Искандер Мунши Тюркман. Tarix-i al?mara-yi Abbasi (Аббасова мироукрашающая история). Том 1
Подождите немного. Документ загружается.
531
təmin olunar və o zaman [Həmzə mirzənin] dünyanı bəzəyən rəyi lazım bilərsə,
həmin Ģəxsləri yenidən dərgaha çağırar.
Sözügedən sülhyaradanlar qayıdıb, bu məsələni ərz etdilər və bir-iki gün bu
fikir və əndiĢə içərisində keçdi. Lakin tale pərdəsi altında gizli qalan bəzi məxfi
iĢlər vardı ki, qəzavü-qədərin zərurəti və fələyin yazısı ucbatından onların baĢ
verməsindən özgə çarə yox idi. Buna görə də həmin söhbətdən heç bir nəticə hasil
olmadı və hər iki tərəfin aqillərinin və xeyirxahlarının səy və tədbirləri səmərə
vermədi. Qarabağ bəylərbəyisi Ġmamqulu xan Qacar aranı sakitləĢdirməkdən ötrü
[Həmzə mirzəyə] ərz edib dedi:
- Əgər qüdrətli dövlətimizin icazəsi və mübarək Ģəxsinizin razılığı olarsa,
mən öz ölıdəmə götürərəm ki, xan həzrətlərinin, yəni Əliqulu xanın xidmətində
ġirvana yollanaram, Abdulla xan Ustaclunun hökumətgahı olmuĢ o vilayəti tutub,
onun ixtiyarına verərəm və o, orada rahatlıq və xoĢbəxtliklə yaĢayar. Hal-hazırda
bu camaatı (təkəlü və türkman tayfalarını) mehribanlıq və iltifatla cəlb etmək
lazımdır ki, onlar Ģəhərə gəlib, xidmət göstərsinlər və qalanın ələ keçirilməsi
uğrunda çalıĢsınlar.
1059
Lakin Nəvvabi-Cahanbani Əliqulu xanı və Məhəmmədini himayə etməkdə
və onlara göstərdiyi qayğını qorumaqda qətiyyət göstərdi. Adları çəkilən Ģəxslərin
hər ikisi ali məclisdə dilə gəlib, Ģəhriyara Ģükür və lütf əta etdikdən sonra ərz
etdilər:
- Sizin mübarək xatiriniz nəyə razıdırsa, sizdən asılı qulamlar olan bizlər
ona boyun əyərik və dövlətin nöqsanına səbəb ola biləcək heç bir iĢə razı olmarıq.
Biz on min nəfəri iki nəfərə bərabər etməyi vaxta münasib və dövlətə layiq
bilmirik. Bizim heç bir iĢə qarĢı sıxıntımız yoxdur. Dövlətin faydasına və zati-
alinizin rəyinin zərurətinə uyğun olan hər Ģeyə tərəddüd etmədən əməl eləcəyik.
[Misra]
«Biz sənin rəyinə əsaslanan hər Ģeyə könül vermiĢik».
Nəvvabi-Cahanbani buyurdu:
- Mənim bu məsələdə bu cür qətiyyət göstərməyim heç də sizin xatiriniz
üçün deyildir. Mən öz könlümün istəyi ilə sizi himayə edib Ģəfqət göstərmiĢəm.
Rəqiblərin bu barədə mənimlə söz-söhbət etməsi ədəbsizlikdir. Sizi dərgahdan
çıxarmaq səltənətin niyyətinin zəifliyinə və iqtidarının yoxluğuna sübutdur. Ona
görə də bu mövqenin üstündə durub, heç vəchlə könlümün istəyinə və razılığına
zidd olan bir iĢə izin verməyəcəyəm. Hakimlərin hakimi olan Allah-taala tezliklə
bizimlə o ədəbsiz nankorların arasındakı bu məsələyə öz hökmünü verəcəkdir. Siz
öz halınızda qalın!
1059
S-129, v.268b.
532
Səhəri gün ulu dərgahın ərazisində heyrət doğuran bir hadisə baĢ verdi.
Hüseynqulu bəy Əlkəsənoğlu Zülqədərin qardaĢı oğlu Ġsmayılqulu qızılbaĢ
fəsadçılarından idi və həmiĢə fitnə-fəsad törədirdi. O, ġahsuvar bəy QapıçıbaĢının
qardaĢı Təhmasibqulu bəy Qapıçı ƏfĢar, Xəlifə Qacar və s. kimi böyük
qorçulardan ibarət fitnəkarlar dəstəsi ilə birlikdə özünü dövlətsevərlik libası ilə
bəzəyib, riyakarlıq dili ilə söz-söhbət salmağa baĢladı. Onun kəlamının məğzi bu
idi:
- PadĢah dərgahının ən ümdə mülazimləri qorçulardır və əgər onlar
padĢahın dövlətinin iĢlərindən hansısa bir iĢə ittifaq edib baĢ qoĢsalar, digərlərinin
itaətdən savayı çarəsi qalmaz. Ġndi bizim bir müĢkülümüz düĢüb. Bilmirik səbəb
nədir ki, Əliqulu xan Fəthoğlunun və Məhəmmədi Sarısolağm könlünün
razılığından ötrü qızılbaĢ tayfaları iki dəstəyə bölünüb və az qalıbdır ki, məsələ
hərb və döyüĢlə nəticələnsin. Nəyə görə tamam birgəlik və izdihamla gəlmiĢ
təkəlü, türkman və zülqədər əmirləri mülazimlik etmək və rumilərin qalasını ələ
keçirmək istiqamətində səy və yardım göstərmək imkanından məhrum
olmalıdırlar?!
