Искандер Мунши Тюркман. Tarix-i al?mara-yi Abbasi (Аббасова мироукрашающая история). Том 1
Подождите немного. Документ загружается.
481
həm əlimizə yeni vilayətlər keçər, həm də ki, ġirvan vilayəti qızılbaĢ basqınından
xilas olar». Rum sultanı Sinan paĢanı danlaq və məzəmmətə məruz qoyub, ikinci
vəzir olan Fərhad paĢanı sərdar [təyin] edərək, böyük bir qoĢunla bu lərəfə yolladı
və Ġbrahim xanı Ġstanbulda saxladıb, sülh bağlamaq təklifini qəbul etmək üçün
[qızılbaĢların qarĢısına] Ģərtlər qoydu: «Hansı yerlərə ki, Osmanlı əsgərləri ayaq
basıblar və orada Rum padĢahının adına xütbə oxudulubdur, o yerləri Osmanlı
sülaləsinin mənsublarının ixtiyarına buraxsınlar və münaqiĢədən əl çəksinlər. Əgər
qızılbaĢ padĢahı bu Ģərtə razı olmazsa, onda biz sizin məmləkətinizi iĢğal etməkdən
əl çəkməyəcəyik».
Ġbrahim xanın adamı Xorasanda dövlət taxtının ətəyinə gəlib, onun bu
məsələyə dair ərizəsini [ġah Məhəmməd Xudabəndənin] nəzərinə çatdırdı.
[Ġbrahim xan], doğrudan da, dövlətsevərlik üzündən həmin ərizədə belə qeyd
etmiĢdi: «Ağıl belə fitva verir ki, bu iĢdə inad və tərslik göstərmək dövlətin zərər
çəkməsinə səbəb olacaq və axırda çeĢidli peĢmançılıqlarla nəticələnəcəkdir. Bu
gediĢlə hər il bir məmləkətimiz əldən gedir. [Osmanlıların irəli sürdükləri] sülh
Ģərti isə dəyiĢməz olaraq qalır. Belə olan təqdirdə, nə qədər ki, hələ vilayətlərin
çoxusu əlimizdədir, tamamilə Osmanlı sülaləsinin əsgərlərinin tabeçiliyi altına
keçmiĢ ġirvan məmləkətini onlara verməklə sülh bağlamaq dövlətimiz üçün
nisbətən sərfəli və faydalı olardı».
Lakin özbaĢına qızılbaĢ əmirləri tayfalar, oymaqlar arasında mövcud olan
ikitirəliyə, nifaqa və ittifaqsızlığa baxmayaraq, öz tədbirsizlikləri ucbatından bu
təklifə razı olmadılar. Ġbrahim xanın ərizəsinin cavabı bu Ģəkildə qələmə alındı:
«Əgər bundan öncə tərtib olunmuĢ Ģərtlər
1021
daxilində sülh bağlanması baĢ
verərsə, qoy olsun. Əks təqdirdə, əzəldən yazılmıĢ tale nədirsə, eləcə də olacaqdır».
Xülasə, Fərhad paĢa böyük bir qələbəlik və izdihamla Ərzuruma gəldi və
sərhəd qoĢunları ilə kürd əĢirətlərinin əmirlərini toplayıb, Qars yolu ilə Çuxursəəd
üzərinə irəlilədi. Çuxursəəd bəylərbəyisi olan Məhəmmədi xan Toxmaq, Əmir xanı
və Ġmamqulu xanı vəziyyətdən xəbərdar edib, tabeliyindəki əmirləri və o sərhədin
camaatını yığaraq, bu hadisəni həll etməyə, tədbir görməyə və dəf etməyə getdi.
Sözün qısası, Azərbaycanda və Qarabağda olan qızılbaĢların böyük xanları,
əmirləri və bəylərbəyiləri o saysız-hesabsız qoĢuna qarĢı vuruĢmağın öz qüvvətləri
və qüdrətləri xaricində olduğunu anlayırdılar və Ġraqdan kömək və yardım
gələcəyinə ümidləri yox idi. Buna görə də onlar heç vəchlə bu hadisəni dəf edə
bilmədilər və onların heç bir tədbiri baĢ tutmadı.
Məhəmmədi xan Ġrəvandan çıxaraq, yanında olan adamlarla birlikdə
rumilərin ətrafında və yan-yörəsində Ģücaət nümunələri göstərib, onlara qarĢı
basqınlar həyata keçirdi. Amma bunun onlara heç bir təsiri olmadı. Fərhad paĢa
1021
«Bundan öncə tərtib olunmuĢ Ģərtlər» dedikdə 1555-ci il Amasya sülh müqaviləsinin Ģərtləri
nəzərdə tutulur.
