Искандер Мунши Тюркман. Tarix-i al?mara-yi Abbasi (Аббасова мироукрашающая история). Том 1
Подождите немного. Документ загружается.
501
Sözün qısası, bahar günləri və çiçək açılması müddəti sona çatdı, havalar
istiləĢməyə doğru üz qoydu və dağlar, düzlər laləgülü bitkiləri ilə zinətləndi və
bəzəndi. Hökmdarın məiyyəti ƏĢkənbər və Kələnbər yaylaqlarına yollanıb, oradan
Bazarcahiyə
1033
təĢrif apardı və üç ay yaylaqlarda qaldı. ĠĢrət və Ģadyanalıq qapıları
Ģahın və ordunun amalı və amanlığı üzünə açıldı. Çuxursəəd vilayəti üzərindəki
hakimiyyətini itirən və o hüdudda avara-sərgərdan dolaĢan Məhəmmədi xan
Toxmaq öz qoĢunu ilə birlikdə Sağəri-bulağı adlı yerdə fələk Ģövkətli orduya
qatıldı.
Bu əsnada Osman paĢanın gəliĢi xəbəri yayılıb, könüllərdə pəriĢanlıq
yaratdı. «Məmləkəti-məhrusə»nin əmirlərinin və əsgərlərinin hüzuruna itaət
edilməsi vacib olan hökmlər yazılaraq, sürətdə Bəhrama tay olan qorçular
vasitəsilə göndərildi ki, Ġraqdan, Farsdan və Kirmandan bütün qələbə niĢanlı
qızılbaĢ əsgərləri qeyrət və mərdlik üzündən ali taxtın ətəklərinə yollanıb, fələk
Ģövkətli orduya birləĢsinlər. Nəvvabi-Cahanbaninin fikri-zikri o idi ki, həddi-
buluğa çatma dövrü hakimiyyət və hökmranlığın baĢlanğıcı olduğu üçün o,
qızılbaĢların öz sədaqəti ilə seçilən tayfalarını və müzəffər əsgərlərini din
təəssübkeĢliyi və məzhəb qeyrəti ilə toplasın və qarĢıdakı illərdə onlar o həzrətin
üzəngisinin yanında dayanıb, düĢmən ordusunun əleyhinə mərdliklə vuruĢsunlar.
Buna görə də onun tərəfindən Məhəmməd xanın, Vəli xanın, Müseyib xanın və
bütün təkəlü və türkman tayfalarının əmirlərinin adlarına bu məzmunda rəğbətli
fərmanlar və cəlbedici məktublar yazıldı: «QızılbaĢ tayfaları bu vilayət niĢanəli
[Səfəvi] sülaləsinin sufiləri və ardıcıllarıdırlar və onlar öz vəlinemətləri yolunda
canlarını təhlükəyə atmağı sədaqət mərtəbələrinin ən aĢağı pilləsi hesab edirlər.
Əmir xan sədaqət yolundan sapmıĢdı və əĢrəfin xatirinin qeyzlənməsinə səbəb olan
bir neçə iĢlər törətmiĢdi. Buna görə də o, öz cəzasına çatdı. Lakin baĢqa heç kəsin
bu məsələyə dəxli yoxdur və xatirimizin lövhəsində digər türkman əmirlərindən və
qazilərindən heç bir narazılıq mövcud deyildir. Belə ki, o tayfanın böyüklərindən
olan Ədhəm xan Türkman o həzrətin (Ģahın) mülazimliyində əziz və möhtərəm bir
Ģəxsdir və [Ģahın] Ģəfqətli nəzərləri onun üzərindədir. Siz pozğun xəyalları
beyninizdən çıxarın və özünüzü vəlvələyə salmayın. Axı sizin bu davranıĢlarınız
ata-babalarınızdan sizə irsən miras qalmıĢ iradə və sədaqət məramı ilə ziddiyyət
təĢkil edir və məhz bu səbəbdəndir ki, düĢmənlər Ġran mülkünü iĢğal etmək və
qızılbaĢ tayfalarını aradan qaldırmaq üçün kəmər bağlayaraq, hal-hazırda
qızılbaĢların yüzillik gorxanası olan və Ġran sultanlarının taxtgahı olmuĢ Ģöhrətli
Təbriz Ģəhəri üzərinə irəliləyirlər. Uzaqgörən ağlın zərurətinə əməl edib, bu iĢlərin
nəticəsini götür-qoy edin və iradə, ixlas, dövlətsevərlik və sədaqət üzündən
birləĢərək, hazırlıqlı qoĢunlarla səltənətin qərar tutduğu taxtın ətəyinə yollanın.
Nəslinizin yüzillik iradə və sədaqət ətəklərini üsyankarlıq çirkabına bulaĢdırmayın
və möhtəĢəm üzəngimizin ətrafında mərdliklə döyüĢ meydanına atılaraq,
1033
Bazarcahi - əslində Bazarçay olmalıdır. Bazarçay Zəngəzur mahalında yerləĢən yaylaq adıdır
(F.Kırzıoğlu. Osmanlıların Kafkas-ellerini fethi, s.219).
502
düĢmənlərin dəf etmək məqsədi uğrunda səy göstərin. Yad düĢmənin dəf
edilməsindən sonra hər nə xahiĢiniz olarsa, ərz edərsiniz ki, mətləblərinizin yerinə
yetirilməsinə çalıĢaq. Çünki aydındır ki, əgər Təbriz Ģəhəri və onun vilayəti
qızılbaĢların əlindən çıxsa və Ġran məmləkətlərinin əsası və qoĢun mənbəyi olan
Azərbaycan məmləkəti düĢmənlərin ixtiyarına keçsə, onda bu [Səfəvi] dövlətinə
büsbütün nöqsan yol tapacaq və bu fitnə digər məmləkətlərimizə də sirayət edəcək.