QızılbaĢ sufiləri arasında «pirə» və «xəlifə» adlanan bəzi ağılsız sadəlövhlər
bu hərəkətə sufilik və ixlas adı qoyaraq, hamısı o təbəqəyə rəğbət göstərdilər və
hamısı bir-birləri ilə yekdil və dilbir olub qərar verdilər ki, Nəvvabi-Cahanbaninin
yanına gedərək, pir-mürĢid münasibətinin qaydası nə cürdürsə, o cür öz
müĢküllərini ərz edib, onun həll olunmasını xahiĢ etsinlər. Onlar qorçu zümrəsinin
cahillərini, iğtiĢaĢçılarını və yaramazlarını özlərinə müttəfiq etdilər ki, əgər kama
yetmiĢ Ģahzadə tərəfindən dərdlərinə Ģəfa tapılmasa, onda kütləvi surətdə Əliqulu
xanın və Məhəmmədinin üstünə gedib, onları bu iĢə mane olmaq istəyən hər kəslə
birlikdə qətlə yetirsinlər. Onlar bu pozğun fikirlə qıĢqırıq saldılar ki, hər kəs
Ģahısevəndirsə və bu dövlətin mənafeyini güdəndirsə, bizim baĢımıza toplaĢsın!
Beləliklə, böyük bir dəstə hərəkətə gəldi və avamların arasına Ģahısevənlik qovğası
düĢdü. O camaatın böyükləri Nəvvabi-Cahanbaninin dövlət sarayının qapısına
getdilər. Həmin camaatın iradəsi həyata keçməzdən öncə cahillər və Ģər adamlar
Əliqulu xanın rikabxanasına və büyutatına tökülüĢüb, onun mülkiyyətinə aid olan
çoxlu malları qarət və tarac etdilər. Bu zaman xalq arasında Əliqulu xanla
Məhəmmədinin qətlə yetirilməsi haqqında Ģayiə yayıldı və onların mülazimlərinin
və ustaclu əyanlarının məhəllələrdə yerləĢən evlərinin əksəri qarət və taraca məruz
qaldı. Bu hadisələr barədə təkəlü və türkman əmirlərinə müjdə çatdı və onlar
sevinc və Ģadlıq nümayiĢ etdirməyə baĢladılar.
Sözün qısası, Ģahısevənlərın hay-küyündən, qalmaqalından və qovğasından
ali məclis iĢtirakçılarının əhvalı alt-üst oldu. O camaat pəncərənin önünə gəldi və
onların mötəbər Ģəxsləri öz müddəalarını ərz etdilər, amma üstüörtülü söz deyib,
cürət etmədilər ki, bir kəsin adını hallandırsınlar. Nəvvabi-Cahanbani əvvəlcə
onlarla yoldaĢcasına və mülayimcəsinə söhbət edib buyurdu:
533
- Bizim və sizin padĢahımız və mürĢidimiz Ġsgəndər Ģanlı nəvvabdır. O, indi
öz evində dincəlir. O həzrətin hüzuruna gedib, müddəanızı ərz edin. Mən də
padĢahın və mürĢidin qaimməqamı və vəliəhdiyəm.
[Onlar dedilər:]
- Biz bilirik. Bizim əsl mətləbimiz dövlətsevərlikdən savayı bir Ģey deyildir.
Nəvvabi-Cahanbani Ġsmayılqulu xan ġamluya əmr etdi ki, irəli getsin və o
camaatla söhbət edib öyrənsin ki, söhbət kimdən gedir, əsl məqsəd nədir.
Ġsmayılqulu xan həmin pəncərədən onlarla söhbətləĢdi, danıĢdı və onlara təsəlli
verib dedi:
- ĠnĢallah, dövlətin faydasına olan hər iĢi həyata keçirib qoymayacağıq ki,
qızılbaĢ əsgərləri arasında fitnə və ziddiyyət baĢ versin. Nəvvabi-Cahanbani razı
deyil ki, eyni dərgahın mülazimləri olan bu iki güruh arasında bir fəsad baĢ versin.
Biz imkanımız çatdığı və əlimizdən gəldiyi qədərincə düĢmənçiliyin amilini aradan
qaldırmağa çalıĢırıq.
O qorxmaz camaat səslərini daha da ucaltdı. Nəvvabi-Cahanbani yenidən
onların mətləbini soruĢub buyurdu:
- Axı siz kimi nəzərdə tutursunuz? Əliqulu xan sözə baĢlayıb ərz etdi:
- Onlar üstüörtülü Ģəkildə danıĢırlar. Amma, əslində məni nəzərdə tuturlar.
Onların mətləbi budur ki, mən Məhəmmədi ilə birlikdə qəzəbə tuĢ gəlim və
bununla da tüğyançı əmirlər təsəlli taparaq, xof və dəhĢət keçirmədən mülazimlik
etməyə gəlsinlər. Biz təkrarən ərz edirik ki, öz həyatımızı sizin mübarək
könlünüzün istəyinə təslim edirik və bizim taleyimiz sizin qərarınızdan asılıdır.
Nəvvabi-Cahanbani buyurdu:
- Əgər belədirsə, onların sözü sizə qarĢı deyil, bəlkə də, mənə qarĢıdır.
Çünki Əmir xanın qətli mənim fərmanımla icra olundu və sizin yüksəldilməyinizə
mən bais oldum.
Ġsmayılqulu xan hərçənd istədi ki, onlara yoldaĢcasına və mülayimliklə
təsəlli verib, geri qaytarsın. Lakin onlar sakit olmayıb, həyasızlığı daha da artırdılar
və pərdə altından çıxaraq, uca səslə, açıq-aydın Əliqulu xanla Məhəmmədinin adını
çəkib qıĢqırdılar:
- Nə üçün bu iki fəsadçının vücudu naminə əbədi dövlət qəsrinin bünövrəsi
sarsılsın?