482
Ġrəvana çatıb, bir neçə gün orada qaldı
1022
. O, orada mükəmməl dərəcədə möhkəm,
mətanətli və istehkamlı bir qala tərtib etdi, orada ehtiyac duyulduğu qədərincə
gözətçi və yeniçəri qoydu, oraya illik azuqə, topxana yarağı və qala müdafiəsinin
ləvazimatını yığaraq, geri qayıtdı. Məhəmmədi xan istər-istəməz o məmləkətin
hökumətindən əl çəkib, Naxçıvana gəldi, qazilərin arvad-uĢaqlarını Əlincəq
qalasında yerləĢdirdi. Əmir xan və türkman əmirləri bu dəfə də Məhəmmədi xana
qətiyyən bir yardım göstərmədilər və onlar darüssəltənə Təbrizin mühafizə
edilməsini və qorunmasını daha əhəmiyyətli və vacib bilib, kürdlərin yaxınlıqda
olmasını əsas gətirərək, [Təbrizdən] kənara ayaq qoymadılar. Beləliklə, Kiçik
Ərməniyyənin («Ərməniyyeyi-suğra») böyük bir hissəsini təĢkil edən abad
Çuxursəəd vilayəti düĢmənin ixtiyarına keçdi
1023
. Həmçinin ġirvan vilayətində də
1022
Fərhad paĢa Ġrəvan Ģəhərinə 2 Ģaban 991 /21 avqust 1583-cü ildə daxil olmuĢdu (B.Kütükoğlu.
Osmanlı - Ġran siyasi münasebetleri, s.136).
1023
Burada Ərməniyyənin xatırlanması anlaĢılmazdır və ziddiyyətlidir. Çünki fəslin sərlövhəsindən
aydın surətdə görünür ki, söhbət Azərbaycanda baĢ vermiĢ hadisələrdən gedir və deməli, Çuxursəəd də
Azərbaycana aiddir. Həm də onu qeyd etmək lazımdır ki, «Tarix-i aləmara-yi Abbasi»nin çoxsaylı
nüsxələrinin heç də hamısında bu cümlə daxilində Ərməniyyə sözü əksini tapmamıĢdır. Məsələn,
S-297 Ģifrəli Bakı əlyazmasının bu yerində (v.192b) Ərməniyyənin adı çəkilmir. Tehran nəĢrində
«Ərməniyyeyi-suğra» («Kiçik Ərməniyyə») yazılsa da, mənbənin Bakı nüsxəsində «Ərməniyyə»
əvəzinə «arəmənde» («rahatlıq bəxĢ edən»), «suğra» əvəzinə isə «həsri» («əhatə olunmuĢ») sözləri qeyd
edilmiĢdir. Beləliklə, Tehran çapında (s.293) əksini tapmıĢ «Kiçik Ərməniyyənin böyük bir hissəsini
təĢkil edən abad Çuxursəəd vilayəti» ifadələri əvəzinə, Bakı əlyazmasında «[ərazi-cə] böyük, rahatlıq
bəxĢ edən. [dağlarla] əhatə olunmuĢ abad Çuxursəəd vilayəti» yazılmıĢdır. Fikrimizcə, Bakı
nüsxəsindəki bu məlumat daha səhihdir. Ümumiyyətlə, Ġsgəndər bəy MünĢi həmiĢə Çuxursəəddə və
Ġrəvanda baĢ verən əhvalatlardan bəhs edərkən onları Azərbaycan hadisələri daxilində qeyd edir, Ġrəvanı
Azərbaycan ərazisi kimi göstərir (Tehran çapı, s.75, 292, 296, 305, 1113). Mənbənin bəzi nüsxələrində
birinci cildin yalnız bircə yerində, bu cümlə daxilində Ərməniyyə sözünün qeyd edilməsi «Tarix-i
aləmara-yi Abbasi»nin bütün üslubu və strukturu ilə təzad təĢkil edir. Zənnimizcə, Ġsgəndər bəy
MünĢinin öz əsərində qeyd etdiyi «arəmənde» sözü sonralar onun əsərinin üzünü köçürən katiblərin
xətası nəticəsində «Ərməniyyə» sözünə çevrilib. Çünki «arəmənde»nin «Ərməniyyə»yə çevrilməsi
üçün cəmi bir hərfin yanlıĢ yazılması («d» səsini ifadə edən «dal» hərfinin «y» səsini ifadə edən «yey»
hərfi ilə əvəzlənməsi) kifayət edir. Səfəvilər dövrünün inzibati bölgüsündə Ərməniyyə adlı hər hansı bir
vilayət və mahal olmamıĢdır. Mərkəzi Ġrəvan Ģəhəri olan Çuxursəəd vilayəti Səfəvilər zamanında
Azərbaycan coğrafiyasının ayrılmaz tərkib hissəsi idi. Səfəvilərin dövlət quruluĢuna və idarəçilik
sisteminə aid ən mötəbər mənbə olan Mirzə Səmianın «Təzkirətül-müluk» əsərində Səfəvi dövlətinin
inzibati bölgüsü haqqında məlumat verilərkən ilk növbədə Azərbaycan ölkəsinin adı çəkilir və
Azərbaycanın dörd bəylərbəyilikdən ibarət olduğu göstərilir: Təbriz, Çuxursəəd, Qarabağ və ġirvan
(Mirzə Səmia. Təzkirətül-müluk, s.72-78; V.F.Minorsky. «Tadhkirat al-muluk», p.39). MəĢhur türk
səyyahı Evliya Çələbi Ġrəvanın Azərbaycana aid olduğunu göstərir Fərhad paĢa Ġrəvan Ģəhərinə 2 Ģaban
991 /21 avqust 1583-cü ildə daxil olmuĢdu (B.Kütükoğlu. Osmanlı - Ġran siyasi münasebetleri, s.136).
