öpmək Ģərəfinə

nail oldu. Əmirlər və dövlət ərkanı ona ürəyəyatan vədlərlə dəstək verdilər,

yenidən darülmülk ġiraz əyaləti ona tapĢırıldı, zülqədər ağalarına xəbərdarlıqla

dolu olan hökmdar hökmləri yazılıb göndərilərək, tabe olmayanları padĢahın cəzası

və qəzəbi ilə qorxutdular və Əli xanı iftixarlı xələtlərlə Ģərəfləndirərək, Fars

[vilayətinə] yolladılar.

Onun gəliĢi xəbəri Farsa çatdıqda zülqədər ağaları ali divan vəzirliyi

arzusunda olan və bu mətləbin həyata keçməsi üçün gecələrini gündüz edib bir an

da olsun bu fikirdən və düĢüncədən əl çəkməyən Mirzə Salman Cabirinin oğlu

Mirzə Abdullanın fitnə-fəsadı ilə toplaĢaraq, Fars [vilayətinin] əmirlərini özlərinə

müttəfiq etdilər, Əli xana müxalif çıxmağı qərara aldılar və öz aralarından

Mehdiqulu xan ġadıbəylini əyalət hakimliyinə və xanlığa seçərək, Əli xanın

ġirazda olan bütün əĢyalarını və mallarını onun üçün müsadirə etdilər. Hamısı bir-

biriləri ilə əhdü-peyman və sövdələĢmə bağlayaraq, Mehdiqulu xana müttəfıqlik,

Əli xana isə müxaliflik etmək məsələsində həmrəy oldular. Yolda ikən bu xəbəri

eĢidən Əli xan yanında olan iki yüz-üç yüz nəfər mülazimlə birlikdə qorxusuz və

dəhĢətsiz surətdə mərhələləri və mənzilləri adlayaraq, igidcəsinə Fars vilayətinə

qədəm qoydu və öz gəliĢi barədə o camaata xəbər verdi. Onun ümidi bu idi ki, o

camaatın arasına pərakəndəlik düĢəcək və onlar dəstə-dəstə onu qarĢılamağa

gələcəklər. O, güman etmirdi ki, zülqədər tayfası padĢahın hökmünə qarĢı çıxar.

Lakin o, ġirazın on iki fərsəxliyindəki Kütəl-Mayinə qədər gəlib çatdıqda ġiraz

əhalisindən, nə hərbçilərdən, nə də ki rəiyyətdən bircə nəfər də olsun onu

qarĢılamağa gəlmədi. O camaatın Mehdiqulu xana tərəfdar və əlbir olmağının və

Əli xanın əleyhinə çıxmaq barəsindəki ittifaqının həqiqəti aydın olduqda onu xof

və dəhĢət bürüdü. Nə irəli getməyə cürəti vardı, nə də geri getməyə üzü vardı.

Amma Mehdiqulu xan və zülqədər ağaları Əli xanın gəlib çıxması barədə

məlumat aldıqda öz aralarındakı əhdü-peymanı və sövdələĢməni təzələdilər və Əli

xanı dəf etmək əzmi ilə tamam qələbəlik və izdihamla Ģəhərdən çıxdılar. Digər bir

əlacı olmayan Əli xan çarəsiz qalıb, ayağını möhkəm və qərarlı bir Ģəkildə yerə

basaraq, malik olduğu az adamla bərabər o camaatla döyüĢməyə hazırlaĢdı.

QoĢunlar bir-birilərinə yaxınlaĢdıqda Əli xanın adamlarından qat-qat çox olan

Ģirazlılar

1083

atlarını onun üstünə çapıb, onun dəstəsini darmadağın etdilər. Əli xan

məğlub oldu. Əsgərlər bir-birlərinin qohumu, ellisi, tayfadaĢı və əqrəbası

olduqlarından çox da qətl baĢ vermədi. Onun ordusunun malları, əĢyaları qarətə və

taraca məruz qaldı. Əli xanı dustaq və məhbus kimi Ģəhərə gətirib, ġiraz

meydanında alçaqlıqla qətlə yetirdilər. Ġllərlə onun sülaləsinin çörəyini yemiĢ

adamlar, xüsusilə də sözügedən Ģəxsin qohumu və yetirməsi olan, onun yanında

1083

Burada «Ģirazlılar» deyilərkən ġirazdakı qızılbaĢ qoĢunları, xüsusən də zülqədər tayfası nəzərdə

tutulur.

