Искандер Мунши Тюркман. Tarix-i al?mara-yi Abbasi (Аббасова мироукрашающая история). Том 1
Подождите немного. Документ загружается.
511
nəzərdən keçirməklə məĢğul oldular. Murad paĢanı [əsirlərdən] sağ saxlanmağa
qabil olan bir neçə nəfərlə birlikdə hökmdar ordugahına göndərdilər və oradan da
Qəhqəhə qalasına apardılar. [Həmzə mirzənin qoĢunları] iki-üç gün Fəhusfənc
çayının kənarında qaldılar ki, qaça-qovdan yorulmuĢ atlar dincəlsinlər və yenidən
döyüĢə getmək bacarığında olsunlar. Rumilər tərəfdən isə Osman paĢa qırx-əlli
min nəfər
1052
təyin etdi ki, öz ordugahlarının ətrafında keĢik çəkib, irəli
getməsinlər. Az adamla onlara təlaĢ bəxĢ edən Nəvvabi-Cahanbaninin igidlik və
mərdanəliyi onları heyrətə salmıĢdı. Amma onların çoxluq və izdihamlarının
yetərli dərəcədə olması səbəbindən onlar bir tərəfdən hərblə və döyüĢlə məĢğul
olur, digər tərəfdən isə qala tikirdilər.
Xülasə, [qızılbaĢ] qoĢunu və onların atları üç-dörd gün tamamilə
yorğunluqlarını çıxarıb rahatlaĢandan sonra yenidən döyüĢə hazırlaĢdılar. Qərar
verildi ki, «Osman paĢanın savaĢa yollanmaması üzündən həlledici döyüĢ baĢ
vermədiyi üçün əgər Allah-taalanın köməyi ilə bu dəfə bizə qarĢı döyüĢə
göndərilmiĢ dəstəyə qalib gəlsək, onda rumilərin ordugahının ortasınadək
yüyənlərimizi geri çəkmədən gecə basqını üsulu ilə onların ordusunun üzərinə
tökülüĢərik. DöyüĢməyin bizimçün sərfəli olduğu müddət ərzində mümkün qədər
səy və çalıĢma həyata keçirib, qiyamət gününün əlamətlərini nümayiĢ etdirərik və
hərgah qələbə düĢmənin tərəfində olarsa, özümüzü döyüĢə-döyüĢə kənara çəkib,
ondan sonra hər gün qalmaqal atəĢini alovlandıraraq, düĢməni asudə buraxmarıq».
[QızılbaĢlar] bu məramla Allaha təvəkkül edib, fələk kimi gəzən kəhərlərinə
mindilər və zəfər bayraqlarını dalğalandırdılar. Səadətli çətir dünya sakinlərinin
Ģahzadəsi [Həmzə mirzənin] baĢı üzərində açıldı. Müzəffər məiyyətin bahadırları
Ģücaət cıdırının süvarisi [olan Həmzə mirzənin] əjdaha görünüĢlü ələminin kölgəsi
altında toplaĢıb, layiqli bir tərzdə döyüĢ meydanına yollandılar. Müzəffər qoĢunun
çərxçiləri rumilərin ordusuna çatdılar. Ordugahın mühafizəsinə və gözətçiliyinə
məmur edilmiĢ rumilər öz ordugahlarının kənarında mövqe tutub, irəli gəlmirdilər.
Bu tərəfdən də [qızılbaĢlar] tədbirlilik və ehtiyat mülahizəsi ilə arxanı və önü
gözlədilər ki, məbada, rumilərdən bir məkr və hiylə baĢ verər. Xülasə, bu minvalla
gündüz dönüb gecə oldu, lakin tərəflər arasında döyüĢ və vuruĢ baĢ vermədi.
Osman paşanın xünaq xəstəliyindən ölməsi. [QızılbaĢlar] günün axırında
həmin civarda mövqe tutub, ətrafa və yan-yörəyə qaravullar göndərdilər və zəruri
hökm verildi ki, bu gecə əsgərlər gözdə-qulaqda olub, sübhə yaxın ordugaha
tökülüĢərək, rumilərin qoĢununun özünü toparlamasına qədər onları qətlə
yetirməkdən və öldürməkdən bir dəqiqə də əl çəkməsinlər. Gecədən bir qədər
keçmiĢdi ki, qaravuldakı qazilər igidlik ayaqlarını önə qoyub, ordugahın kənarına
çatdılar, özlərini rumilərin alaçıqlarından olan bir alaçığa saldılar və oradan bir-iki
nəfəri tutub çıxararaq, onları dünya sakinlərinin Ģahzadəsi [Həmzə mirzənin]
mübarək nəzərləri qarĢısına gətirdilər.
1052
Bakı nüsxəsində sadəcə 50 min nəfər yazılmıĢdır (S-297, v.204b).
512
Nəvvabi-Cahanbani onlardan sual etdi:
- Nə üçün dünən rumilər döyüĢməkdən ötrü irəli gəlmədilər?
Onlar məchul adamlar idilər və iĢin məğzindən xəbərləri yox idi. Amma məsələni
belə izah etdilər:
- Zahirən, sərdari-əzəm xəlvətə çəkilərək, köç etmək barədə bir
neçə məĢvərət keçiribdir. PaĢalar və əsgərlər ordugahın mühafizəsindən savayı heç
bir xidmətə məmur edilməyiblər.
Bu əsnada rumilərin ordugahında çoxlu atəĢ alovlandı. Elə bil ki, xırmanlara
od vuruldu. AtəĢin Ģöləsi hər yerdən yüksəldi. Məlumatlı adamlar dedilər:
- Bu, köç etmək əlamətidir. Hər kəs öz alaçığına topladığı odunlara od
vurmuĢdur.