Onlar Ġsmayılqulu xanı da söyüb biabır edərək dedilər:
- Öldürülməli fitnəkarlardan biri də sənsən. Əvvəlcə səni öldürmək
lazımdır.
O güruhun həyasızlığı və qalmaqalı bu dərəcəyə gəlib çatdıqda Nəvvabi-
Cahanbaninin Ģərəfli xatiri onun əziz anasının qətlinə səy göstərənlərdən biri olmuĢ
Hüseynəli Əlkəsəndən onsuz da tamam incik idi və o camaatın ədəbsizliyi
ucbatından onun qəzəb Ģöləsi daha da alovlandı. O, fitnəkarları cəzalandırmaq
məqsədi ilə çıxdı və qılıncın qəbzəsinə əl atıb, o güruhun içərisinə soxuldu.
Əvvəlcə [gözlərini] qan tutmuĢ Hüseynəli onun qabağına çıxdı və o, bir Heydəri
534
zərbəsi
1060
ilə onun iĢini bitirdi. Ondan sonra Təhmasibqulu bəy Qapıçı və tərslik
edib orada qalan hər kəs çətin həzm edilən həmin [ölüm] Ģərbətini içdilər.
Qılıncdan qurtulanlar pərakəndə oldular və peĢmançılıq zaviyəsində gizləndilər.
Bu hadisədən sonra Nəvvabi-Cahanbani rəqiblərin əksinə gedərək, yenidən Əliqulu
xanı xosrovanə nəvaziĢlərlə Ģərəfləndirdi və onun ciqqəsi, tacı və dəstarı
1061
rikabxanada tarac olunduğundan ona qızıl toxumalı tac, qızıl iĢləməli məndil və öz
Ģəxsi ciqqəsini bağıĢladı. Həmçinin hökm olundu ki, bütün ustaclu əmirləri və
əyanları Əliqulu xanla birlikdə atlanaraq, Ģəhərin məhəllələrini gəzməyə çıxsınlar
və ta xiyabanın o baĢınadək getsinlər ki, əvvəlki xəbərlərin yalan olduğu tüğyançı
əmirlərə aydın olsun. Əliqulu xan sevinc və xoĢbəxtlik içində öz tərəfdarlarından
ibarət çoxsaylı bir dəstə ilə atlanıb, Ģəhriyarın lütfkarlığının səadəti ilə bir qədər
özünü göstərib, geri qayıtdı. Növbəti gecə daha əcaib bir əhvalat və daha qəribə bir
hadisə üz verdi.
O qəribə hadisənin icmal yolu ilə Ģərhi budur ki, Məhəmməd xan öz
muradının ümidsizlik dalanına dirəndiyini görüb, adlı-sanlı Ģahzadələrdən birini
hiylə və tədbirlə ələ keçirib Ġraq tərəfə qayıtmağa və orada səltənət ayinini tərtib
edib Nəvvabi-Cahanbaniyə qarĢı müxaliflik bayraqlarını ucaltmağı qərara aldı.
ġahzadələr Əbu-Talib mirzə və Təhmasib mirzənin hər ikisi Əmir xanın qalasında
öz adlı-sanlı atalarının və yüksək mənsəbli qardaĢlarının hüzurunda idilər və
gündüz onların yanında olur, gecə isə hər biri öz lələsi və «dədə»si ilə Ġsgəndər
Ģanlı nəvvabın xəlvətxanasına yaxın olan öz evlərində dincəlirdilər. Əbu-Talib
mirzənin lələsi və «dədə»si təkəlü tayfasından idilər və onun lələsi olan Xəlil bəy
Təkəlü Ġraqda qalmıĢdı, həmin hadisələr zamanı isə o [qiyamçı] camaatın arasında
idi. Amma [Əbu-Talib] mirzə artıq tamamilə ağıl-kamal və həddi-buluğ sahibi
olmuĢdu və onu aldatmaq çətin olardı. Təhmasib mirzənin lələsi Keyxosrov bəy
Gürcü sadəlövh, dar düĢüncəli bir kiĢi idi. Elə [Təhmasib] mirzə özü də azyaĢlı idi.
Hökmdar dövlətxanasında olan bir-iki nəfər türkman qorçusu sözü-gedən
Keyxosrovu əyalət, böyüklük və bolluca ənam vədləri ilə tovlayıb qərarlaĢdırdılar
ki, fürsət düĢən kimi, bir gecə [Təhmasib] mirzəni götürüb, [qiyamçıların] arasına
aparsınlar. Beləliklə, həmin qorçular mübarək dövlətxanada o aqibətsiz əbləhi
kələk və ofsunla yoldan çıxarıb, razılaĢma və sövdələĢmədən sonra əlveriĢli
məqam düĢən bir gecədə Ģahzadənin yataq otağına yaxın olan bürclərdən bir
bürcün ətəyinə səba rəftarlı (sürətli) atlar gətirdilər və bədzat Keyxosrov o vaxt on
yaĢında olan Ģahzadəni uĢaqların təbiətinə xas olan yuxu məstliyi halında və ya
oyaq vəziyyətdə, hər halda, yataq otağından bürcün üstünə gətirib, onu çuval və
kəndirlə yerə endirərək, özü də aĢağı düĢdü. Həqiqətən də, bununla onlar izzət və
dövlət zirvəsindən zillət çökəkliyinə endilər. [Keyxosrov] qorçularla ittifaqda
1060
Heydər (ərəbcə «aslan» deməkdir) - Həzrət Əlinin ləqəblərindən biridir. «Heydəri zərbəsi» dedikdə,
Həzrət Əliyə məxsus, onun kimi vurulan zərbə nəzərdə tutulur.