Belə olan təqdirdə məlumdur ki, qızılbaĢların halı nə ilə nəticələnəcək».
Haqqında bəhs etdiyimiz cəlbedici hökmlərin qorçular vasitəsilə
göndərilməsindən sonra ordu Osman paĢanın Qarabağa yürüĢ edəcəyindən
ehtiyatlanaraq, bir ay o həndəvərdə qalıb, bir aydan sonra isə Təbriz səmtinə
yollandı. Orduda olan böyük əmirlər behiĢt bəzəkli məclisdə cəmləĢib, Təbrizin
mühafizəsi və qüvvətli rəqibin dəf edilməsi barədə «kəngaĢ» yığıncağı qurdular.
Dövranın vəziyyətindən məlumatlı olan bir sıra aqillər və tədbir sahibləri təklif
etdilər ki, cənnətməkan Ģahın zamanındakı üsulla Təbriz Ģəhəri və düĢmənin
yolunun üstü boĢaldılsın, rəiyyət və Ģəhərin əhalisi yaxĢı möhkəmləndirilmiĢ bir
mahal olan Qaracadağa göndərilsin, Ģəhərdə azuqə qalmasın, türkman və təkəlü
tayfalarının gəliĢinədək döyüĢ təxirə salınsın, düĢmən ordusuna heç tərəfdən azuqə
gedə bilməməsi və düĢmən ordusundan heç kəsin azuqə əldə etmək üçün çıxa
bilməməsi üçün yollar zəbt olunsun və nəhayət, [qızılbaĢ] qoĢunları cəmləĢdikdən
sonra harada məsləhət olarsa, döyüĢ və vuruĢ baĢ versin.
Lakin cahillərdən və qürur badəsinin sərxoĢlarından bəziləri bu doğru rəyi
xəta hesab edib, belə məsləhət gördülər:
- Təbriz Ģəhərində yüz min kiĢi vardır ki, bunun da heç olmasa yarısı iĢə
yarayan cəld cavanlardırlar. Qoy onlar öz arvad-uĢaqlarının və mallarının keĢiyini
çəkib vuruĢsunlar və Ģəhərdə küçəbəndlər (barrikadalar) qursunlar. Əmr
olunmalıdır ki, təbrizlilər küçəbəndlərin baĢında dayanıb, müdafiə ilə məĢğul
olsunlar və düĢmənin Ģəhərə daxil olmaq yolunu bağlasınlar. Beləliklə, [Ģəhərin]
içərisindən Təbriz əhli, bayırdan isə qızılbaĢlar döyüĢə girib, [Osmanlıların] dəf
olunmasını yerinə yetirsinlər.
Əksəriyyət bu rəyi bəyəndi. Nəvvabi-Cahanbaniyə xoĢ gəlməyə çalıĢan
təbrizli divanələrdən bəziləri boĢ-boĢ sözlər danıĢdılar və qoymadılar ki, Təbriz
boĢaldılsın. Beləliklə, hamı bu yanlıĢ rəyi doğru bilib, Təbriz əhalisinin qalmasına
razılıq verdi. Təbrizin əyanlarına və əsilzadələrinə əĢrəfin hökmü yazıldı:
«DüĢməni dəf etmək iĢində mərdanə olun! Öz evlərinizi, ailələrinizi, canlarınızı və
mallarınızı onların Ģərindən qoruyun! Sizin ailələrinizin və köçlərinizin [Ģəhərdən]
bayıra çıxarılması qarmaqarıĢıqlığa səbəb ola bilər. Buna görə də heç kim ailəsini
və köçünü [Ģəhərdən] bayıra çıxarmasın! Biz də öz növbəmizdə bu tərəfdən tərtibə
salınmıĢ qoĢunlarla düĢmənə qarĢı müharibəyə kəmər bağlamıĢıq və düĢmənlərin
sizə zərər vurmalarına imkan verməyəcəyik».
Böyük əmirlərdən bir-iki nəfər, xüsusən də Pirqeyb xan Ustaclu öz qoĢunu
və ləĢkəri ilə birlikdə Ģəhərə göndərildi ki, Əliqulu xanın qardaĢı olan və Əliqulu
503
xanın öz əvəzinə Ģəhərin hakimi və məmləkətin harisi təyin etdiyi Hüseynqulu
sultanla ittifaqda yolların üstündə küçəbəndlər qurub, istehkamlar düzəltsinlər,
Ģəhər camaatını küçəbəndlərin mühafizəsinə və düĢmən hücumunun dəf
olunmasına rəğbətləndirsinlər, heç bir kəsin öz ailəsini və köçünü [Ģəhərdən]
bayıra çıxarmasına imkan verməsinlər və əgər belə bir hal baĢ verərsə, həmin
ailənin baĢçısını cəzalandıraraq, onun mallarını və əĢyalarını qarət və taraca məruz
qoysunlar.
[Yuxarıda] yazılmıĢ məzmuna malik ali hökm Təbrizə çatdıqda o çoxsaylı
[Osmanlı] ordusunun gəliĢi ucbatından ürəklərə yol tapmıĢ üzgünlük və pəriĢanlıq
bir qədər sakitləĢməyə doğru üz qoydu. Təbrizlilər sədaqət və ixlas üzündən bu iĢə
razılıq verib, bu böyük hadisəyə hazırlaĢmağa baĢladılar və küçəbəndlər qurmağa
giriĢdilər. Məhəllələr bölüĢdürüldü, hər məhəllənin hər bir giriĢ yolunun
qorunmasına rəhbərlik etməyi o məhəllənin pəhləvanlarından birinə tapĢırdılar və
hər küçəbəndin üstünə qızılbaĢlardan bir mötəbər Ģəxsi iĢə yarayan bir dəstə
adamla birlikdə təyin etdilər. Amma bəla selinin yolunun üstünü və inad atəĢinin
ziyanının qarĢısını çör-çöplə almağın faydası olmadı. Əzəli (Allahın) iradəsində o
Ģərəfli Ģəhərin xarab olunması, Təbriz əhalisinin asayiĢinin pozulması və onların
pəriĢanlığa, təfriqəyə və pərakəndəliyə məruz qalması qərar tutduğundan onların
səylərinin və çalıĢmalarının heç bir nəticəsi olmadı.