XVII əsrin fransız səyyahları Tavernye və ġarden Ġrəvan əhalisinin «müsəlmanlardan» və «təmiz qanlı
Səfəvilərdən» (yəni azərbaycanlılardan) ibarət olduğunu etiraf etmiĢlər. 1720-1725-ci illər arasında
Səfəvilər dövlətində olmuĢ polĢalı səyyah Y.T.KruĢinski Ġrəvanın Azərbaycan ərazisi olduğunu
göstərmiĢdir (Y.T.KruĢinski. Xristian səyyahın tarixi. Farscadan tərcümə edəni və çapa hazırlayanı:
ġahin Fazil. Bakı, 1993 s.19). Rus zabiti S.D.BurnaĢev Azərbaycan vilayətlərinin təsviri haqqında
1783-cü ildə Tiflisdə qələmə aldığı əsərdə Ġrəvan xanlığını Azərbaycan vilayətlərindən biri hesab
etmiĢdir (Описание областей Адребижанских в Персии и их политического состояния сделанное
пребывающим при его Высочестве Царя Картлинском и Кахетинском Ираклии Темуразовиче,
483
qızılbaĢ əmirlərindən heç kimsə qalmağa macal tapmamıĢdı və o vilayətin də
hamısı rumilərin iĢğalı altına düĢmüĢdü.
Bu ilin hadisələrindən biri də odur ki, Əmir xan Türkmanın möhtərəm
hərəmi olan cənnətməkan Ģahın qızı Fatimə-sultan bəyim Təbrizdə əlil və xəstə
olub, axırda öz həyat vədəsini əcəl zərurətinə tapĢırdı. Onun cəsədini darülirĢad
Ərdəbilə aparıb, öz ali dərəcəli əcdadlarının pak rövzəsində dəfn etdilər. [Onun
ölümü] Əmir xanın könlünün pəriĢan olmasına səbəb oldu.
ĠSGƏNDƏR ġANLI NƏVVABIN SƏADƏTLĠ
MƏĠYYƏTĠNĠN ÇIXIB GETMƏSĠNDƏN SONRA
XORASANDA BAġ VERMĠġ HADĠSƏLƏR HAQQINDA
Bundan öncə hadisələri yazan qələmlə xəbər səhifələri üzərinə qeyd olundu
ki, Əliqulu xanın xahiĢinə əsasən və MürĢüdqulu xanla Xorasan əmirlərinin
könlünü almaq məqsədi ilə Mürtəzaqulu xan müqəddəs və ulu MəĢhədin
hökumətindən uzaqlaĢdırılmıĢ və o vilayətin hakimliyi Abdulla xanın nəvəsi,
cənnətməkan Ģahın bacısı oğlu və ġahəli mirzənin övladı olan Salman xana həvalə
edilmiĢdi. [Salman xan] ustaclu tayfasının əsilzadəsi idi və bu [Səfəvi] sülaləsi ilə
qohum olmaq Ģərəfinə nail olmuĢdu. O tayfanın böyüklərindən olan ġahqulu sultan
Qarınca isə onun lələsi və atalığı təyin olunmuĢ, Cam vilayəti ona verilmiĢ və
qərarlaĢdırılmıĢdı ki, o, həmiĢə müqəddəs MəĢhəddə Salman xanla bir yerdə olsun,
əhvalatların baĢ verməsi və hadisələrin törənməsi zamanı sözügedən Ģəxs (ġahqulu
sultan) onun üçün (Salman xan üçün) tədbir görsün.
Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın məiyyəti Xorasandan Ġraqa qayıtdıqdan sonra
MürĢüdqulu xan Mürtəzaqulu xanın getməsindən və Salman xanın qalmasından
sevinc və Ģadlıq izhar edib, xofsuz və qorxusuz bir Ģəkildə müqəddəs və ulu
MəĢhədə getmək və cinlərlə insanların imamı olan həzrətin (Ġmam Rzanın) behiĢt
rahatlığına malik rövzəsini ziyarət etmək Ģərəfinə nail olmaq iradəsi nümayiĢ
etdirdi. O, sədaqətdən və yekdillikdən dom vuraraq, Salman xana belə bir xəbər
göndərdi: «Bu müddət ərzində Mürtəzaqulu xanın və türkman tayfasının
düĢmənçiliyinin və inadkarlığının uğursuzluğu səbəbindən himmət sahibi olan
imamın məlaikələrin sığınacaq tapdığı astanasını ziyarət etmək səadətindən
Полковником и Кавалером Бурнашевым в Тифлисе в 1786 г. Курск, 1793, с.17-19). MəĢhur
azərbaycanlı coğrafiyaĢünas və səyyah Hacı Zeynalabidin ġirvani (1780-1838) Ġrəvan və Çuxursəədin
«Azərbaycana aid olduğunu» və «oranın əhalisinin türkdilli və Ģiə məzhəbli olduqlarını» yazır
(H.Z.ġirvani. Bustanüs-səyahət. Tehran, 1315, s.124). Çar Rusiyasına aid arxiv sənədləri Ġrəvan
xanlığının Rusiyaya birləĢdirilməsi zamanı oranın əhalisinin 73,8 %-ni müsəlman türklərin təĢkil
etdiyini bildirirlər (Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar. S.Əliyarov və Y.Mahmudovun redaktəsi ilə, Bakı,
1989, s.299). Beləliklə, dövrün tarixi qaynaqları Ġrəvan Ģəhəri mərkəz olmaqla Çuxursəəd vilayətinin
Azərbaycan anlayıĢına daxil olduğunu və oranın əhalisinin əsasən azərbaycanlılardan ibarət olduğunu
göstərirlər.