Bu hadisə əsirlərin sözünü təsdiq etdi. Gecə yarısı olarkən, rumilərin
ordusundakı say-seçmə adamlardan birinin himayəsinin kölgəsi altında baĢını
saxlamıĢ, həmin rumidən insancasına münasibət görmüĢ və onun sayəsində
əsgərlərin zərərindən və ziyanından qorunmuĢ bir təbrizli Ģəxs gəlib bunları
söylədi:
- Osman paĢa iki gün idi ki, xünaq xəstəliyinə tutulmuĢdu və
eĢiyə çıxmırdı. Nəhayət, dünən gecə o, əcəlin mütləq qəzavü-qədərinə düçar olub,
vəfat etdi. Gündüz bu xəbəri camaatdan gizli saxladılar. Ciğaloğlu komandanlığı
öz üzərinə götürüb, günün axırında paĢaları və ağsaqqalları yığaraq, onlara hal-
qəziyyənin mahiyyətini izah etmiĢ və hamının rəyi köç etməyin üzərində qərar
tutmuĢdur. Səhər köç edib gedəcəklər.
Bu təbrizlinin daha sonra dediklərindən aydın oldu ki, bu hadisədən bir neçə
gün öncə Cəfər paĢa qalaya göndərilmiĢ və [qala üçün] birillik azuqə tədarük
edilmiĢdi. [MəĢvərət zamanı] bir sıra paĢalar demiĢdilər:
- Hələ qalanın mühüm iĢləri intizama salınmayıb. Bizim gediĢimizdən
sonra qızılbaĢlar qalanı asanlıqla tuta bilərlər. Belə olan təqdirdə nə üçün iki-üç
min adamı ölümə verək?
Ciğaloğlu, Cəfər paĢanı qalmaq və ya getmək məsələsində ixtiyar sahibi
etmiĢ, sözügedən Ģəxs (Cəfər paĢa) isə buna belə cavab vermiĢdi:
- Əgər mən qalaya daxil olmasaydım, çıxıb gedərdim. Lakin indi ki, daxil
olmuĢam, Osman paĢanın vəfatının ardından buradan çıxıb getmək bizim
padĢahımızın dövləti üçün nöqsandır. Mən Allahın qəzavü-qədərinə razılıq verib
qalacağam. Siz isə köç edib gedin. Qoy nə olursa, olsun. Hökm Ģanlı və ulu
Allahındır.
[Sözügedən təbrizlini himayə edən] o adam «kəngaĢ» məclisindən öz evinə
gəlib, hadisənin mahiyyətini bu təbrizli Ģəxsə anladaraq, ona demiĢdi:
- Biz sabah köç edəcəyik. QızılbaĢ qoĢunu yaxınlıqda olduğu üçün ehtimal
vardır ki, sabah tərəflər arasında böyük bir döyüĢ baĢ versin. Belə olan təqdirdə sən
aralıqda zay olarsan. Əgər bacarsan, nə qədər ki, gecədir, özünü qızılbaĢ ordusuna
yetir.
513
Təbrizlinin dediyinə görə, həmin rumi bir neçə nəfəri ona qoĢub göndərmiĢ
və qızılbaĢ qaravullarının qaraltısı görünən kimi onu müĢayiət edən rumilər geri
qayıtmıĢdılar. O (təbrizli) Ģəxs söyləyirdi ki, Osman paĢanın vəfatı hadisəsi, dünya
sakinlərinin Ģahzadəsi [Həmzə mirzənin] igidlik və mərdanəliyi və qızılbaĢların
qoçaqlığı rumilərin əhvali-ruhiyyəsini sarsıtmıĢdır, onlar yeniçəri qüvvələrinin və
qalanı qorumağa məmur edilmiĢ digər dəstələrin qalada qala biləcəklərini müĢkül
sayırlar və əgər [qalanı qorumalı olanlar] orada qalmaq istəməsələr, onda Cəfər
paĢa da zərurət üzündən çıxıb gedəcəkdir.
Onun dedikləri gerçəklikdən uzaq görünmədiyi üçün hamı bu fikri qəbul
etdi. Bir sözlə, bu xəbərlər üzündən [qızılbaĢ] qoĢunu arasında sevinc qıĢqırıqları
düĢdü. [QızılbaĢlar] sevinc və Ģadlıq əlamətlərini nümayiĢ etdirdilər. Sübh vaxtı isə
hərb ləvazimatını hazırlayıb döyüĢ səflərini tərtib edən qazilər öz saylarının
azlığına və düĢmənlərin çoxluq və izdihamına baxmayaraq, döyüĢ meydanına
yollandılar. [Osmanlı] ordusunun komandanlığını öz üzərinə götürmüĢ Ciğaloğlu
öz ölkəsinə qayıtmaq əzmi ilə köç edib, böyük bir dəstəni öndə, qüvvətli bir
dəstəni də arxada təyin edərək, tamam tədbirlilik və ehtiyatlılıqla geri qayıtmağın
yolunu tutdu. Qalibiyyətli [qızılbaĢ] qoĢununun çərxçiləri rumilərin «yurt»u
(düĢərgəsi) olan Çərəndabdan keçib, ġənbi-Qazan yaxınlığında rumilərə çataraq,
döyüĢ ləvazimatlarına əl atdılar və o tərəfdən də [rumilər] dəstə-dəstə müdafiə ilə
məĢğul olub, döyüĢə-döyüĢə məsafələri qət etməyə baĢladılar.