Beyt
«Nəyi ki, qəzavü-qədər qələmi yazıbdır,
Heç kəs onu dəyiĢməyə çalıĢmasın.
Cahanı yaradan [Allahın] təqdirindən,
O nəciblərin əhvalı bərbad oldu.
Buna görə də onların səy və tədbirlərinin,
Heç bir faydası və səmərəsi olmadı».
Bu məqamda münasib olardı ki, Təbrizin və təbrizlilərin əhvalının bir
qismini incə yazan qələmlə qeydə alıb, daha sonra mətləbə keçək. Dünyanın gəliĢ-
gediĢindən xəbərdar olanların qəlblərinə gizli deyildir ki, gözəl Təbriz Ģəhəri uzun
müddət ərzində Ġranın paytaxtı və hökmü keçən padĢahların səltənət mərkəzi
olmuĢdur. Zəmanə sultanları, vəzirlər və hakimlər tərəfindən o Ģəhərdə
məscidlərdən, mədrəsələrdən, xeyriyyə mərkəzlərindən («bəqa əl-xeyr») ibarət ali
imarətlər tərtib olunmuĢ və bunlara xoĢagələn tarlalar və taxıl anbarları vəqf
edilmiĢ, ürək oxĢayan bağlar və bostanlar yaradılmıĢdı. Bunların sayı o qədər
çoxdur ki, dili qırılmıĢ qələm bunların heç cüzi bir hissəsini də qeyd edə bilməz.
Təbriz camaatı mənzil və məskənlərin tikilməsində və onların zinətləndirilməsində,
mənzillərin avadanlıqlar və bər-bəzəklə doldurulmasında o qədər ifrata varır ki, ən
aĢağı səviyyəli bir bazar adamının evi bir əmirin qalması üçün layiqdir.
504
Cənnətməkan və behiĢtməskən Ģahın uğurlu zamanında bir-iki dəfə Rum padĢahı
Sultan Süleyman o mülkün iĢğalı arzusu ilə gəlmiĢ və fitri Ģiəliyə malik olan və
müqəddəs niĢanəli Səfəvi xanədanına meyil göstərən Təbriz camaatı bu dövlətin
yolunda layiqli xidmətlər nümayiĢ etdirmiĢdi. Bu səbəbdən də cənnətməkan Ģahın
o Ģəhərin əhalisinə tamam hüsn-rəğbəti və iltifatı vardı və həmin gözəl Ģəhərin
sakinlərinin əksəriyyəti tacirlər, peĢə əhli və sənətkarlar olduqları üçün o, «mali-
möhtərifə»ni onlara bağıĢlamıĢ, Ģəhəri divan mükəlləfiyyətlərindən azad etmiĢ və o
camaatın könlünü almaqdan ötrü qəti surətdə buyurmuĢdu ki, daruğalar məhkəmə
iĢlərini qazı-ehdasın
1034
hüzurunda Ģəriət qaydasına uyğun tərzdə sorğulayıb,
günahkarlara qarĢı Ģəriət hökmünü icra etsinlər və heç kimdən cərimə tutmasınlar.
Neçə illər ərzində o Ģəhərin əhalisi rahatlıqla yaĢayıb, öz imarətlərini
qurmağa, evlərini avadanlıq və bər-bəzəklə doldurmağa və qadınlarını zinətlər və
zivərlərlə təmin etməyə necə lazımdırsa çalıĢdılar. Ümumiyyətlə, o Ģəhərin
firavanlığı, abadlığı, sakinlərinin çoxluğu və əhalisinin izdihamı o yerə çatmıĢdı ki,
bütün islam Ģəhərləri arasında o cür əzəmətə, o qədər əhaliyə və o sayaq abadlığa
malik baĢqa bir Ģəhər niĢan vermirdilər. Lakin axırda [Təbrizə] dövranın bəd nəzəri
dəydi və o firavanlığa xarabalıq yol tapdı. Oranın adamları soyğuna, qətlə və qarətə
məruz qaldılar. Qılıncdan qurtulanlar yüz həsrət və rəzillik içində vətənlərindən
ayrı düĢdülər. Oranın əyan-əĢrəfləri və [sadə] əhalisi möcüzə bəyan edən
«hökmdarlar girdikləri Ģəhəri xaraba qoyarlar, oranın nüfuzlu adamlarını
alçaldarlar» ayəsinə
1035
uyğun olaraq, izzət zirvəsindən zillət və xarlıq çökəkliyinə
düĢdülər.
Elə ki Fərhad paĢanın Təbriz səmtinə gəlməsi xəbəri təsdiqləndi, Ģahın və
adlı-sanlı Ģahzadənin qızılbaĢ tayfalarına, xüsusən də təkəlü və türkman tayfalarına
hər nə qədər məsləhətamiz hökmlər göndərərək bu hadisənin dəf olunmasında
onlardan kömək istəmələrinə və vəziyyətin mahiyyəti barədə onları
məlumatlandıraraq onların gəliĢinin intizarını çəkmələrinə baxmayaraq, heç bir
faydası olmadı və heç bir səmərə vermədi. Təkəlü və türkman tayfaları
inadkarlıqda və tərslikdə israr etdilər. Bu iki tayfadan, Fars, Kirman və Ġraq
qoĢunlarından heç kim hökmdar ordusuna qoĢulmadı.