484
məhrum idik. Ġndi Allaha həmd və Ģükür olsun ki, Xorasan məsələləri
dostlarımızın ürəklərinin istəyinə uyğun tərzdə yoluna qoyuldu. Bu xeyirxah və
sədaqətli Ģəxs (MürĢüdqulu xan) indiyədək Ġsmayıl mirzə zamanında baĢ vermiĢ
hadisələr ucbatından payimal olmuĢ və rəqiblər tərəfindən məğlub edilmiĢ ustaclu
elinin və əĢirətinin vəziyyətini, izzətini və etibarını qorumaq üçün Ģamlu elindən
olan Əliqulu xana itaət və tabeçilik göstərirdim və onun üzəngisindən
yapıĢmıĢdım. Lakin indi bir halda ki, sizin timsalınızda bütün ustaclu tayfasının
köhnə ağalarından olmuĢ bir Ģəxsin oğlu buradadır, biz sizin qulluğunuzda durmağı
özümüzə iftixar və etibar sərmayəsi hesab edirik və sizə nökərçilik və xidmətçilik
etmək niyyətindəyik. Sizinlə görüĢmək istəyirəm ki, elimizin və oymağımızın
asudəliyinə səbəb ola biləcək hər barədə nə fikriniz və məsləhətiniz olarsa, onlara
əməl edim».
Salman xan hələ o mülkdə öz mövqeyini möhkəmləndirməmiĢdi və onun
qoĢunu və ləĢkəri tərtibə düĢməmiĢdi. Onun yanında olan azsaylı dəstənin üzvləri
isə pərakəndə və səriĢtəsiz adamlar idilər. O, MürĢüdqulu xana və onun yalançı
sözlərinə inam və etimad boslo-mirdi və onun gəliĢinə razı deyildi. Lakin Ģəraiti
götür-qoy edərək, nə onun əleyhinə bir söz deyə bildi, nə ona mane olmağı qüdrəti
çat-dı. Ağıllı adamlardan və köhnə hərbçilərdən biri olan ġahqulu sul-tan Qannca
isə həmin vaxt Cam səmtinə getmiĢdi və MəĢhəddə de-yildi ki, bu məsələ barədə
doğru bir çıxıĢ yolu fikirləĢib tapa bilsin.
MürĢüdqulu xanın MəĢhəd hakimi Salman xana üzr-minnət etməsi. Sözün
qısası, MürĢüdqulu xan çox düĢünmədən və icazə almadan, məhdud bir dəstə ilə
məqsədə doğru yollandı. O, Ģəhərin yaxınlığına çatdıqda MəĢhədin böyük seyidləri
və əyanları qalanın mühasirəyə alınacağı təhlükəsinin qorxusu və təĢviĢi altında
sülhpərvərlik nümayiĢ etdirərək, cənab Salman xanı [MürĢüdqulu xana] ülfət və
həmrəylik göstərməyə rəğbətləndirib, qarĢılama mərasiminə hazırlaĢmağa
baĢladılar. Salman xan onun öz adamları ilə gəldiyini eĢitdikdə zərurət üzündən
xələt göndərib, dostluğunu izhar etdi və qonaqları qarĢılamağa hazırlaĢdı.
(MürĢüdqulu xanın) Ģəhərə gəldiyi gün seyidlər, (Ġmam Rza) astanasının xadimləri
və müqəddəs MəĢhədin əyanları yola qədər çıxıb, onu qarĢıladılar və onu Ģəhərə
gətirib gəldilər. MürĢüdqulu xan Salman xanla ədəbli rəftar edərək, onun
qarĢısında özünü bir nökər kimi apardı, daha sonra isə [Ġmam Rzanın] müqəddəs
və mübarək astanasına gedib, ziyarət Ģərtlərini yerinə yetirdi, o feyz bəxĢ edən
məqbərənin qonağı oldu və ehtiyatlı davranaraq, bir neçə gün astanada qalıb,
oradan kənara çıxmadı. Salman xan hər gün müqəddəs astanada onunla görüĢür,
qonaqpərvərlik mərasimini icra edir və rəsmi iltifatlar göstərirdi. MürĢüdqulu xan
fərasətlə onun könlündəki tərəddüdləri anlayaraq, məkr və hiylə qapılarını açdı,
yağlı dilini iĢə salaraq, yaltaqcasına sözlərlə ona sədaqətini bildirdi və onun
könlündəki tərəddüdləri aradan qaldırdı.