Nəvvabi-Cahanbani səadətli qoĢunun mərkəz («qol») hissəsini Çərəndabdan
irəli aparıb, qaziləri müharibəyə həvəsləndirirdi. Ġqbal məiyyətinin bahadırları
atlarını irəli çaparaq, düĢmənlərə çatıb, mərdlik nümunələri göstərdilər və
düĢmənləri arabaların, dəvələrin və yüklərin («ağruq») arasına doğru qovdular.
Həqiqətən də, Osman paĢanın vəfat etdiyi və Rum qoĢununun sərdarsız qaldığı
həmin gündə qızılbaĢ qoĢununun sayı bir qədər də artıq olsaydı və döyüĢmək üçün
daha artıq səy göstərilsəydi, rumilərin ordusunun böyük bir məğlubiyyətə düçar
edilərək birdəfəlik məhv edilməsi mümkün olardı. Lakin bu hadisə üç səbəbdən
baĢ vermədi. Birincisi odur ki, qızılbaĢ qoĢunu çox az idi və rumilər onların
qoĢununun keyfiyyət və kəmiyyətindən xəbərdar olub bildilər ki, dünya
sakinlərinin Ģahzadəsi olan cənabın yanında on-on iki min nəfərdən artıq adam
yoxdur. Bununla yanaĢı, böyük əmirlərin arasında nifaq mövcud idi. [Həmzə mirzə
tərəfindən] yüksəldilən Əliqulu xan Fəthoğluya digərləri həsəd aparırdılar, əksər
əmirlər ona qarĢı mənfi münasibət bəsləyirdilər və istəmirdilər ki, onun adamları
qızılbaĢlar arasında Ģöhrət tapıb, fəth və zəfər sahibi kimi tanınsınlar. Digər bir
səbəb o idi ki, qızılbaĢlar fikirləĢmədən dəvələrin, yüklərin və əĢyaların arasına
gedib düĢdükdə və onların əli qənimətə çatdıqda qoĢunun əksərinin təbiətinə xas
olan mal-dövlət hərisliyinə malik ləyaqətsiz tamahkarlar malları qarət etməyə
baĢladılar. Dəvədən və yaraqdan kimlərin əlinə nə düĢürdüsə, həmin qənimətlərin
oradan aparılmasına səy göstərib, müharibədən əl çəkirdilər. Bunun nəticəsində
get-gedə qoĢun azaldı və qazanılmıĢ üstünlük sarsıldı. BaĢqa bir səbəb isə bundan
514
ibarət idi ki, Ciğaloğlu yarım fərsəx yol qət edib, Çərəndabdan ġənbi-Qazana
çatdıqda gördü ki, qızılbaĢlar cəsarətlə irəli atılırlar, rumilərin qoĢunu bir-birinə
dəymiĢdir və tezliklə darmadağın olunma ehtimalı vardır. Buna görə də o, kamil
ağıla və məqsədəuyğun tədbirə əməl edib, dərhal həmin yerdə mövqe tutdu,
alaçıqları və arabaları öz ordusunun ətrafına çəkib, yeniçəriləri arabaların arxasına
yerləĢdirərək, müdafiə olunmağa baĢladı. QızılbaĢlar tərəfindən daha artıq bir
hərəkət baĢ vermədiyindən və onlar arabaların üzərinə həmlə etmədiklərindən,
qaçmağa meyillənən rumilər öz ürəklərinə toxtaqlıq verərək, xofdan və qorxudan
uzaqlaĢdılar. Bu vəziyyəti müĢahidə edən və qızılbaĢ qoĢununun təfriqə
düĢməsindən agah olan Nəvvabi-Cahanbani bütün bunlara baxmayaraq, irəli atılıb,
mərkəzdə hazır olan qoĢunla birlikdə tam fədakarcasına həmlə etmək istədi ki,
təqdir pərdəsi arxasında gizli olan surət üzə çıxsın. Lakin böyük əmirlər və
dövlətsevərlər arabalar üzərinə hücum etməyi məsləhət görməyib, adlı-sanlı
Ģahzadənin səba rəftarlı atının yüyənini tutaraq, bu əzmkarlığın qarĢısını almaqdan
ötrü təkid və xahiĢ etdilər. Nəvvabi-Cahanbani zahirən mətləblərinin yalnız o
həzrətin misilsiz vücudunu qorumaqdan ibarət olan bu dövlətsevərlərin
məsləhətinə əməl edib, müharibədən əl çəkərək, Çərəndab ətrafında mövqe tutdu.
Bu döyüĢdən [kəsilmiĢ düĢmən] baĢlarının və «axtarma»ların az gətirilməsinə
baxmayaraq, əsgərlərin əlinə qənimət çox keçmiĢdi
1053
. Rumilər ġənbi-Qazandan
köç etdikdən sonra Nəvvabi-Cahanbani ali məiyyətin mülazimləri ilə öz
düĢərgəsindən («yurt»undan) atlanaraq, rumilərin qoĢununun arxasınca düĢdü ki,
döyüĢə girməyin sərfəli olduğu hər yerdə onlara qarĢı vuruĢsun və yolun heç bir
mənzilində onları rahat buraxmasın. Ta Təsuc qəsəbəsindək rumiləri bu qaydada
təqib etdilər. Qazilər fürsətdən yararlanıb, özlərini rumilərə yetirərək, onlarla
döyüĢə girdilər və bir çoxlarını qılınca yem edib, qətlə yetirdilər. KəsilmiĢ baĢlarla
«axtarma»lar [Həmzə mirzənin] mübarək nəzərlərinə çatdırıldı. Ta Mayan
mövqeyinədək böyük döyüĢ baĢ verdi. Ġsmayılqulu xan və Ģamlu tayfası igidlik
atını irəli çapdı. Lakin rumilərin böyük bir dəstəsi onlara qarĢı zor göstərdilər və
onları dəf edib, geri oturtdular. Allahın qəzavü-qədərindən o çöldə bir bataqlıq
vardı. ġamlu tayfasının güzarı oraya düĢdü və onların atları sinəyədək gilə batdılar.