Ġsgəndər Ģanlı nəvvab ordunun yükləri ilə birlikdə Üzümdül və Dizmar
1036
səmtinə yollandı. Nəvvabi-Cahanbani isə Ģərəfli üzənginin həndəvərində olan
əmirlərdən, dövlət ərkanından, qorçulardan və «xasseyi-Ģərifə» mülazimlərindən
ibarət azsaylı bir qoĢunla Rum ordusuna qarĢı müharibə etmək üçün səadətli
məiyyətdən və adlı-sanlı atasının hüzurundan ayrıldı. QorçubaĢı bir dəstə qorçu ilə
birlikdə Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın xidmətində qaldı. ġahzadə cənablarının ali
1034
Qazı-ehdas və ya qaziyi-ehdas - cinayət qazısıdır. Mülki və ailə-məiĢət məsələləri barəsində fitva
verən qazılardan fərqli olaraq, qazı-ehdaslar cinayət iĢlərinə dair təhqiqat aparılmasında və hökm
çıxarılmasında iĢtirak edirdilər.
1035
«Qurani-Kərim», «Nəml» surəsi, 34-cü ayə.
1036
Tehran çapında (s.309) Dizmar əvəzinə Zəmar getmiĢdir.
505
məiyyəti isə sayları on-on iki min nəfərdən
1037
çox olmayan iqbal əsgərləri ilə birgə
Mərənd istiqamətindən Təbriz dağının ətəyini tutub, Təsuc
1038
yolundan gəlməkdə
olan ölçüyəsığmaz Rum qoĢununun gəliĢini və keçiĢini müĢahidə və mülahizə
edərək, fürsət gözləməyə baĢladı.
[Həmzə mirzə] iki dəfə qoĢun Ģücaətlilərindən və döyüĢkən mübarizlərdən
bir dəstəsinə əmr etdi ki, [Rum ordusunun] yaxınlığına gedib, onlarla vuruĢsunlar,
ancaq ehtiyatı əldən verməsinlər və əgər qələbə düĢmən tərəfdə olarsa, onda
özlərini dağın arxasına çəkib, [Ģahzadənin] ali məiyyətinə qoĢulsunlar. Elə ki
rumilər qızılbaĢ qoĢununun qaraltısını müĢahidə etdilər, Rum ordusu içindən
çoxsaylı bir dəstə ayrılaraq, qalibiyyətli [qızılbaĢ] qoĢunu ilə savaĢmağa tələsdi.
Tərəflər arasında döyüĢ baĢ verdi. Rumilər tərəfdən çox adam müzəffər qazilərin
qılınclarına yem oldu. Rum ordusunun əsas hissəsinin hücuma keçməsindən sonra
adlı-sanlı Ģahzadənin əmrinə əsasən, [qızılbaĢlar] döyüĢə-döyüĢə özlərini kənara
çəkdilər. QızılbaĢların məĢhur igidlərindən neçə nəfəri bu döyüĢlərdə çətin həzm
olunan ölüm Ģərbətini içdilər
1039
. Lakin Rum qoĢunu saysız-hesabsız olduğundan
ali üzənginin ətrafında olan bu qədər az adamla birlikdə onlara qarĢı döyüĢmək və
vuruĢmaq mümkün deyildi. Buna görə də [qızılbaĢlar] onlara həmlə edə bilmədilər
və Osman paĢa köçhaköçlə Təbrizin ġurab (Acısu) çayının yaxınlığınadək gəlib,
orada dayandı.
Təbriz əhalisinin gözü o böyük qoĢuna düĢdükdə onların ürəklərinə
müqayisəyəgəlməz bir xof və qorxu hakim kəsildi. Rumilər iki-üç dəfə Ģəhərin
küçəbəndləri üzərinə hücum etdikdən sonra dövlətxananın yaxınlığınadək gəlib
çıxmağa nail oldular. Bu tərəfdən [Təbriz əhalisi] onlara qarĢı müdafiə olunmaqla
məĢğul idi. Tərəflər arasında bir qədər döyüĢ baĢ verdi. Axırda rumilər qalib gəlib,
küçəbəndləri toplar və zərbzənlərlə dağıdaraq, Sahibabad meydanınadək
irəlilədilər. Bununla da həm hərbçilərə, həm də rəiyyətə aydın oldu ki, bu
hadisənin dəf olunması onların qüdrətinin fövqündədir. Onlar təlaĢa düĢdülər və bir
yerə cəmləĢib müdafiə olunmaq üçün özlərində qüdrət tapa bilmədilər. Hüseynqulu
sultan, Pirqeyb xan və Ģəhərdə olan [digər] qızılbaĢlar elə həmin gecə [Ģəhəri] tərk
edib, ali məiyyətə qoĢuldular.
QızılbaĢların köməyindən məhrum olub, iztirab Ģəbəkəsinə düĢmüĢ
təbrizlilər öz hallarının və əhlü-əyallarının qorunması üçün qazı vəzifəsini tutan
Kamran bəy Əvhədini və müfti
1040
və Ģeyxülislam olan Mövlana Məhəmməd Əli
Mövlana Ġnayət oğlunu Osman paĢanın yanına xahiĢ etməyə göndərib, öz itaət və
tabeçiliklərini izhar etdilər. Osman paĢa əvvəlcə onları bir qədər danlayıb
1037
S-297 nüsxəsində (v.202a) 10 min nəfər yazılsa da, B-589 nüsxəsi (v.24a) Tehran çapındakı (s.309)
rəqəmi təsdiq edərək, qızılbaĢ qoĢununun 10-12 min nəfər olduğunu göstərir.
1038
Təsuc - Cənubi Azərbaycanda, Urmiya gölünün Ģimal sahillərində qəsəbə (Хамдаллах Казвини.
Нузхат ал-кулуб, с. 43).
1039
S-297, v.202a, B-589, v.24a.