1061
Ciqqə - bayraqda və ələmdə olan qotaz; baĢ geyiminə vurulan bəzək. Burada baĢ geyiminə vurulan
dəbdəbəli qotaz, bəzək mənasında iĢlədilmiĢdir. Dəstar - əmmamə, çalma.
535
həmin atlara minib, [Təhmasib] mirzəni qabaqlarına salaraq, qeyri-ənənəvi bir
yolla təkəlü və türkman əmirlərinin ordusuna apardılar. Hamının dediyi budur ki,
Məhəmməd xanın bu məsələdən xəbəri yox idi və bu hadisə su üstünə bədii naxıĢ
vurmuĢ (qeyri-mümkün bir iĢi həyata keçirmiĢ) qorçuların əməli və iĢi idi.
Tüğyançı əmirlərin şahzadə Təhmasib mirzəni Qəzvinə aparması. Amma
sözügedən əmirlərin iradəsi və tədbiri olmadan belə böyük bir iĢin təsadüfən baĢ
verməsi ağlabatan deyildir. Bəlkə də, müxalifliyin və inadkarlığın baĢlanğıcından
bu fikir onların xatirində qətiləĢmiĢ və bu düĢüncə və əndiĢə ilə gecələrini gündüz
etmiĢlər. Hər halda, Məhəmməd xan həmin gecə özünə yoldaĢ olan adı çəkilmiĢ
əmirləri bu hadisənin baĢ verməsindən xəbərdar edib, bu məsələni öz
xoĢbəxtliyinin nəticələrindən və öz səadətinin sübutlarından saydı. Onlar
Ģahzadənin qədəmlərindən sevincək olub, Ģənlik və Ģadlıq əlamətləri nümayiĢ
etdirdərək, onun behiĢtməskən və cənnətməkan Ģahın adaĢı olması səbəbindən və
həmin həzrətin də on bir yaĢında səltənət rütbəsinə çatdığını nəzərə alaraq, onun
səltənət və padĢahlığını öz-özlərində müəyyənləĢdirdilər. Lakin onlar bu mənadan
qafil qaldılar ki, cənnətməkan Ģah behiĢt bağlarında sakin olmuĢ Süleyman Ģanlı
xaqan həzrətlərinin ən böyük oğlu idi, irsə, törəyə və vəliəhdlik qaydasına görə, o,
hökmdarlıq niĢanəsinə malik idi və öz Ģərəfli atasının ölümündən sonra ona miras
qalmıĢ səltənət kürsüsünə əyləĢmiĢdi. Bu Ģahzadənin isə adlı-sanlı atası hələ
həyatda idi, dövlət və padĢahlıq taxtı üzərində iqtidara malik idi və Ģahzadənin
vəliəhdlik rütbəsinə malik olan özündən böyük qardaĢı sağ idi. Belə olan halda
necə ola bilərdi ki, onların bu iddiası həyata keçsin və axı ağıl mürĢidi və zəka piri
nə yolla və hansı cür bu iĢə razılıq verə bilərdi?!
Müxtəsər, Ģahzadə [Təhmasib] o güruhun içinə gəldikdə onlar vaxt
itirmədən köç etmək təbillərini vuraraq, Ġraqa doğru üz tutub, hərəkətə baĢladılar.
Səhəri gün Ġsgəndər Ģanlı nəvvab, dünya adamlarının Ģahzadəsi (Həmzə mirzə) və
səadət niĢanlı dərgahın sakinləri bu hadisədən xəbər tutdular və onların ürəkləri
kədərli və pəriĢan oldu. Bəzi qısır düĢüncəli adamların təsəvvürü o oldu ki, bu
hadisə Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın rəyi və razılığı ilə hazırlanmıĢdır. Ustaclu və Ģamlu
əmirləri bu batil təsəvvürü təsdiq edib, Nəvvabi-Cahanbanini yüksək dərəcəli
atasına qarĢı bədgüman etdilər. Bu düĢüncənin səbəbi və bu Ģübhənin baiskan o idi
ki, Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın əziz anası türkman tayfasının möhtərəm qızlarından idi,
onun qohum-əqrəbalarından bir çoxları o [qiyamçı] güruhun içində idilər və
onların həm də Ġsgəndər Ģanlı nəvvabla qohumluq münasibəti var idi. Ġsgəndər
Ģanlı nəvvab həmiĢə o təbəqəyə hüsn-rəğbət və iltifat göstərmiĢdi. Müseyib xan
Təkəlü o həzrətin xalası oğlu idi. Ġsgəndər Ģanlı nəvvab öz Ģahzadəlik əyyamında
Heratda olarkən [Müseyib xanın] atası Məhəmməd xan ġərəfəddinoğlu onun lələsi
olmuĢdu. O həzrət həmin [təkəlü] tayfasının arasında boya-baĢa çatmıĢdı və nə
zaman ki, söhbət əsnasında Məhəmməd xan Təkəlünün adı çəkilsəydi, Ġsgəndər
Ģanlı nəvvab onun yaxĢı davranıĢından razılığını və məmnunluğunu izhar edərdi,
ondan sonra lələsi olmuĢ ġahəli sultan Ustaclunun isə pis rəftarından gileylənər,
536
təkəlü tayfasına hörmətini bildirərdi. Həmin iki tayfadan (türkman və təkəlülərdən)
yanlıĢ əməllər baĢ verən vaxt Ġsgəndər Ģanlı nəvvab həmin tayfalarla yaxĢı
münasibətlərinə və qızılbaĢların iki mötəbər oymağı olan o güruhun Nəvvabi-
Cahanbanidən məyus qalmalarını istəmədiyinə görə bəzən tərəfkeĢlik kimi
anlaĢılan sülhpərvər sözlər söyləmiĢdi. Həmçinin Nəvvabi-Cahanbani bir-iki il idi
ki, yetkinlik və kamal yaraĢığı ilə bəzənmiĢ, dövlət və hökmdarlıq iĢlərini öz
öhdəsinə götürmüĢ, bütün məsələləri öz rəyi ilə sərəncam etməyə baĢlamıĢ və
cavanlıq dövrünün zərurəti olan və yüksək dərəcəli atasının xatirinə xoĢ gəlməyən
iĢlərə baĢ qoĢmuĢdu. Hamının təsəvvürü o idi ki, Ġsgəndər Ģanlı nəvvab bütün bu
səbəblər üzündən öz möhtərəm oğlundan incik düĢmüĢdür. Buna görə də ondan
ĢübhələnmiĢdilər.