Rumilər onları qırmağa çalıĢdılar. Əgər bir an kömək gəlməsəydi, döyüĢə yararlı
olan Ģamlu cavanları gilin içərisində qətlə yetiriləcəkdilər. Bu zaman çərxçi olan
Pirqeyb xan Ustaclu kömək üçün irəli atılıb, rumiləri geri oturtdu və Ģamlu qaziləri
yüz təĢviĢ və yorğunluqla çirkabdan çıxdılar. Ali məiyyət mülazimlərindən Zeynal
bəy ġərbətdarın oğlu ġahhüseyn bəy
1054
və müqərrəblər silkinə daxil olan Div
sultan Zülqədərin oğlu Qorxmaz xan Cəbbədar bu döyüĢdə qətlə yetirildilər.
Ümumiyyətlə, o gün bir o qədər də çox nailiyyət əldə olunmadı.
1053
«Axtarma» döyüĢ meydanında öldürülmüĢ düĢmənlərin üzərindən axtarılaraq yığılan əĢyaları,
qənimət isə düĢmən ordugahından ələ keçirilən və ya düĢmənin atıb qaçdığı malları nəzərdə tutur.
1054
Bakı nüsxəsində Hüseyn bəy yazılmıĢdır (S-297, v.206b).
515
Əliqulu xan Fəthoğlu mənsəb sahiblərinin və dövlət büsatı müqərrəblərinin
bir-birlərinə olan paxıllığı və həsədi üzündən Ġsmayılqulu xana mənfi münasibət
bəslədiyi üçün Pirqeyb xana kin-küdurətlə dedi:
- Nə üçün Ģamlu [tayfasına] kömək edib qoymadın ki, o, (yəni Ġsmayılqulu
xan) öz tay-tuĢları arasında xəcalətə düçar olmuĢ bir Ģəkildə məğlub edilsin?!
Əgər qızılbaĢ qoĢununun əyanları arasında nifaq və ittifaqsızlıq bu qədər
rəvac tapmasaydı, aydındır ki, o zaman nə [çox] iĢlər görmək mümkün olardı.
Xülasə, Nəvvabi-Cahanbani Təsucadək təqibdən əl çəkmədi və imkanı çatdığı
qədər səy və çalıĢqanlıq nümayiĢ etdirdi. Həqiqətən də, bu döyüĢlərdə və
vuruĢmalarda Nəvvabi-Cahanbanidən bir təqsir baĢ vermədi. Hərb və döyüĢə
yollandıqları gündən etibarən o, on dörd gün ərzində savaĢ paltarlarını («zireh və
xəftanı») əynindən çıxarmadı və hər gün sübhdən Ģama qədər öz vaxtını
[rumilərin] ovlanmasına sərf edib, o tayfanın yox olunmasına və məhv edilməsinə
cəhd göstərdi. Amma düĢmənlər saysız-hesabsız idilər və onların ölçüyəsığmaz
qoĢununa müqavimət göstərmək ali məiyyətin mülazimlərinin qüdrəti fövqündə
idi. Bir yandan da öz aralarında nifaq etməklə məĢğul olan qızılbaĢ baĢçılarının
bəsirət gözləri bu halın axırının necə nəticələnəcəyini görməz olmuĢdu. Onların
xilqətində Ģeytani vəsvəsələri öz ürəklərindən çıxarmaq və ixlas yoluna qədəm
qoymaq istiqamətində heç bir çalıĢqanlıq yox idi. Onlar tərslik və inadkarlıq
üzündən kələfin ucunu əldən verib, belə bir [ağır] Ģəraitdə hamısı birlikdə
həmrəylik və yoldaĢlıq nümayiĢ etdirmədilər.
Sözün qısası, rumilər öz ölkələrinə yaxınlaĢdıqlarından [qızılbaĢlar] geri
qayıtmağı və qalanın ələ keçirilməsi ilə məĢğul olmağı ən önəmli vəzifə hesab
edib, hərəkət yüyənlərini geri qayıtmaq səmtinə döndərərək, [Təbriz] Ģəhərinin
yaxınlığına, ġənbi-Qazan ətrafına gəlib, orada dayandılar. [Həmzə mirzə] öz adlı-
sanlı atasının hüzuruna adam göndərib, əhvalatın təfərrüatını ona ərz etdi. Ġsgəndər
Ģanlı nəvvab da ordunun yükləri («ağruq») ilə birlikdə köç edib, [Təbriz] Ģəhərinə
gəldi, hökmdarın dövlətxanası olaraq sədr Mir Əsədulla ġüĢtərinin mənzilləri təyin
edildi və hökmdar orada məskunlaĢdı. Əmirlərdən və dövlət ərkanından hər biri o
Ģəhərin yarımuçuq-yarımabad mənzillərindən birində məskən saldı. Həmin vaxt bu
sətirlərin müəllifi Ģanlı orduda idi. Biz ertəsi gün Ģəhərə gəldikdə nəzərlərimizə
qəribə bir Ģəhər dəydi. Qızılı və lacivərdi rəngdə bəzədilmiĢ bütün evlər xarab
olmuĢdu. NaxıĢlı qapılar və pəncərələr sökülüb, odun yerinə yandırılmıĢdı.