1040
Müfti - Ģəriət əsasında fitva verən yüksək vəzifəli ruhani.
506
məzəmmət etsə də, Təbriz əhalisinin çoxlu Ģücaət və döyüĢkənlik göstərdiyini
müĢahidə etdiyindən və onlardan tamamilə çəkinib ehtiyatlandığından ağlın gücü
və həmin mülkü əldə saxlamağın zərurəti əsasında hərəkət etdi, Təbriz əhalisini
arxayınlaĢdırdı və onlara buyurdu:
- Öz halınızda qalın! Xatirlərinizə pəriĢanlıq salmayın! Bundan sonra siz
xondgarın qoĢununun rəiyyətisiniz.
Onlar (Kamran bəy və Mövlana Məhəmməd Əli) Ģəhərə qayıdaraq, görüb-
eĢitdiklərini Təbriz əhlinə bildirdilər. Amma aqillər və dərrakə sahibləri rumilərin
ürəklərində Təbriz əhlinə qarĢı kin saxladıqlarını və məzhəb fərqliliyi cəhətdən
onlarla yola getməyəcəklərini bilərək, öz vəziyyətlərinin qayğısına qalıb, mallarını
və əĢyalarını malik olduqları zirzəmilərdə, evlərdə
1041
və quyularda gizlətdilər və
özləri bir-bir, iki-iki öz əhlü-əyallarının əllərini tutub, piyada və süvari Ģəkildə
gecələr Ģəhəri tərk edərək, fərar vadisinə üz qoyurdular. Əgər onların yanında nağd
pul vardısa, belə bir günün intizarında olan hər təbəqənin əclafları, alçaqları və
iğtiĢaĢçıları yolların üstündə onları tutaraq, çılpaq və üryan edib buraxırdılar.
Osman paĢa rahatlıqla Ģəhərə daxil olub, Təbriz dövlətxanasını qala üçün
münasib yer hesab etdi
1042
. Daha sonra o, ġurabdan köç edib, Təbrizin qiblə
tərəfində olan Çərəndaba gedərək, orada düĢərgə saldı və qalanın layihəsini çəkib,
əsgərlərə payladı ki, onlar [qala tikmək üçün] iĢ görməyə baĢlasınlar. Rumilərin
qala tikintisi ilə məĢğul olduqları qırx gün ərzində Surxab dağını öz sığınacaqları
etmiĢ olan qızılbaĢ qaziləri əksər vaxtlarda gecələr və gündüzlər özlərini rumilərin
ordusunun ətrafına yetirib basqınlar törətsələr də, Rum əsgərlərinin çoxluğu və
Rum qoĢununun izdihamlı olması ucbatından bunlar bir nəticə vermədi. Rumilər
qalanın [tikintisi] iĢi ilə məĢğul olub, onu öz istədikləri kimi tamama yetirdilər və
Ģəhərdə ələ keçirmiĢ olduqları bol azuqəni, öz toplarını, zərbzənlərini və qala
müdafiəsi yaraqlarını qalaya daĢıdılar. Axta Cəfər paĢa qalanın harisi və Təbrizin
hakimi təyin olundu. Qalanın tikintisi əsnasında Osman paĢa Təbrizdə qətliam
törətdi. Bunun zahiri səbəbi o idi ki, Təbriz əhli rumilərlə yola getmirdi və gecələr
əclaflar və alçaqlar rumilərin alaçıqlarına gedib, oradan əĢyalar və mallar qarət
edib gətirirdilər, fürsət tapan kimi [rumilərdən] kimisə qətlə yetirirdilər və qala
üzərinə gedərək, [rumilərin] gündüz tikdiklərini gecələr uçururdular. Təbrizlilərın
belə iĢlərlə məĢğul olması Osman paĢaya yaxĢı məlum idi.
Bir dəfə kiçik bir hamamda hamamçılar fürsət tapıb, bir rumini qətlə
yetirərək, hamamın quyusuna atmıĢdılar. Osman paĢa bu xəbəri eĢitdikdə onu
qəzəb Ģöləsi bürümüĢ və o, türkcə demiĢdi ki, «Təbriz xəlqi əcəb qırmalu
taifədürlər»
1043
, yəni «fitnəkar tayfa olan Təbriz əhli tamam qırılmalıdırlar, çünki
1041
Bakı əlyazmalarında evlər («xaneha») əvəzinə gizli yerlər («nihanxaneha») yazılmıĢdır (S-297,
v.202b; B-589, v.24b).
1042
Osman paĢanın ordusu Təbrizi 20 sentyabr - 29 oktyabr 1585-ci il tarixləri arasında iĢğal altında
saxlamıĢdı (О.А.Эфендиев. Азербайджанское государство Сефевидов в XVI веке. с.188-191).
1043
Osman paĢanın bu sözləri orijinalda türkcə verilmiĢdir.
507
onların görkəmindən üsyan və tüğyan görsənir». Beləliklə, qəzavü-qədər zərurətinə
uyğun olaraq, Osman paĢa tərəfindən bu barədə hökm verildi. Rumilər o kəlməni
eĢidən kimi sıyırılmıĢ qılıncları ilə Ģəhərə tökülüĢüb, baĢ kəsməyə baĢladılar.
Təbrizlilər gecə yarısınadək özlərini gizli yerlərdə mühafizə edib, gecə vaxtı öz
baĢlarına çarə qılmaqdan savayı çıxıĢ yolu tapa bilmədilər. Rumilər bayırda
gördükləri hər kəsi qətlə yetirirdilər. Daha sonra isə onlar evlərə soxulmağa
baĢlayıb, daxil olduqları evlərdə kiĢiləri bəla qılıncına yem etdilər, malları və
əĢyaları talan və qarət etdilər, bir çox qadınları və qızları isə əsir etdilər. UĢaqların
və arvadların fəryadı və fəğanı asimana çatdı. Axırda rumi camaatının arasından
Osman paĢanın yanında söz demək hüququna malik olan bir sıra nəcib fikirli və
Allahı tanıyan adamlar xahiĢ edərək, onu bu yaramaz iĢin davam etdirilməsindən
daĢındırdılar.