Amma həqiqət ondan ibarətdir ki, bütün bu kimi məsələlərə baxmayaraq,
Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın Nəvvabi-Cahanbaniyə o qədər ata-oğul məhəbbəti vardı ki,
onun Ģərəfli könlünün razılığını heç bir böyük iĢlə bərabər tutmurdu, onun nurlu
könlünün iradəsini bütün dövlət məsələlərində üstün sayırdı və ola bilməzdi ki,
bütün bu qədər ata-oğul münasibəti, vəliəhdlik rütbəsi verilməsi və möhtərəm
oğluna nisbətdə mehribanlıqla davranması ilə yanaĢı, ona qarĢı xəyanət və nifaq
məqamında durmuĢ olsun.
Hər halda, Nəvvabi-Cahanbani və böyük əmirlər bu hadisə barəsində fikir
və əndiĢə içərisinə düĢüb, o güruhun böyük bir qarıĢıqlığa səbəb ola biləcək Ģər
iĢlərini və fəsadını dəf etməyi Təbriz qalasının ələ keçirilməsindən daha
əhəmiyyətli və önəmli saydılar. O həzrətin doğru rəyi belə qərara gəldi ki,
yubanmadan və təxirə salmadan, təcili surətdə həmin aqibətsiz camaatın ardınca
yollansın və nə qədər ki, onlar öz mövqelərini möhkəmlətməyiblər, onların Ģər
əməlini dəf etsin. Lakin o, həm də nəzərə aldı ki, o güruhun iĢini yol əsnasında
bitirmək üçün əgər adlı-sanlı atası və zəfər Ģüarlı əsgərlərin hamısı ilə birlikdə
onları təqib etsə, gərək onda Təbriz məmləkətindən, bəlkə də, tamam
Azərbaycandan əllərini üzsünlər. Çünki calal bayraqlarının Ġraqa getməsindən
sonra Azərbaycan əmirlərindən biri də o diyarda qala bilməyəcəkdir və əgər bir
dəstəni Azərbaycan əmirləri ilə birgə qala mühasirəsində saxlayıb özü gedərsə, bu
halda da hökmdar qoĢununda o qədər əsgər yox idi ki, həmin [qiyamçı] camaatın
iĢini bitirməyə kifayət etsin. Zərurət üzündən ən doğru görünən rəy bu oldu ki,
möhtərəm qardaĢı Əbu-Talib mirzəni adlı-sanlı atasının hüzurunda Təbrizdə
qoyaraq, Məhəmməd xan Toxmağı, Qarabağ bəylərbəyisi Ġmamqulu xanı və s.
Azərbaycan əmirlərini böyük qorçulardan bir dəstə ilə birlikdə onların
mülazimliyinə təyin edib, onları qalanı mühasirə etmək üçün saxlasın və özü isə
Ģəxsi mülazimləri, Əliqulu xan və Ġraqda ölkəyə malik olan əmirlərlə birlikdə
Ərdəbil və Xalxal yolundan gedib, Ġraq düzənliyinə çıxsın, oradakı tərəfdarlarını
cəmləĢdirib, fitnəkarların dəf edilməsi ilə məĢğul olsun.
O, bu fikirlə səfərə hazırlıq görüb, Ġsgəndər Ģanlı nəvvabdan icazə alandan
sonra həmin gün Ġsmayılqulu xan ġamlunu səltənət və hökmranlıq bürcünün dürrü
537
olan ali mənĢəli Ģahzadə Ġsmayıl mirzənin lələsi kimi böyük bir mənsəbə
yüksəldərək göndərdi ki, Tarom və Xalxal yolundan sürətlə hərəkət edib, o
güruhdan öncə özünü Qəzvinə çatdırsın, ailələri və köçləri [Qəzvin] Ģəhərində
olduğu üçün bu həngamədə öz əhlü-əyallarını qorumaqdan ötrü o tərəfə üz tutan
əksər qızılbaĢ tayfalarının hamısını öz baĢına toplayıb, məhəllələrdə küçəbənd
(barrikada) qursun və ali məiyyətin gəlib çatmasınadək Ģəhəri və mübarək
dövlətxananı mühafizə etməklə məĢğul olaraq, məsud məiyyətin gəliĢini
gözləməkdə olsun. Çünki ehtimal vardı ki, əgər Ġsmayılqulu xanın Qəzvinə gəliĢi
xəbəri tüğyançılara çatarsa, onlar oraya getməkdən daĢınaraq, hər biri öz ölkəsinə
və məmləkətinə gedəcəkdir. Ġsmayılqulu xan ali göstəriĢə uyğun olaraq, həmin
günün axırında Ģamlu tayfası ilə yola düĢdü. Amma Ģahzadə [Ġsmayılı] özü ilə
aparmadı. Ali məiyyət də Allaha təvəkkül edib, onun ardınca hərəkətə gəldi.