Nəhayət, bu müddət ərzində MürĢüdqulu xanın adamlarının hamısı ayrı-
ayrılıqda gəlib, Ģəhərə cəmləĢdilər. Həmçinin bölükat (Ģəhərətrafı) camaatından
485
bəzi Ģəxslər vardı ki, hələ də Salman xanın yanına gəlməmiĢdilər və onlar həmin
bir neçə gün ərzində MürĢüdqulu xanla görüĢdülər. Bunların nəticəsində
MürĢüdqulu xanın könlündə həmiĢə özünə yer tapmıĢ müqəddəs və ulu MəĢhədin
hakimi olmaq həvəsi yenidən baĢ qaldırdı və o, zahirən Salman xanla görüĢmək
məqsədi ilə, əslində isə [MəĢhəddə] hakimiyyəti ələ keçirmək niyyəti ilə tam bir
qələbəlik və Ģövkətlə hökumət iqamətgahının yerləĢdiyi və Salman xanın yaĢadığı
Ģəhər Çaharbağına gedib, orada qərar tutdu. Salman xan əvvəlki təki ziyafət və
qonaqpərvərlik mərasimini həyata keçirməklə məĢğul oldu. Onlar hər barədə söz
salıb danıĢdılar. Salman xan qəti olaraq Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın və dünya
sakinlərinin Ģahzadəsi olan Sultan Həmzə mirzənin tərəfində durduğunu bildirdi.
MürĢüdqulu xan əvvəlcə öz tabeçiliyini izhar etsə də, axırda öz ürəyindəkiləri açıb,
Salman xana dedi:
- Xorasan camaatının həm hərbçiləri, həm rəiyyətləri əlahəzrət [Abbasa]
itaət etməyə və tabeçilik göstərməyə könül veriblər və o həzrətin lələsi və
Xorasanın bəylərbəyisi olan Əliqulu xan ġamlu ilə əhdü-peyman bağlayıblar.
Ġsgəndər Ģanlı nəvvab da yenidən Xorasan məmləkətini Xorasanda olan səadət
niĢanəli möhtərəm oğlu [Abbasa] tapĢırıbdır. Əgər xan cənablarınızın Xorasanda
qalmağa meyili varsa, əlahəzrət [Abbasa] itaət və tabeçilik göstərməkdən və
Əliqulu xanla uzlaĢmaqdan özgə çarəniz yoxdur. Siz heç bu vilayətin hakiminin
öhdəsinə düĢən iĢləri icra etmək və bölükatın sözə baxmayanlarını, MəĢhəd
hüdudunun inadkarlarını ram etmək üçün hazırlıqlı qoĢuna və ləĢkərə də malik
deyilsiniz. Belə olan halda yaxĢısı bu olardı ki, bu vilayət mənim ixtiyarıma keçsin
və xan cənablarınız mənə məxsus olan Xəvaf və Baxərz tərəfə gedib, o vilayətdə
rahatlıq və asudəliklə yaĢasın.
Salman xanın itaət və tabeçilik göstərməkdən savayı çarəsi yox idi. O,
həmin vilayətə getməyə razı oldu. MürĢüdqulu xan öz etimadlı Ģəxslərini ona
yoldaĢ etdi ki, sözügedən Ģəxsi aparıb, Xəvaf və Baxərzə çatdırsınlar. MəĢhəd
hakimi olduğu üçün Salman xanın baĢına toplaĢmıĢ əksər adamlar ondan ayrılıb
Ģəhərdə qaldılar və o, məhdud bir dəstə ilə yola düĢdü. Xorasanın vəziyyəti və
MürĢüdqulu xanın rəftarı ürəyinə yatmadığı üçün və Ġsgəndər Ģanlı nəvvabla
Nəvvabi-Cahanbaninin ona etdikləri yaxĢılıqlar üzündən Xorasanda qalmağı
məqsədəuyğun bilmədi, yol əsnasında ov etmək bəhanəsi ilə atlandı, yüklərini və
əĢyalarını atdı və fərar yolunu tutub, sürətlə Ġraqa yollandı. Onun getməyindən
agah olan MürĢüdqulu xan bu hadisənin öz mətləbinə uyğun olduğunu hesab edib,
tamam-kamal Ģövkət və iqtidarla müqəddəs və ulu MəĢhədin hakimi vəzifəsinə
əyləĢərək, Herata muĢtuluqçular göndərdi və məhz əlahəzrət [Abbasın] xoĢ taleyi
səbəbindən baĢ vermiĢ bu hadisənin həqiqətini Əliqulu xana elan etdi.
MürĢüdqulu xan müqəddəs MəĢhədin ətrafında yaĢayan, çoxsaylı qüvvəyə
malik olan Budaq xan Çəkəni və onun övladları, Baba Ġlyasın övladları, bayat
qəbiləsi, cağatay əmirləri və qoĢun baĢçıları ilə dostluq münasibətləri yaratdı. O,
Budaq xanın qızını istədi və o diyarın ümumən əhalisinin könlünü aldı. Onun
486
hökmü orada və oranın ətrafında nüfuz qazandı. Əksər əmirlər öz ayaqlarını ona
itaətkarlıq dairəsinin içərisinə qoydular. O, vaxtın məsləhətinə əməl edərək, ələ
keçirdiyi həmin vilayəti hadisələrin cərəyan etdiyi vaxt ona layiqli xidmətlər
göstərmiĢ ustaclu və baĢqa tayfaların nümayəndələrinə paylaĢdırdı. Onun Ģövkəti
və iqtidarı günbəgün artdı və Ģamlu tayfası ona həsəd aparmağa baĢladı. Amma o,
Əliqulu xanla ülfət, dostluq, sədaqət və yekdillik üsulu ilə rəftar etməyə davam
edirdi. O, həmin qıĢı rahatlıqla müqəddəs və ulu MəĢhəddə keçirib, o vilayətin
iĢlərinin nizama salınması ilə məĢğul oldu.