Sözügedən [Osman paĢa] axırıncı gün əsgərləri qətl və qarətdən çəkindirdi.
Qılıncdan qurtulanlar canlarının qorxusundan öz mallarını və var-dövlətlərini tərk
edib, əhlü-əyallarının əllərindən tutaraq, gecə vaxtı Ģəhərdən çıxıb getdilər və
yaxınlıqdakı yerlərə və ərazilərə səpələndilər. O cür firavan və abad bir Ģəhər
düĢmənlərin əlinə keçdi. Evlərdə və sığınacaqlarda gizlədilmiĢ sonsuz dərəcədə
çox mallar və əĢyalar, saysız-hesabsız azuqələr və dəfinələr rumilərin əlinə düĢdü.
[Rumilər] malları axtarıb tapmaqda o qədər təhqiq və təftiĢ edirdilər ki, sakinlərin
öz ev avadanlıqlarını gizlədərək öz evlərini və divarlarını onun üstünə uçurtduqları
iyirmi zər dərinliyindəki quyulara yol tapıb, o malları quyunun içindən çıxarırdılar.
Lakin bu əməllər Osman paĢaya uğur gətirmədi. O, «insanlara rəhm etməyənə
Allah da rəhm etməz» [hədisinin] zərurəti üzündən, məzlumların və Əhli-beyt
Ģiələrinin çəkdikləri ah-nalələrin təsiri ilə Allahın qəzəbinə düçar oldu və onun
namübarək zatında heç bir naxoĢluq əlaməti olmadığı halda, birdən-birə xünaq
1044
xəstəliyinə tutulub, öz mövcudluq paltarını fanilik küləyinə verdi (vəfat etdi).
Rumilərin Təbriz Ģəhərində qaldıqları qırx-əlli gün ərzində qıraq-bucaqda
baĢ vermiĢ kiçik döyüĢlərdən savayı, qızılbaĢlarla rumilər arasında üç dəfə böyük
vuruĢma oldu və bunların hər üçündə müzəffər [qızılbaĢ] qoĢunu qələbə qazandı.
Osman paĢanın bu sözləri orijinalda türkcə verilmiĢdir. Xünaq xəstəliyi -
difterit (yoluxucu boğaz xəstəliyi).
QIZILBAġ QOġUNU ĠLƏ RUMĠLƏR ARASINDA BAġ VERMĠġ
DÖYÜġLƏR HAQQINDA. QULU BƏY QORÇUBAġININ
SƏRDARLIĞI ALTINDA APARILMIġ BĠRĠNCĠ DÖYÜġ
Bu mövzunun təfərrüatı belədir ki, rumilər Təbrizi istila etdikdən,
qızılbaĢlar Ģəhəri tərk edib Ģahzadənin ali məiyyətinə qoĢulduqdan, rumilərin
iqtidarlı olması üzə çıxdıqdan və [Həmzə mirzənin] yanındakı bu qədər az adamla
1044
Xünaq xəstəliyi – difterit (yoluxucu boğaz xəstəliyi).
508
birlikdə saysız-hesabsız [Osmanlı] qoĢununa qarĢı döyüĢməyin imkan xaricində
olması aydın olduqdan sonra Nəvvabi-Cahanbani geri dönüb, Üzümdüldəki
hökmdar ordugahına gəldi və aqil, düĢüncəli və tədbirli bir adam olan və
hökmdarın yanında qalan qorçubaĢı Qulu bəy ƏfĢarın iĢtirakı ilə məĢvərət etdi.
Aydın oldu ki, bu əhvalatın əvvəlində Ģəhəri boĢaltmamaq yanlıĢ addım olmuĢdur.
Aqillər belə bir fikir irəli sürdülər:
- ġəhərin rumilərin əlinə keçdiyi və təbrizlilərin pərakəndə olduğu indiki
Ģəraitdə [qızılbaĢ] qoĢununun azlığı, yardımçı və köməkçilərin olmaması və
düĢmənlərin çoxluğu ucbatından döyüĢə və vuruĢa atılmaq sərfəli deyildir. Səbir
etməliyik ki, onlar qala [tikintisini] tamamlayıb köç etsinlər. Onlar köç edən vaxt
biz quldursayağı tərzdə onların arxasınca düĢüb, hər mənzilbaĢında fürsətdən
yararlanaraq, onlara imkanımız çatan qədər ziyan vurarıq. Onlar öz ölkələrinə
çatdıqdan sonra isə biz geri qayıdıb, qalanın üstünə gələrik və Azərbaycanın
hərbçilərini və rəiyyətlərini cəmləĢdirib. Allah-taalanın köməyi ilə qalanı ələ
keçirərik. Ġndiki halda bundan baĢqa bir tədbir görmək vaxta münasib deyildir.
Lakin Nəvvabi-Cahanbani nurlu xatirində yer tapmıĢ qeyrət və ləyaqət hissi
üzündən, fəaliyyətsiz qalaraq rumilərin rahatlıqla qalanın [tikintisi] iĢinə məĢğul
olmalarına imkan verməyə razı olmadı. O qərara aldı ki, öz nəfis vücudu ilə onlara
qarĢı müharibəyə yollanaraq, «necə dəfə olub ki, Allahın izni ilə azsaylı dəstə
çoxsaylı dəstəyə qalib gəlib» ayəsinin
1045
mənasına müvafiq surətdə Allahın
köməyinə arxalanıb, mümkün qədər səy və çalıĢqanlıq nümayiĢ etdirsin. Amma
qorçubaĢı və ağsaqqallar razı olmadılar ki, o həzrət öz Ģərəfli vücudu ilə döyüĢə
atılsın. QorçubaĢı xahiĢ edib dedi:
- DöyüĢə gedib qoĢunu sınaqdan çıxarmaq üçün mənə bu dəfə rüxsət verin.