TÜĞYAN SAHĠBLƏRĠNĠN FĠTNƏSĠNĠ ARADAN QALDIRMAQ
ÜÇÜN DÜNYA SAKĠNLƏRĠNĠN ġAHZADƏSĠNĠN ĠRAQ TƏRƏFƏ
YOLLANMASI, YARAMAZLIQ NĠġANINA MALĠK TƏBƏQƏ ĠLƏ
MÜHARĠBƏ ETMƏSĠ VƏ ġƏFQƏTLĠ ALLAHIN RƏĞBƏTĠNĠN
KÖMƏYĠ ĠLƏ QƏLƏBƏ ÇALMASI HAQQINDA
Ġraq tərəfə hərəkət edilməsi, yaramazlıq və nifaq sahiblərinin tənbeh
olunması və cəzalandırılması qərarlaĢdırıldıqdan sonra Məhəmmədi xan Toxmaq
Təbriz hakimi təyin edildi və o, Qarabağ bəylərbəyisi Ġmamqulu xanla və
Azərbaycan ölkəsinin digər əmirləri ilə birlikdə qalanın mühasirədə saxlanılmasına
məmur olundu. Həmçinin qorçulardan və dərgah mülazimlərindən ibarət bir dəstə
Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın xidmətinə və dövlətxanının keĢiyinə təyin edildi. Əbu-
Talib mirzə də öz yüksək dərəcəli atasının hüzurunda qoyuldu. Bu hərəkat qalanın
fəthinin ləngiməsinə səbəb olacağından Təbriz sahibkarları böyük həyəcan və
iztirab keçirməyə baĢladılar. Lakin Nəvvabi-Cahanbani könül oxĢayan vədlərlə
onları arxayınlaĢdırdı və Allah-taalanın köməyi ilə tüğyançıların iĢini bitirib, üç ay
ərzində Təbrizə qayıdacağına söz verdi. O, calal sahibi olan qadir [Allahın]
dərgahına təvəkkül edib, ümumi sayı üç min nəfərdən çox olmayan Ģəxsi
mülazimlərindən, əmirlərdən və qorçulardan ibarət bir dəstə ilə birlikdə məqsədə
doğru üz tutdu. Yeddi mənzil yol gedərək, darülirĢad Ərdəbilə gəlib, övliyaların və
alimlərin sultanı olan həzrətin (ġeyx Səfiəddinin) və [digər] böyük Ģeyxlərin və ali
məqamlı əcdadlarının qəbirlərini ziyarət etmək Ģərəfinə nail oldu. Ġl axıra
çatdığından və 994-cü hicri ilinə (1586) müvafiq
1062
gələn it ilinin Novruzu yaxın
olduğundan bir həftə o Ģərəfli bölgədə qalıb, səadətli Novruz günlərini iĢrət və
Ģadyanalıqla keçirdi və ilahi dərgaha müraciət edənlərin dualarının qəbul olunduğu
yer olan o ulu astanada üsyan və tüğyan sahiblərinin günahkar əməllərinin cəzasını
1062
Mənbənin mətnində səhvən 995-ci il yazılmıĢdır.
538
xahiĢ edib, ilin əvvəlində o yüksək dərəcəli Ģəxsiyyətlərin müqəddəs ruhlarından
imdad diləyərək, Xalxal yolundan Ġraqa üz tutdu.
Zati-alilərinin əsgərləri son dərəcə az, düĢmənlər isə Ģövkətli və çoxsaylı
idilər. Buna görə də [Həmzə mirzə] sürətlə getməyi vaxta münasib və dövlətin
faydasına uyğun hesab etməyib, qəmər seyrəngahlı qorçuları dövlətsevərlərin və
iradə sahiblərin hazır olması üçün göndərdi və yolun məsafələrini yavaĢ-yavaĢ,
ləng-ləng getməyə baĢladı. Amma az adam onlara qoĢulmağı qərara aldı. Öz
tabeçiləri və mülazimləri ilə birlikdə çoxsaylı bir dəstə olan Ģeyxavənd camaatı
arasından heç kəs nəinki bu xidmətə qoĢulmağa razılıq verməyib yoldaĢlıqdan
boyun qaçırdılar, hətta o hörmətli təbəqənin cahilləri ayaqlarını ədəb dairəsindən
kənara çıxararaq, [Həmzə mirzənin] xassə tövləsinin arxadan gələn bəzi atlarına
tamah salıb, zorakı yolla ələ keçirdilər. Müxtəsər, [Həmzə mirzə] cah-calalla
Tarom ölkəsinə gəlib çatdıqdan sonra bir neçə gün qalibiyyətli əsgərlərin
cəmləĢdirilməsindən ötrü orada qaldı. Tarom hakimi Pirqeyb xan Ustacluya
mühafizə üçün körpünün üstündə mövqe tutmaq əmri verildi. Qızılüzən çayının
daĢması səbəbindən kəndlilərin ali orduya gediĢ-gəliĢi az baĢ verirdi. Bunun
nəticəsində [orduda] ərzaq azaldı və əsgərlər bir neçə gün qıtlıq çəkdilər. Nəvvabi-
Cahanbani öz ali sərkarının bütün qızıl və gümüĢ əĢyalarını parça-parça etdirib,
qızılbaĢ qaziləri arasında bölüĢdürdü.