Ağaclar, bağlar və bağçalar qırılıb, illik odun kimi qalaya daĢınmıĢdı. Ürəyə yatan
neçə min evin arasından ortabab adamlardan birinin yaĢayıĢ yeri olmağa qabil olan
bir ev də salamat qalmamıĢdı. Bütün dükanlar, kaĢı ilə iĢlənmiĢ ikimərtəbəli
emalatxanalar və hamamlar viran olmuĢdu. Həmçinin öldürülmüĢ təbrizlilərin
cəsədləri küçələrdə, evlərdə və bazarlarda düĢüb qalmıĢdı. Xülasə, sevinc bəxĢ
edən Təbriz Ģəhəri malik olduğu bütün Ģadlıq və Ģənliklə birlikdə viranə qalmıĢ
vəziyyətdə nəzərə gəlirdi. Onu müĢahidə etməkdən könüllər həyəcana gəlir və
516
hətta daĢürəkli insanların da halı pəriĢan olurdu. Mövlana Vüqui Təbrizi
1055
o
vəziyyətə münasib olaraq bu beyti deyibdir:
Beyt
«Kərbala hadisəsini dərdimə təskin verirəm, çünki
Təbrizə həsrət ürəyim Təbrizdən də viranədir».
Ġsgəndər Ģanlı nəvvab və dünya sakinlərinin Ģahzadəsi tərəfindən möhtəsib
əl-məmalik Mir Cəfər ibn Mir Rastiyə əmr olundu ki, neçə gün ərzində vaxtını
qətlə yetirilmiĢlərin kəfənə tutulmasına sərf edib, öldürülmüĢlərin dəfni ilə məĢğul
olsun. Həmçinin küçələri və məhəllələri yemin olmaması ucbatından tələf olub bir-
birlərinin üzərinə yıxılmıĢ atların və qatırların leĢlərindən təmizlədilər. Ətraf
kəndlərə və tarlalara səpələnmiĢ Təbriz camaatı tədricən Ģəhərə gəlib, öz evlərini
viran, azuqə və dəfinələrinin isə talan olunduğunu gördülər. Əmirlərin, dövlət
ərkanının, mənsəb sahiblərinin və baĢqalarının hərəsi bir mənzildə məskunlaĢdı.
Müxtəsər, insanların sakin ola biləcəyi yerlər təmir olundu, Təbriz Ģəhərində
ordunun və Təbriz əhlinin əzizləməsi sayəsində bərpa iĢləri aparıldı və həmin qıĢda
hökmdarın qıĢlağı o cənnət görkəmli Ģəhərdə baĢ verdi.
TƏBRĠZ QALASI UĞRUNDA VURUġMA VƏ BU ĠLĠN AXIRINA
QƏDƏR QALANIN ƏTƏYĠNDƏ VƏ MÜHASĠRƏNĠN GEDĠġĠNDƏ
BƏNDƏLƏRĠN YARADICISI [OLAN ALLAHIN] TƏQDĠRĠ
ĠLƏ BAġ VERMĠġ HADĠSƏLƏR HAQQINDA
Əzəli və əbədi [Allahın] iradəsində və istəyində qərar tutmuĢdu ki, fərəh
bəxĢ edən Təbriz bölgəsi rumilərin ixtiyarına keçsin, o Ģəhərdə çoxlu dağıntılar
törədilsin və oranın neçə il rahatlıq və asudəlik içində yaĢayaraq qürur badəsindən
sərxoĢ olmuĢ əhalisi vətəndən ayrı düĢüb, çeĢidli bəlalara və möhnətlərə giriftar
qalsınlar. Ondan ötrü ki, bərbad Ģəraitin nə olduğunu bilməyən o camaatın düĢdüyü
vəziyyət dünya adamlarına ibrət olsun və bu gün öz feyz bəxĢ edən vücudu ilə
Ġranın xoĢbəxt taxtına asiman parlaqlığını və iki cahanın zinətini yiyələndirən
bəxtiyarlıq və səadət bürcünün ulduzunun, yəni misilsiz Ģəhriyar, tərifəlayiq xislətli
hökmdar, Allahın kölgəsi olan əlahəzrət Ģahın hakimiyyəti və hökmranlığı
zamanında vəziyyət yaxĢılaĢmağa doğru üz tutsun, hadisələrin alçaqlığı və xarlığı
ucbatından sevinc və Ģənlikdən məhrum olmuĢ o ürək oxĢayan bağça (Təbriz)
taleyin uğuru ilə cəlal sahibi olan həzrətin (ġah Abbasın) zavalagəlməz dövlətinin
valilərinin ixtiyarına keçsin, tənəzzül zülmətinə qərq olmuĢ o ərazi atəĢ yağdıran
1055
S-297, v.207a. Tehran çapında (s.316) Mövlana Füruği Təbrizi yazılmıĢdır. Əslində isə Bakı
əlyazmasında qeyd olunduğu kimi, bu Ģair Mövlana Vüqui Təbrizidir. Onun əsl adı Məhəmməd ġərif
olmuĢ, h. 1018-ci (m. 1609) ildə vəfat etmiĢdir (M.Tərbiyət. DaniĢməndani-Azərbaycan, s.60).
517
qılıncın məĢəlləri altında iĢıqlanıb, əmin-amanlıq aləminə nur saçsın. Məhz bu
səbəbdən o zamanlar həmin fəlakəti dəf etmək üçün hər nə qədər səy göstərib
çalıĢsalar da, nəticəsi az oldu və gizlinlik pərdəsi altında olan bəzi iĢlər üzə
çıxaraq, vəziyyəti mürəkkəbləĢdirdi.