Şah Təhmasibin qızı Şəhrəbanu bəyimin vəfatı. Salman xan onunla
birlikdə olan mülazimlərindən ibarət bir dəstə ilə Tun və Təbəs yolundan Ġraqa
gəldi və darüssəltənə Qəzvində Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın və Nəvvabi-Cahanbaninin
hüzuruna yetməyə feyzyab olub, baĢ vermiĢ hadisələrin həqiqətlərini [yuxarıda]
bəyan qələmi ilə yazıldığı tərzdə onlara ərz etdi. Sözügedən Ģəxsin gəliĢindən bir
neçə gün öncə onun möhtərəm arvadı və cənnətməkan Ģahın qızı ülyahəzrət
ġəhrəbanu bəyim xəstələnmiĢ, təbiblərin müalicəsi ilə sağalmamıĢ və haqqın
dəvətinə boyun əyib, axirət aləminə getmiĢdi. Salman xan Qəzvin hüdudunda ikən
bu qəmli xəbəri eĢitdi və bu, onun kədərinin və qüssəsinin artmasına səbəb oldu.
Ġsgəndər Ģanlı nəvvab ona münasibətdə Ģahanə Ģəfqətlər və xosrovanə
mehribanlıqlar nümayiĢ etdirdi, onun xatirinə təsəlli bəxĢ etdi və onun könlünü
almaqla, iltifat göstərməklə çərxi-fələyin gərdiĢi üzündən ona nəsib olmuĢ kədəri
aradan qaldırdı.
HÖKMDAR MƏĠYYƏTĠNĠN ĠKĠNCĠ DƏFƏ AZƏRBAYCANA
YOLLANMASI, ƏMĠR XAN TÜRKMANIN HƏBS OLUNMASI,
ƏLĠQULU XAN FƏTHOĞLU USTACLUNUN YÜKSƏLDĠLMƏSĠ
VƏ TÜRKMANLARIN ÜSYANI VƏ TÜĞYANI HAQQINDA
ġahın müzəffər məiyyəti darüssəltənə. Qəzvinə çatıb, qıĢı baĢa vurdu və
səyyarələr sultanı (günəĢ) Ģərəf və səadətlə həməl bürcünə daxil oldu, yəni 992-ci
(1584) ilə müvafiq gələn türklərin piçi ilinin dünyanı nurlandıran Novruzu könül
xoĢluğu və kam almaq bağçasına oyanıĢ bəxĢ etdi, cahanın abadlığının zövqü bahar
mövsümünün qədəmlərindən rövnəqlik və təzə təravət tapdı. Cavanlığının
baĢlanğıcını yaĢayan Nəvvabi-Cahanbaninin nəfsani ləzzətləri və kam almağı
anlayan dövrü idi. O, öz vaxtını seyr etməyə və söhbətləĢməyə sərf edir, həmiĢə
özünə yaxın olan adamlarla və öz həmsöhbətləri ilə xəlvətdə məclis tərtib edib,
dostları ilə birlikdə reyhani Ģərabın nəĢə saçan qədəhlərini qurtumlayırdı və lalə
yanaqlı, ay üzlü gözəllərin vüsal gülzarından Ģadlıq gülləri dərirdi.
Azərbaycan bəylərbəyisi Əmir xan öz vəziri Qasım bəyi Təbrizdən ali taxtın
ətəyinə göndərib, Azərbaycandakı vəziyyətlə bağlı həqiqətləri, rumilərin istilasını
və onların Ġrəvanı keçirmələrini ərz etdi və calal bayraqlarının o tərəfə gəlməsini
xahiĢ etdi ki, müzəffər üzəngini müĢayiət edərək, Ġrəvan qalasını tutmaqla məĢğul
487
olsun. Böyük əmirlər və dövlət ərkanı «canəqi» edib, Azərbaycana doğru hərəkət
etməyi qərara aldılar. Yay fəslinin əvvəllərində darüssəltənə Qəzvindən çıxıb,
Azərbaycana sarı irəlilədilər. Məhəmməd xan Türkman öz qoĢununu tərtib etmək
və daha sonra gəlib müzəffər məiyyətə qoĢulmaq üçün KaĢana getməyə icazə aldı.
Müseyib xan Təkəlü də öz qardaĢı oğlu Muxtar sultanla birlikdə öz ölkəsi olan
Reyə getdi. Miyanəc çəmənində iqbal alaçıqları qurulduqda Nəvvabi-Cahanbani
övliyaların sultanı, safların sübutu [olan ġeyx Səfiəddinin] və kəramətli Səfəvi
Ģeyxlərinin - Allah onların ruhlarını müqəddəsləĢdirsin - məlaikələr üçün sığınacaq
yerinə çevrilmiĢ astanalarını ziyarət etmək məqsədi ilə hökmdar ordusundan və
adlı-sanlı atasından ayrılıb, darülirĢad Ərdəbilə yollandı.