Əgər döyüĢmək sərfəli olarsa, növbəti dəfə Nəvvabi-Cahanbani özü döyüĢ
meydanına yollanar. Yox, əgər bu dəfə mənim rəhbərliyim altında aparılacaq
döyüĢdə fəlakət üz verərsə, qoy, onun təsiri sizə deyil, dərgahınızın mülazimlərinə
dəymiĢ olsun.
Aqillər bu rəyi bəyəndilər. Hökmdar ordusu köç edərək, Ģəhərin dörd
fərsəxliyində yerləĢən Nəhənk dərəsinə
1046
gəlib, orada düĢərgə saldı və Nəvvabi-
Cahanbani qorçubaĢını qoĢunun sərdarı təyin edib, yola saldı. Məhəmmədı xan
Toxmaq isə ali məiyyətdə qaldı.
QorçubaĢı bəzi əmirləri və iĢə yarayan Ģəxsləri çərxçi təyin cdib, irəli
göndərdi. Onlar Ģərq tərəfdə, Ġraq yolunun üstündə olan Fəhusfənc çayından
keçdilər. Onların qaraltısını görən rumilər qızılbaĢ qoĢununun gəliĢindən xəbərdar
oldular. Osman paĢa o vaxtlar rumilərin Ģücaətlisi olan Ciğaloğlunu sərdar təyin
edib, onu bir sıra əmirlər və sərhəd paĢaları ilə birlikdə [qızılbaĢları] dəf etməyə
göndərdi. Onlar qızılbaĢ qoĢununa çox da məhəl qoymurdular. QızılbaĢ qoĢununun
əsas hissəsi hələ çayı keçmədiyi üçün Ciğaloğlu onları görmədi və çərxçiləri
1045
“Qurani-Kərim”, “Bəqərə” surəsi, 249-cu ayə.
1046
S-297 nüsxəsində (v.203b) Səhənd dərəsi yazılmıĢdır.
509
qızılbaĢ qoĢununun əsas hissəsi hesab etdi. O, topxanadan və ərradələrdən
1047
ayrılaraq, igidcəsinə irəli Ģığıdı və döyüĢə girdi. Bu tərəfdən isə qızılbaĢ qoĢununun
igidləri çaydan keçərək, rumilərin qoĢununa nəzər saldılar və atlarını o güruhun
üstünə çaparaq, bir həmlədəcə o yaramaz qövmdən on min
1048
nəfərə qədərini ölüm
torpağına töküb qəllə yetirdilər. QızılbaĢ qoĢununun qəhrəmancasına zərbələrindən
Ciğaloğlunun əsgərlərinin dayanıqlılıq binası sarsıldı və onlar qaçmağa baĢladılar.
QızılbaĢ qaziləri fəth və zəfər qazandılar və [rumilərin] bir sıra mötəbər adamlarını
diri-diri ələ keçirdilər. Qaçaqaç zamanı Ciğaloğlu belə bir gün üçün saxlatdırmıĢ
olduğu madyana özünü yetirib, ona minərək aradan çıxdı. Kor Seydi ÇavuĢlu
1049
nizə ilə Ciğaloğlunu vurduğunu iddia etsə do, onun bu sözləri sübuta yetmədi.
DöyüĢün gediĢi zamanı Osman paĢa xəbər gətirənlər vasitəsilə saatbasaat
məlumat alırdı ki, qızılbaĢlar üstün gəlirlər və buna görə də o, köməyə dəstə-dəstə
əlavə qoĢunlar göndərirdi. DüĢmənin məğlubiyyətindən və onların sərdarı
Ciğaloğlunun qaçmağından sonra qorçubaĢı [Osmanlıların] döyüĢ meydanına əlavə
qüvvələr yeridəcəklərindən narahat olub, belə olan təqdirdə bir bəlanın üz verə
biləcəyini mülahizə edərək, qızılbaĢlara geri qayıtmağı əmr etdi. Gün axıra
çatdığından onlar geri qayıdaraq, həmin çayın kənarında qərar tutdular və növbəti
gün orduya gəlib, baĢları, «axtarma»ları və əsirləri Ģahzadənin mübarək nəzərləri
qarĢısına gətirərək, Ģahanə təltiflərə layiq görüldülər.
Osman ordusunun törətdiyi qətliamdan sonra [qızılbaĢ] ordusuna gələn
Təbriz sakinlərindən eĢidildi ki, həmin döyüĢ nəticəsində rumilər qızılbaĢlarla
hesablaĢmağa baĢlamıĢdılar və Osman paĢa, Ciğaloğlunu danlamıĢ, onu
qorxaqlıqda, çəkingənlikdə və tədbirsizlikdə ittiham etmiĢdi.
DÜNYA SAKĠNLƏRĠNĠN ġAHZADƏSĠ HƏMZƏ MĠRZƏNĠN
SƏRDARLIĞIALTINDA APARILMIġ ĠKĠNCĠ VƏ ÜÇÜNCÜ DÖYÜġLƏR
Qızılbaşların rumilərlə ikinci döyüşü və düşmənlərin yenə də məğlub
olması. QoĢun dörd-beĢ gün dincəldikdən sonra Nəvvabi-Cahanbani özü Ģəxsən
nəfis vücudu ilə rumilərə qarĢı müharibəyə yollandı. O, Ģanlı orduda olan on-on iki
min nəfərlə birlikdə yola düĢdü. Rumilər qızılbaĢ qoĢununun təlayəsinin
1050
gəldiyini müĢahidə etdikdə Osman paĢa bu dəfə Qaraman bəylərbəyisi Murad
paĢanı və Diyarbəkr bəylərbəyisi Məhəmməd paĢanı sərdar təyin edib, onları
Anadolu qoĢunu ilə birlikdə qızılbaĢ qoĢununa qarĢı döyüĢə göndərdi. Fəhusfənc
çayı kənarında iki tərəfin çərxçiləri bir-birləri ilə üzləĢdilər. DöyüĢ və vuruĢ
1047
Ərradə - üzərinə top qoyulmuĢ araba.