Müxtəsər, səadətli ordu Təbrizə daxil olduqdan sonra böyük əmirlər ehtiyat
nöqteyi-nəzərindən qalanın ətrafını və yan-yörəsini əhatələyib, neçə yerdə
səngərlər («sibə»lər) yaradılmasını təyin etdilər. Sahibabad meydanı və Həsən
padĢah məscidi tərəfində yerləĢən Ģərq səmtində Nəvvabi-Cahanbaninin, o həzrətin
Ģəxsi mülazimlərinin, Əliqulu xan Fəthoğlunun, onun tabeçilərinin və Təbriz
camaatının səngəri qərar tutdu. Səhharan («sehrbazlar») məhəlləsinin yerləĢdiyi ön
tərəfdə bir səngər qorçubaĢıya, qorçulara və bəzi əmirlərə, bir səngər isə ġahrux
xana və zülqədər tayfasına məxsus oldu. Məhəmmədi xan Toxmağın tabeçiləri,
Ġmamqulu xan Qacar və Qarabağ camaatı da digər bir səngəri öhdələrinə
götürdülər. Amma qalanın iki tərəfi, yəni qərb və Ģimal istiqamətləri boĢ qaldı və
qoĢunun azlığı səbəbindən o tərəfləri mühasirəyə almaq mümkün olmadı. Bəzən
türkman, təkəlü [tayfalarının] və Fars [vilayətinin] qoĢunlarının gəliĢi xəbəri
çatdığından, qərara alındı ki, əgər onlar gəlib xidmətkarlıq məqamında dursalar,
onda həmin istiqamətlərdə mövqe tutarlar.
Qala əməliyyatı üçün yerqazan («beldar») və külüngdar adamların sorağı ilə
Azərbaycan məmləkətində fərman verildi və top ləvazimatı tərtib olunaraq, Murad
bəy TopçubaĢı top tökməyə baĢladı. Topun tamamlanmasına qədər Həsən padĢah
mədrəsəsinin ortasından lağım atmaq qərarına gəldilər ki, bu lağım qalanın ortasına
gedib çatmıĢ olsun. Dəmir pəncəli lağımçılar («nəqbçi»lər) lağım atmaq iĢinə
baĢladılar.
Amma mühasirə zamanı ümumi qoĢunun zəifləməsinə və pəriĢanlığına
səbəb olan hadisələr baĢ verdi. ġahın və ordunun könlünü qəmləndirən,
qızılbaĢların sarsılmasına və mühasirədəkilərin cəsarətlənməsinə səbəb olan
hadisələrdən birincisi dövlətin böyüklərindən və zülqədər tayfasının rəislərindən
ġahrux xan Möhürdarın Tanrının təqdiri ilə əsir düĢməsi oldu. Bu ibrətverici
hadisənin Ģərhi belədir ki, sözügedən Ģəxs Ģücaətli, igid, mərdanə bir kiĢi idi və
qeyrət, ləyaqət cəhətdən ona ağır gəlirdi ki, bütün əmirlərin və böyük dövlət
ərkanının burada olduqları bir halda, qızılbaĢların yüz illik evi sayılan Təbriz
Ģəhərinin ortasında axta bir adam olan Cəfər paĢa hökmdar dövlətxanasında və
HəĢt-behiĢt sarayında oturub, Rum xondgarının adına xütbə oxutdursun. Buna görə
də [ġahrux xan] qalanın ələ keçirilməsi yolunda iztirab çəkib, hər gün bildirirdi ki,
ta bu qala fəth olunmayınca, yuxu, yaĢayıĢ və asayiĢ bizə haramdır. Qeyrətinin
çoxluğu ucbatından tədbirlilik və ehtiyatlılıq yolundan uzaq düĢüb, birinci həftədə
öz mövqeyini irəli çəkdi və qala divarı yaxınlığında yerləĢən bir evə gəldi.
Nəvvabi-Cahanbani bu igidliyi, mərdanəliyi və tələskənliyi məqsədəuyğun
saymırdı və iki dəfə adam göndərib, ona belə bir xəbərdarlıq etmiĢdi:
518
- Oradan qayıdaraq, daha sonra öz mövqeyini yavaĢ-yavaĢ irəli çək və hər
nə qədər irəli gedərsənsə, öz arxanı köməkçi qüvvələr və tüfəngçilərlə istehkam
edib, xatircəm olduqdan sonra irəliləməyə davam et!
Lakin sözügedən (ġahrux) xan ona bu cür cavab göndərdi:
- Dünyanı bəzəyən rəyiniz məqsədəuyğundur və əvvəlcədən belə etmək
gərək idi. Amma bir halda ki, gəlib buraya çıxmıĢam, buradan geri qayıtmağı
özümə layiq bilmirəm. Rəbbin qəzavü-qədəri, uğurlu çalıĢqanlıq və səadətin
müvəffəqiyyəti ilə bu iki-üç gün ərzində:
«Ya murad ilə fələyin üzərinə ayaq qoyarıq,
Ya da ki, mərdliklə qeyrət naminə baĢ qoyarıq».
Onun əsir düĢməsinin fərmanı qəzavü-qədər lövhəsində yazıldığından o,
orada qalmaqda israr etdi. Nəvvabi-Cahanbani ertəsi gün eĢikağasıbaĢı Piri bəy
ġamlunu onun yanına göndərdi ki, öyüd-nəsihət verərək, onu oradan çıxarsın.
Sözügedən Ģəxs onun yanına gəldi. Onlar bu məsələ barədə söhbət edərkən rumilər
əksər əsgərlərin və gecə keĢikçilərinin çıxıb getdikləri və gündüz keĢikçilərinin
hələ gəlib çıxmadıqları bir məqamda qəflətən qaladan çıxdılar və o mövqeyin
üstünə tökülüĢdülər. Bir dəstə yenicəri gəliĢ-gediĢ yeri olan küçənin giriĢ yolunu
tutaraq, tüfəng atəĢlərinin köməyi ilə gəliĢ yolunu bağladılar. Digər bir dəstə isə o
evi mühasirəyə alıb, qapıdan və pəncərədən içəriyə çoxlu ox və tüfəng atdılar.