Bu əsnada Təhmasib mirzənin və [qiyamçı] əmirlərin darüssəltənə Qəzvinə
gəliĢi, Ġsmayılqulu xanın Rudbar
1063
tərəfə getməyi və onun məğlub və bədhal bir
vəziyyətdə Deyləmana fərar etməsi xəbəri [Həmzə mirzənin] ali ərzinə çatdı. Bu
hadisənin Ģərhi belədir ki, Ġsmayılqulu xan qərarlaĢdırılmıĢ Ģəkildə Tarom və
Xalxal yolundan sürətlə hərəkət edib, özünü darüssəltənə Qəzvinə çatdırdı və
hərbçilərdən və Ģəhərlilərdən ibarət Ģəhər camaatını cəmləyib, məhəllələri
küçəbənd edərək, hər küçəbəndin baĢında qızılbaĢların arasından cəld və iĢə
yarayan bir Ģəxslə birlikdə Ģəhərli tüfəngçi və kamandarlar təyin etdi. Təhmasib
mirzə, təkəlü və türkman əmirləri Əbhər ətrafına çatdıqda onların qulaqlarına dəydi
ki, Ġsmayılqulu xan Qəzvinə daxil olub və müdafiə mövqeyi tutub. Onlar
dəftərxana daruğası Əlixan sultan Türkmanı elçi kimi Ģəhərə göndərib, Ġsmayılqulu
xanı itaətkarlığa və tabeçiliyə dəvət etdilər. Onların göndəriĢinin məzmunu belə
idi: «Allaha həmd və minnət olsun ki, bizim padĢahımız və mürĢidimiz dövlət və
səadət taxtı üzərində əyləĢmiĢ Ġsgəndər Ģanlı nəvvabdır. Bizim xatirimizdə o
dərgahın qarĢısında sədaqət və dövlətsevərlikdən savayı heç bir iĢ yoxdur. Biz o
əzizi dövlətmənd, xeyirxah və nəcib fikirli bir adam kimi tanıyırıq və ondan
təvəqqe etdik ki, Təbriz yaxınlığında bizim məsələmizi bir növlə islah etsin. Lakin
Nəvvabi-Cahanbani bizim xahiĢimizə məhəl qoymadı. Buna görə də biz o
həzrətdən məyus olduq və onun dərgahında səmərə tapmadıq. Axırda zərurət
üzündən belə bir hadisə baĢ verdi və biz oradan qayıtmalı olduq. Ġndi də o əzizdən
1063
Rudbar - hal-hazırda Ġranın Gilan vilayətinin RəĢt Ģəhristanının beĢ nahiyəsindən birini təĢkil edən
dağlıq rayon.
539
təvəqqe edirik ki, düĢmənçilik büsatını yığıĢdırsın ki, aralıqda uzlaĢma qapıları
açılsın və bir-birimizlə dostluq və birlik edərək, hər məsələ barədə din və dövlətin
faydasına və o əzizin məsləhətinə uyğun nə olarsa, onu həyata keçirək. Bizim
uzlaĢma və ittifaqdan savayı heç bir məqsədimiz yoxdur və onun məsləhətindən
çıxmayacağıq».
Adı çəkilən elçi bu göndəriĢlə Ģəhərə gedəndən sonra sözügedən əmirlər
onun geri qayıtmasını gözləmədən onun ardınca at çapıb, Ģəhərin bir fərsəxliyinə
gəlib dayandılar. Ġsmayılqulu xan o güruhun əməl və fəaliyyətlərinin onların
sözlərinə zidd olduğunu görməsinə və onların hərəkətlərinə və sözlərinə etimadının
olmamasına baxmayaraq, həmin camaata qarĢı müqavimət göstərməyin öz qüdrəti
çərçivəsində olmadığını bilirdi. Buna görə də o, Əlixan sultanı geri göndərib,
vaxtın məsləhətinə uyğun gələn sülhpərvərcəsinə və dostcasına sözlərlə onlara
cavab yolladı. Amma elə həmin gecə [Ġsmayılqulu xan] öz oğulları, əhlü-əyalı və
Ģamlu tayfası arasından qüdrəti olan hər kəslə birlikdə Ģəhərdən çıxıb, Rudbar
dağlarına üz qoyaraq, çətin keçilən bir yerdə məskən saldı. Qəzvin mütəsəddisi Mir
Cəfər Qəzvini, Pəhləvan Sultan Mahmud ƏsəsbaĢı və Qəzvinin bəzi hörmətli
Ģəxsləri də
1064
Nəvvabi-Cahanbaninin tərəfdarları olduqlarından Ġsmayılqulu xana
yoldaĢ olub, onunla getdilər. Türkman və təkəlü camaatı maneəsiz və
müqavimətsiz surətdə darüssəltənə Qəzvinə daxil olub, hökmdar dövlətxanasını
Təhmasib mirzənin iqamətgahı təyin etdilər və əmirlərdən hər biri rəğbət doğuran
mənzillərdə yerləĢdilər. Nəhayət, bir saat müəyyənləĢdirib, Təhmasib mirzəni
hökmdarlıq kürsüsünə çıxararaq, onu atasının vəliəhdi elan etdilər və
fərraĢxanadan
1065
, padĢah büyutatının ləvazimatından və Nəvvabi-Cahanbaninin
mülkiyyətindən («sərkar»ından) Ģəhərdə və dövlətxanada qalan hər nə vardısa, ələ
keçirdilər. Həmçinin Nəvvabi-Cahanbaninin yanında xidmət edərək ona tərəfdar
olan bir sıra əmirlərin, vəzirlərin və əyanların mallarını və əĢyalarını kimin
mənzilində və hansı yerdə tapdılarsa, müsadirə etdilər.
Sədr ġah Təqiəddin Məhəmməd Ġsfahaninin cənnətməkan Ģahın vəziri Qazı
Cahanın qızından doğulmuĢ oğlu ġah Qivaməddin Hüseyn Ġsfahandan çıxıb,
Nəvvabi-Cahanbaninin hüzuruna gəlmək məqsədi ilə Ģanlı orduya doğru gedirdi və
həmin vaxt Qəzvinə gəlib çatmıĢdı. Ona orada çoxlu hörmət və ehtiram göstərib
Təhmasib mirzənin vəziri təyin etdilər və ona «etimadüddövlə» ləqəbi verdilər.