570

həmiĢə əziz və istəkli olan və onun oğulluğu sayılan Mehdiqulu xan ona və onun

nəslinə qarĢı yaramaz əməllər törətdi. Həqiqətən də, o camaatdan haqsız yerə

əmələ gəlmiĢ bu iĢ xoĢagəlməz hərəkət idi və çox keçmədi ki, onun əvəzini intiqam

alan və cəzalandıran [Allahın] iradəsi ilə qəddar zəmanədən aldılar. Bu məsələ

ikinci dəftərdə öz yeri gələndə qeyd olunacaqdır.

ġiraz camaatı bu iĢə cürət və cəsarət etdiyinə görə padĢahın dövlət

ərkanından və Əbu-Talib mirzənin tərəfdarlarından xoflu və ürkək olub, Xorasana

- əlahəzrət [Abbasın] və MürĢüdqulu xanın hüzuruna adam göndərib, özlərini

Abbas tərəfdarları cərgəsinə daxil etdilər və oradan ali divanın vəzirliyi fərmanı

Mirzə Salmanın oğlu Mirzə Abdullanın adına, ġiraz əyalətinin fərmanı isə

Mehdiqulu xanın adına gəldi. Amma onlar Ġsgəndər Ģanlı nəvvabı nəzərə alaraq,

Farsda xütbəni və sikkəni dəyiĢdirmədilər və hər iki tərəflə münasibətdə ehtirama

riayət etdilər.

Ġsfahanda isə Fərhad ağa Qulam neçə il idi ki, [günahları] bağıĢlanmıĢ

Ģahzadə tərəfindən o mülkün hakimi və ixtiyar sahibi idi və NəqĢi-cahan

yaxınlığında olduqca mətanətli və istehkamlı bir qala tərtib edib, oraya ehtiyac

olduğu qədərincə azuqə və qala müdafiəsi yarağı yığmıĢdı. Bu zaman [günahları]

bağıĢlanmıĢ Ģahzadənin faciəvi hadisəsi baĢ verdi və Əliqulu xan Fəthoğlu mütləq

vəkil, Mirzə Məhəmməd isə padĢahın vəziri və etimadüddövlə oldu. Hələ Əliqulu

xan Ġsfahan daruğası olan ildə onunla Fərhad ağa arasında narazılıq və münaqiĢə

baĢ vermiĢ və Fərhad ağa onun vəkillərinə iĢlərə çox da qarıĢmaq imkanı

verməmiĢdi. Bu səbəbdən indi Fərhad ağa ondan əmin deyildi və həmçinin Mirzə

Məhəmməddən özünə qarĢı pis münasibətin olduğunu bilirdi. O, ərəĢlü tayfasından

qorunmaq bəhanəsi ilə qalanı möhkəmləndirib, öz halını mühafizə etməyə səy

göstərdi və Əbu-Talib mirzənin dövlət ərkanının əmr və qadağalarına tabe olmaq

istəmədi.

Azərbaycanda da [Həmzə] mirzə cənablarından sonra hər bir baĢçının

baĢına özbaĢınalıq sevdası düĢdü, padĢahın hökmünə və fərmanına riayət etmədilər

və hər biri hansı bir vilayəti bacardısa, öz əlinə keçirib, bir-birilərinə itaət

etmədilər. Təbriz qalasında olan Cəfər paĢa bu fürsəti qənimət bilib, o mülkün

ətrafını və yan-yörəsini zəbt etdi və Azərbaycanın əksər mahalları qızılbaĢların

ixtiyarından çıxdı.

Əmirlər zümrəsindən Qaracadağın nüfuzlu hakimi olan Xəlifə Ənsar oğlu

ġahverdi xan rumilərlə dostluq qapısını açaraq, bu məqsədlə öz oğlunu Təbrizə,

Cəfər paĢanın yanına göndərdi. Daha sonra o, Cəfər paĢanın elçilərini qəbul edən

gün ata-babalarının bu saflıq niĢanlı sülaləyə (Səfəvilərə) olan irsi bağlılığına,

sufiliyinə və sədaqətinə baxmayaraq, rumiləri xatircəm etmək və özünə inandırmaq

üçün [qızılbaĢ] tacını baĢından götürdü və rumilərə xas olan bas geyimini örtdü.

Qaracadağlu [tayfasının] əksər xəlifələri və ağsaqqalları da çar-naçar taclarını

çıxarıb, iki-üç il ərzində böyük bir qorxu və acı içində yaĢadılar. Qəhqəhə qalasının

hakimi Məhəmməd sultan Qaracadağlu döyüĢ meydanında əsir düĢmüĢ bir neçə