Nəvvabi-Cahanbani qayıdıb gəlməmiĢ, Əmir xan hökmdarın ali məiyyətini
qarĢılamaq mərasimini icra etmək üçün əksəri qardaĢlarından, oğullarından və
qohum-əqrəbalarından ibarət olan öz əmirləri, tabeçiləri və onların mülazimləri
silkinə daxil olan türkman oymağından və digər tayfalardan on iki min nəfərlə
birlikdə tamam bər-bəzək, zinət və dəbdəbə içərisində darüssəltənə Təbrizdən gəlib
çataraq, hökmdar ordusunun yaxınlığında düĢərgə saldı. Nəvvabi-Cahanbani hələ
orduya təĢrif gətirmədiyindən [Əmir xan] sözlədi və Nəvvabi-Cahanbaninin
gəliĢindən sonra əvvəlcə o həzrətin hüzuruna yetib, baĢucalığı qazandı, daha sonra
isə onun vasitəsilə Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın ayağını öpmək Ģərəfinə nail oldu. Ona
göstərilən hüsn-rəğbət və iltifat həddən aĢdı. Onun Ģövkəti və əzəməti, qoĢununun
və ləĢkərinin dəbdəbəsi, Ģahanə zinətləri və ağayana rəftarı qarĢısında əĢrəfin
üzəngisi həndəvərində olan əksər əmirlərin və mülazimlərin içərisindəki manqalda
paxıllıq və həsəd alovları Ģölələndi. [Həmin əmirlər və mülazimlər] hər nə qədər
bol hövsələli və ağıllı olsalar da, bu [paxıllıq və həsəd] xüsusiyyətlərindən heç də
məhrum deyildilər.
Nəvvabi-Cahanbani, təbii olaraq, Təbrizə doğru hərəkət etməyə rəğbət
duyduğundan Miyanəc çəmənindən köç edərək, məsafələri və mərhələləri qət
etdikdən sonra uğurlu bir saatda darüssəltənə Təbrizə daxil oldular. Təbrizin əhalisi
və sahibkarları, ümumi bir Ģəkildə böyüklü-kiçikli bütün təbrizlilər onları
qarĢılamağa çıxaraq, sevinc və Ģadlıq nümayiĢ etdirdilər. Ġsgəndər Ģanlı nəvvab və
dünya sakinlərinin Ģahzadəsi (Həmzə mirzə) həĢəmət və səadətlə Təbriz
dövlətxanasına daxil olub, öz ata-babalarının dövlət və səltənət mərkəzində
əyləĢdilər. [Əmir] xan cənabları qonaqpərvərlikdən irəli gələn iĢləri həyata keçirib,
xidmətkarlıq nümayiĢ etdirdi və həmiĢə onun əhvalı üzərində hüsn-rəğbət,
lütfkarlıq nurları parlayaraq, günbəgün tərəqqidə və yüksəliĢdə oldu. Nəhayət,
zəmanənin zərurəti ucbatından onun dövlətinin büsatı uğursuzluğa düçar qaldı və
heç zaman xəyalının aynasına gəlməmiĢ bir surəti öz ibrət görən gözləri ilə
müĢahidə etməli oldu. Bir sözlə, axırda ona olan oldu.
Bu mövzunun Ģərhi və bu icmalın təfsilatı belədir ki, hökmdar (ġah
Məhəmməd Xudabəndə) darüssəltənə Təbrizə birinci dəfə gəlib orada qıĢlaq edən
ildə Nəvvabi-Cahanbaninin yaĢı hələ az idi. Əgər o vaxt Əmir xandan və
488
əmirlərdən bir xoĢagəlməzlik baĢ versəydi, gizlinlik niqabında məxfi olaraq
qalardı. Bu dəfə isə [Həmzə mirzənin] Ģərəfli ömrü artıq on yeddi yaĢa çatmıĢ, o,
yetkinliyin və seçkinliyin sərhədinə qədəm qoymuĢ, onun cavanlıq qüruru səltənət
və hökmranlıq badəsinin keyfiyyətinin üstünə gəlmiĢ, həmçinin içdiyi qırmızı
Ģərabın nəĢəsi Allahın ona bəxĢ etdiyi o iki keyfiyyətin (yetkinliyin və
hökmranlığın) üzərinə əlavə olmuĢdu. Əgər o, özünə qarĢı bir balaca namülayim
hərəkət görsəydi, onun mübarək xatirinin aynası qübara qərq olardı. Cah-calalla
Təbrizə gəldikdən sonra o həzrət əvvəlcə istədi ki, ayağını ədəb dairəsindən kənara
qoymuĢ, dikbaĢlıq göstərmiĢ və onun Ģərəfli xatirinin inciməsinə səbəb olmuĢ bəzi
qızılbaĢ fəsadçılarını ortadan qaldırsın. [Həmzə mirzənin] anasının öldürülməsi
vaxtı Əmir xan Ģanlı orduda olmadığı üçün zahirən öz sədaqət ətəyini o cür
ədəbsizliyin çirkabına bulaĢdırmamıĢ kimi görünürdü. Nəvvabi-Cahanbaninin
istəyi bu idi ki, onu bütün məsələlərdə özünə müttəfiq edərək, öz xatirindəki gizlin
fikirləri onun vasitəsilə həyata keçirsin. Buna görə də o, Əmir xana və onun
mənsublarına əvvəlkindən daha artıq mehribanlıq nümayiĢ etdirdi və ona hüsn-
rəğbət və hörmət göstərməkdə ifrata vardı.