1048
S-297 nüsxəsində (v.203b) hətta 12 min yazılmıĢdır. Lakin əslində bu döyüĢdə öldürülən Osmanlı
əsgərlərinin sayı 2 min nəfər idi saxlamıĢdı (О.А.Эфендиев. Азербайджанское государство
Сефевидов в XVI веке. с.190).
1049
S-297, v.204a. Tehran çapında (s.312) ÇavuĢlu əvəzinə XəbuĢlu yazılmıĢdır.
1050
Təlayə - visual kəĢfiyyat dəstəsi.
510
mərəkəsi qızıĢdı. Hər iki tərəfdən ardıcıl həmlələr baĢ verdi. Rumilər üstün
gəlməyə baĢladılar. Nəvvabi-Cahanbani onların qələbə və üstünlüyünə səbir edə
bilməyib, öz igidlik atını mübarizə meydanında cövlana gətirdi. Hərçənd qorçubaĢı
və dövlətsevər ağsaqqallar tədbirlilik və ehtiyatlılıq mülahizəsi ilə Ģahzadənin
əzmkarlıq yüyənini maneçilik əli ilə saxlayıb, onun irəli getməsinə əngəl olmaq
istəsələr də, faydası olmadı. Nəvvabi-Cahanbani səadətli ordunun mərkəz («qol»)
hissəsini irəli apardı və ali məiyyətin tayı-bərabəri olmayan cavanları o dövlət və
iqbal taxtının bəzəyinin mübarək nəzərləri altında canyaxan nizələrin zərbələri ilə
rumilərdən bir çoxusunu yəhərin üstündən aĢırıb, həlak torpağına tökdülər və
günəĢ batanadək döyüĢlə və vuruĢla məĢğul oldular. Dünya sakinlərinin Ģahzadəsi
rumilərin səfini dağıdıb məhv etməyə səy göstərdi. Hava qaralsa da, qızılbaĢ
qoĢunu döyüĢdən əl çəkmirdi. PaĢalar ayaqlarını yerə möhkəm basıb, məĢəllər
yandırdılar.
Bu əsnada Nəvvabi-Cahanbani sol cinahdan ġahrux xanı qoĢununun mərkəz
hissəsindən ayırıb, ona əmr etdi ki, düĢmənin sağ cinahına həmlə etsin. Sözügedən
Ģəxs zülqədər əmirləri və qoĢunu, Qaracadağ və Ģeyxavənd tayfaları və sol cinahda
olan digər camaatla birlikdə ali məiyyətdən ayrılıb, çayın lap qırağınadək
irəliləməyə nail olaraq, rumilərin mərkəzinin arxasına keçdi. Rumilər öz
mərkəzlərinin arxasında [qızılbaĢların] Ģeypur sədasını eĢitdilər və eyni zamanda,
ali məiyyətin mülazimləri Ģahzadə ilə birlikdə atlarını irəli çapdılar. Rumilərin
sayının çox, döyüĢkən qazilərin isə sayının az olmasına baxmayaraq, [qızılbaĢların]
Ģeypur səsinin [rumilərin] mərkəzinin arxasından gəlməsi və [qızılbaĢ] igidlərinin
cəsurluqla irəli atılması rumiləri çaĢ-baĢ saldı və onların sabit və mətin ayaqları
sarsıldı, onların qoĢununun mərkəz hissəsi bir-birinə dəydi. QoĢunun mərkəzində
qərar tutmuĢ paĢalar hər nə qədər müdafiədə durmağa səy göstərsələr də, faydası
olmadı və onlar döyüĢ meydanına arxa çevirib, fərar yolunu tutdular. Amma
onların arxasınca düĢən qızılbaĢ qoĢunu çox olduğundan, qaçıĢ vaxtı [qızılbaĢlar]
onlara çatdılar. Diyarbəkr bəylərbəyisi Məhəmməd paĢa və Qaraman bəylərbəyisi
Murad paĢa hər ikisi əsir alındılar. Ağır yara almıĢ və yaĢamaq ehtimalına malik
olmayan Məhəmməd paĢanın baĢını bədənindən ayırdılar. Əlixan bəy ġəmsəddinlü
tərəfindən tutulmuĢ Murad paĢanı isə xondgarın çaĢnigirbaĢısı Yusifağa və
1051
digər əsirlərlə birlikdə diri-diri [Həmzə mirzənin] nəzərləri qarĢısına gətirdilər. Bu
döyüĢdə rumilərdən çoxları çətin həzm edilən ölüm Ģərbətini içdilər. QızılbaĢ
qaziləri rumilərin ordugahının yerləĢdiyi Çərəndaba qədər qaçanları təqib etdilər və
hətta bir neçə nəfəri alaçıqların arasında tutub gətirdilər.
Qaranlıq gecə rumilərlə qızılbaĢlar arasında çəpər çəkdiyindən böyük
əmirlər və Bəhram kimi intiqamçı əsgərlər fələk ehtiĢamlı Ģahzadənin ali
məiyyətində döyüĢ meydanından kənara gedib, ertəsi gün isə kəsilmiĢ baĢları, ələ
keçirilmiĢ «axtarma»ları və hər kəsin törətdiyi mərdanəliklərin niĢanələrini
1051
S-297, v.204b.