Cənnətməkan Ģahın mustovfisi olmuĢ Mirzə ġükrullanın oğlu Mirzə Məhəmmədi
isə mustovfi təyin etdilər. Həmçinin digər mənsəblərə də təyinatlar oldu. Vəkillik
1064
S-129, v.273b; S-297, v.216b. Əsəs - gecələr Ģəhər küçələrinin mühafizəsi, əsasən də bazarların və
sənətkarlıq-ticarət mərkəzlərinin qorunması ilə məĢğul olan və daruğanın tabeçiliyində olan silahlı dəstə
idi. Bu dəstənin digər bir adı ehdas idi. ƏsəsbaĢı (və ya əmiri-əsəs) isə Ģəhərin gecə mühafizəsinin rəisi
deməkdir М. Х. Гейдаров. Социально-экономические отношения, с.84-85.. Pəhləvan Sultan
Mahmud Qəzvin Ģəhərinin gecə mühalizəsinin rəisi olduğu üçün «ƏsəsbaĢı» titulunu almıĢdı. Bizim
burada kursivlə verdiyimiz sözlərin əvəzində Tehran çapında (s.333) Pəhləvan Sultan MahmudbaĢı (?)
Qəzvini yazılmıĢdır.
1065
FərraĢxana – saray xalçalarının toxunduğu və saxlandığı yer.
540
barəsində təkəlülərlə türkmanlar arasında ixtilaf yarandı. Axırda Məhəmməd xan
özünə lələ adını qoydu, vəkillik mənsəbi isə Müseyib xan ġərəfəddinoğlu Təkəlüdə
qərar tutdu. Amma mütləq ixtiyar sahibi Məhəmməd xan idi. Onlar darüssəltənə
Ġsfahana, Ġraqın müxtəlif tərəflərinə və istiqamətlərinə və digər yerlərə xəbər
göndərib, Ģahzadə Təhmasib mirzənin cülusu barədə məlumat verdilər.
Beyt
«XoĢ tutdular həriflər saqinin zülfünün ucunu,
Əgər fələkləri qoysa ki, bir qərar tutsunlar».
Amma hökmlərdə Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın hörmətini gözləyib, möhürü
Nəvvabi-Cahanbaninin qaydasınca fərmanların aĢağı hissəsinə vururdular və
yuxarıdan möhürləmirdilər. Nəvvabi-Cahanbaninin ali məiyyətinin Taroma
gəlməsi və qoĢununun azlığı səbəbindən orada dayanıb qalması xəbəri tüğyançı
əmirlərin qulaqlarına çatdıqda əvvəlcə Rudbarda olan Ġsmayılqulu xanı dəf etməyə
yollandılar. Vəli xan Təkəlünün baĢçılığı ilə bir sıra təkəlü, türkman və s. tayfaların
əmirləri sürətlə hərəkət edib, onun üzərinə Rudbara getdilər. Ġsmayılqulu xanın
tutduğu mövqenin bir yoldan savayı yolu yox idi. O, orada qalıb, yolun üstünə
tüfəngçi və kamandarlar qoymuĢdu. Amma Vəli xan Rudbar əhlindən bir
məlumatlı Ģəxsi ələ keçirib, qeyri-ənənəvi bir yolla qəflətən onun üstünə getdi.
Ġsmayılqulu xan bu haldan xəbərdar olub gördü ki, arxasını və önünü müxalif
qoĢunu əhatə edibdir. O, heyrət və qorxu içində qərq oldu. Lakin Mövlana
Nemətulla Rudbarinin oğulları dövlətsevərlik edib öz öhdələrinə götürdülər ki,
əgər o, öz «ağruq»larını, yüklərini və əĢyalarını tərk etsə, onu cəngəlliyin
ortasından müxaliflərin keçidi mümkün olmayan bir yola çıxararlar. Ġsmayılqulu
xan əlacsızlıqla öz yüklərini, Ģamluların mallarını, əĢyalarını və köçlərini atıb,
məhdud saylı bir dəstə ilə cəngəllik yolu ilə Deyləmana getdi. Əksər Ģamlu qaziləri
atdan enərək, hərbçi libasını əyinlərindən soyunub, özlərini cəngəlliyə saldılar və
meĢənin sıxlığı sayəsində yüz təĢviĢlə canlarını salamatlıqla xilas edib, Deyləmana
çatdılar. Gilan valisi Xan Əhməd xatırladılan hadisədən xəbər tutub, onlar üçün
qonaqlara lazım olan hər Ģeyi göndərdi və bir neçə gün ərzində onlara baxdı.
ġamluların mallarının və sərvətlərinin tamamı təkəlülərin əlinə keçdi, bir hissəsi
zay oldu, bir hissəsini isə Ģəhərə gətirdilər. Amma Məhəmməd xan qoymadı ki,
Ģamluların ailələrinə qarĢı əl uzadılsın.
Vəli xan qayıtdıqdan sonra [qiyamçılar] Qəzvinin ətrafında və yan-
yörəsində yaĢayan qızılbaĢ tayfalarını bu vaxtadək [Təhmasib mirzəni təbrik etmək
üçün] Qəzvinə gəlmədiklərinə görə cəzalandırmaqdan ötrü onların üstünə qoĢun
göndərmək qərarına gəldilər, özlərinin digər tədbirləri kimi, bu xətalı rəyi də doğru
sayaraq, bu iĢə giriĢdilər və əfĢar tayfasının ovsalu və əbərlü elləri üzərinə bir dəstə
göndərib, onları qarət və tarac etdilər. Buna görə də digər el və oymaqlar