Axırda onlar evə daxil oldular.
Şahrux xanın rumilərin əlinə əsir düşməsi. ġahrux xan, onun «Zəhrimar»
[ləqəbi] ilə məĢhur olan və mötəbər əmirlərdən, zəmanənin Ģücaətlilərindən sayılan
oğlu Əbülqasim sultan, Piri bəy EĢikağasıbaĢı və orada olan neçə nəfər digərləri
mərdliklə vuruĢdular. ġahrux xan yaralanıb, əsir düĢdü. Digərləri isə Ģəhidlik
Ģərbətini içdilər. Rumilər onun ġahrux xan olduğunu öyrəndikdə dərhal geri
qayıdıb, onu qalaya çatdırdılar. ġəhərdə rumilərin [qaladan] çıxması və ġahrux
xanın mövqeyində döyüĢ baĢ verməsi xəbəri yayıldı. Hər tərəfdən qızılbaĢlar oraya
hücum çəkdilər. Lakin onlar çatana qədər rumilər geri qayıdıb, onu qalaya
aparmıĢdılar.
Bu hadisənin baĢ verməsi səbəbindən qaladan sevinc qıĢqırtıları yüksəldi.
Bayırdakıların ürəyini isə qəm-qüssə bürüdü. Mühasirədəkilər qalanı müdafiə
etməyə cəsarətləndilər. QızılbaĢların isə əhvalı pəriĢan oldu. Nəvvabi-Cahanbani
bu hadisəyə baxmayaraq, öz misilsiz xatirinə kədəri və qəmi yaxın buraxmadı və
buyurdu:
- Hər kim ki, artıq dərəcədə özbaĢınalıq edib öz vəlinemətinin sözünü
eĢitməsə, bunun nəticəsi heyifsilənmək və peĢmançılıqdan savayı bir Ģey
olmayacaqdır.
Amma bununla yanaĢı, [ġahrux xan] din və dövlət yolunda çalıĢmıĢ bir
adam olduğundan onun xələflərinə nəvaziĢ göstərildi. Möhürdarlıq mənsəbi onun
519
oğlu Əsləməs xana verildi. Həmçinin Əbülqasim sultanın mənsəbi onun oğlu
Təhmasibqulu sultana mərhəmət olundu. Piri bəyin oğlu Rzaqulu bəy hüsn-camal
sahibi olan bir yeniyetmə idi. O da öz atasının yerinə eĢikağasıbaĢı [təyin] edildi.
Zülqədər tayfasının əvvəlki qaydada həmin səngərdə qalması müəyyənləĢdirildi.
Amma onlar öz səngərlərinin keĢiyindən, qorunmasından və mühafizəsindən
savayı bir iĢ görə bilmədilər.
Bu zaman daha bir ikrah doğuran hadisə baĢ verdi. Belə ki, «kəluquĢ» adı
ilə məĢhur olan, on beĢ batman ağırlığında daĢ atan və cənnətməkan Ģahın
topxanasına məxsus olub, qalalardan birində saxlanılan bir topu qalanın ətəyinə
gələrək, ön tərəfdən bürclərdən birinə niĢan alıb atdılar və bürcün yarısı onun
güllələrinin təsirindən töküldü. Lakin rumilər günün günorta çağı səngərə
tökülüĢüb, oradakı adamları tüfəng atəĢləri ilə pərən-pərən salaraq, topun
halqalarına kəndir saldılar, daha sonra isə adamların cəmləĢməsinə qədər təcili
surətdə geri çəkilib, topu [qala] divarlarının ətəyinə çəkdilər, oradan da qalaya
apardılar.
Hadisələrdən digər birisi bu idi ki, iki aydan sonra toptökmə iĢinə hazırlıqlar
tam baĢa çatdırılmıĢdı və qızılbaĢ oyanları bu iĢin icra olunması üçün
toplaĢmıĢdılar. Lakin qıĢın Ģiddətindən və günəĢ Ģüalarının zəif düĢməsi
səbəbindən top qəlibləri yaxĢı qurumamıĢdı və rütubətə malik idi. Buna görə də
kürədə əridilmiĢ misi qəliblərə tökdükdə həmin ərinmiĢ mis fıĢqıraraq, qəliblərdən
havaya sıçrayıb, ətrafa və yan-yörəyə dağıldı. Az qala zati-aliləri [Həmzə
mirzənin] müqəddəs vücuduna ondan xətər toxunacaq və o, ərinmiĢ misin
ziyanından zərər çəkəcəkdi. Ulu Yaradan onu hifz etdi. Amma müqərrəblərdən və
müqəddəs büsatda hazır olan Ģəxslərdən neçə nəfəri əridilmiĢ misin ziyanından
zərər çəkdilər və yandılar. Beləliklə, iki ay ərzində top tökməyin intizarım çəksələr
də, əmələ gəlmədi.
Bu hadisədən sonra müqərrəblər zümrəsindən olan Hüseyn bəy Ənisin oğlu
Barxudar bəy TopçubaĢı top tökməyə məmur edildi. O, qırx beĢ gün ərzində bu
iĢin ləvazimatını hazır etdi. Münəccimlərin qərarlaĢdırdıqları uğurlu bir saatda ali
məclis tərtib olundu və bu dəfə taleyin qüvvəsi ilə iyirmi beĢ batman daĢ atan
böyük bir top arzu olunan Ģəkildə tökülüb hazırlandı. Həmin topu Nəvvabi-
Cahanbaninin səngərinə aparıb, orada quraĢdırdılar və topçular öz iĢləri ilə məĢğul
olmağa baĢladılar.
Lağım iĢi də irəliləməkdə idi. Məlumatlı adamlar təxmin və müqayisə ilə
müəyyən etdilər ki, [lağım] qalaya çatıbdır. Gecə ikən üç yüz nəfərə qədər iĢə
yarayan cavan təyin edilib göndərildi ki, lağımı dəlib qalaya soxulsunlar, bunu
bildirmək üçün gərənay çalsınlar və gərənay sədası gələn kimi bütün səngərlərdən
[qala üzərinə] hücum baĢlasın, Lakin o zaman həmin qalanın ələ keçirilməsi tale
qələmi ilə yazılmadığından və bu iĢin həyata keçirilməsi kama yetmiĢ hökmdar,
Allahın kölgəsi olan əlahəzrət Ģahın hakimiyyəti və dünyanı bəzəməsi zamanına
qədər təxirə salınmalı olduğundan o vaxt qalanın alınmasına imkan verməyən bir
520
hadisə baĢ verdi. Xülasə, lağımdakı igidlər lağımı tez baĢa çatdırmağa
çalıĢdıqlarından təxmin və müqayisədə səhvə yol verib, ġirhacı [adlı yerdə] lağımı
dəlib baĢ qaldırdılar. Məlum oldu ki, qalaya çatmaq üçün hələ bir neçə gün də iĢ
görmək lazımdır. Buna görə də onlar dəliyi qapayıb, öz iĢlərinə davam etdilər. Bu
əsnada dövlət ərkanının böyüklərindən olan qorçubaĢı Qulu bəy ƏfĢarın və onun
qardaĢı oğlu, Nəvvabi-Cahanbaninin qorçubaĢısı Cabbarqulu bəyin qalaya fərar
etməsi hadisəsi baĢ verdi və bu hadisə qalanın alınmasının təxirə düĢməsinə səbəb
oldu.
QorçubaĢının fərar etməsi və rumilərin qalasına getməsi. Bu mövzunun
icmal yolu ilə izahı belədir ki, Qulu bəy QorçubaĢı bütün iĢlərdə Məhəmməd xanla
və s. əmirlərlə müttəfiq olmuĢ və Nəvvabi-Cahanbaninin möhtərəm anasının qətlə
yetirilməsi, Mirzə Salmanın öldürülməsi və zati-aliləri [Həmzə mirzənin] xatirində
təbii olaraq ikrah doğuran digər əməllər məhz onların iradəsi və qərarı əsasında baĢ
vermiĢdi. HəmiĢə zati-alilərinin xatirinin mərkəzində belə bir düĢüncə mövcud idi
ki, macal düĢəndə o təbəqədən intiqam alsın. Lakin rumilərin gəliĢ-gediĢi
hadisələri onun bu düĢüncəsinin gerçəkləĢməsinin yubanmasına və təxirə
düĢməsinə səbəb olurdu. Məlumatlı və təcrübəli bir Ģəxs olan qorçubaĢı bu
məsələni anlayıb, həmiĢə xoflu və ürkək vəziyyətdə idi. Nəvvabi-Cahanbani də
ondan bədgüman idi.
Bu vaxt Məhəmməd xanla Vəli xan fitnəkarlıq mövqeyini tutub, Əmir xanın
qanının intiqamını almaq məqsədi ilə bir-birləri ilə ittifaq edərək, Ģanlı orduya
doğru yollanmıĢ və Təbriz yaxınlığına çatıb, üsyan və tüğyan nümayiĢ etdirməyə
baĢlamıĢdılar. Həmin zaman [Həmzə mirzənin] nurlu xatirinə gəldi ki, birdən,
dövlətin ümdə dayaqlarından olan qorçubaĢı gizli surətdə türkman və təkəlü
tayfaları ilə müttəfiq olar və onların gəliĢi vaxtı o, növbənöv fəsadlar törədə bilər.
Əmir xanın qanına bais olmuĢ Əliqulu xan Fəthoğlu və Məhəmmədi Sarısolağ
aranı daha da qızıĢdırıb, Nəvvabi-Cahanbaninin beyninə bunları yeritdilər:
- O təbəqənin gəliĢindən öncə qorçubaĢını aradan qaldırmaq lazımdır və
bunun təxirə salınması caiz deyildir. Çünki o camaatın gəliĢindən sonra onlar bir-
birlərinin köməyi ilə nə istəsələr həyata keçirə bilərlər.
Bu sözlər [Həmzə mirzənin] ürəyində özünə yer tapdı. O güruhun (türkman
və təkəlü tayfalarının) gəliĢinin avazı yayıldıqda, qala mühasirəsi əsnasında
[qorçubaĢının] iĢini bitirmək qərara alındı və neçə gün bundan əvvəl ərəĢlü
tayfasından üç yüz nəfərlə ulu dərgaha gəlmiĢ Əmiraslan xan ƏrəĢlü ƏfĢarın oğlu
Təhmasibqulu sultan qorçubaĢılıq mənsəbinə namizəd edilib, belə bir əmr aldı ki,
[Qulu bəy ƏfĢan] aradan qaldırsın. O, bu tapĢırığı icra etməyə yollandı.
QorçubaĢı da xain adamlar kimi xoflu idi. Türkman və təkəlülərin gəliĢi
barədə dalbadal xəbərlərin gəlib çatdığı o bir neçə gün ərzində olduqca narahatçılıq
keçirirdi və səngərdən evə gəlib, özünü xəstəliyə vuraraq, neçə gün evdə oturmaqla
bu təbəqənin gəlib çatmasının intizarını çəkirdi. Təhmasibqulu xanı bu xidmətə
təyin etdikləri gün qorçubaĢının qardaĢı oğlu Cabbarqulu bəy zati-alilərinin