Amma sözügedən Ģəxs (Əmir xan), həqiqətən də, xeyirxah və nəcib fikirli
bir adam idi və o, Rum sultanının öz sözünün üstündə durmayaraq [Səfəvi]
ərazilərinin iĢğalına səy göstərdiyi bir məqamda hər biri böyük bir [qızılbaĢ]
oymağının ağsaqqalı olan Ģəxslərə zərər vurmağı vaxta görə münasib bilməyib, bu
iĢə razı olmadı. O, [Həmzə mirzəni] çoxlu Ģərab içməkdən çəkindirməyə çalıĢır,
iĢrət günlərinin zərurəti ucbatından cavanlıq edib günah iĢlərlə məĢğul olan
Nəvvabi-Cahanbaninin bu hərəkətlərini xoĢagəlməz hesab edərək, ona bəzən
dövlətsevərlik üzündən atasayağı nəsihətlər verir və bu məsələdə riyakarlıq
nümayiĢ etdirən əmirləri və dövlət ərkanını məzəmmət edirdi. Lakin bu zaman
[Əmir xanın] qardaĢlarından, oğullarından və qohumlarından ibarət bir dəstə adam
cahillik və qürur badəsindən sərxoĢ oldular və ədəbsizlik etməyə baĢladılar. O
həzrət (Həmzə mirzə) hövsələsinin geniĢliyi səbəbindən dövlətin qorunması və
Əmir xanın məqamının və səviyyəsinin mühafizə edilməsi mövqeyindən çıxıĢ
edərək, onların hərəkətlərini görməməzliyə vururdu.
Amma axırda iĢ o yerə çatdı ki, onların kobud hərəkətləri [Həmzə mirzənin]
nurlu xatirinin qeyzlənməsinə səbəb oldu. Hamısı cahil cavanlardan ibarət olan və
dövlət üçün nəyin yaxĢı, nəyin pis olduğunu bilməyən və anlamayan ali məclis
iĢtirakçıları, xüsusən də ustaclu tayfasından olan, [Həmzə mirzənin] izzət büsatının
müqərrəbləri və məxsusları silkində qərar tapan və türkman tayfasına köhnə ədavət
bəsləyən Əliqulu bəy Fəthoğlu və onun qohumu Məhəmmədi Sarısolağ Ģərab
içmək və məstlik qəlyanı çəkmək əsnasında fitnə-fəsad alovunu qızıĢdıraraq,
ürəyəyatan sözlər dedilər və o həzrətin Ģərəfli xatirini [Əmir xandan] incik saldılar.
Onun töhmətləndirilməsinə və məzəmmət edilməsinə imkan verən xoĢagəlməz
əməlləri cümləsindən biri onun Ģahın rüxsəti olmadan, öz rəyi və fikri ilə öz evinin
ətrafında qala bina etməsi, yüksək bürclər ucaltması və istehkam qurması idi. Onun
489
rəqibləri bu əməlin onun üsyan və tüğyan arzusunda olmasından qaynaqlandığını
irəli sürüb, bu barədə əĢrəfin ərzinə qorxunc sözlər çatdırdılar və aranı
qızıĢdırmağa səy göstərdilər. Nəhayət, bu yöndə canfəĢanlıq göstərən adamların
səyləri nəticəsində get-gedə aralıqda ziddiyyət və kin-küdurət meydana gəldi. Əmir
xan Ģahzadənin ona qarĢı münasibətinin dəyiĢdiyini anladı və öz qüruruna əsasən, o
həzrətin pis rəftarının iqtidarsızlıqdan irəli gəldiyini zənn edib, vüqar ayağını
ətəklərinə çəkərək, padĢahın ali astanasının mülazimliyindən yayınmağı qərara
aldı, gediĢ-gəliĢi tərk etdi.
Nəvvabi-Cahanbani bu iĢin üzərindən birdəfəlik pərdə götürmək istəmirdi.
Buna görə də onun çəkingənliyini aradan qaldırmaq üçün onun hərəmxanasının və
qalasının yanında yerləĢən Sahibabad meydanında çövkən oyunu və hədəfə ox
atmaq yarıĢı («qabaq-əndazi») təĢkil edib, kef məclisi qurdu və bütün qızılbaĢ
əmirləri, əyanları və əmirzadələri hazır olub, Ģənlik, sevinc, Ģadlıq və kef etməklə
məĢğul oldular. Əmir xan o yerin yaxınlığında olmasına baxmayaraq, o məclisə
gəlməkdən yayındı və bu hadisə [Həmzə mirzə ilə onun arasında] narazılığın daha
da artmasına səbəb oldu.
Bu əsnada məhərrəm ayı və aĢura mərasimi günləri gəlib çatdı
1024
.
«Vilayət» niĢanəli [Səfəvi] sülaləsində sürəkli olaraq belə bir qayda var ki, aĢura
günündə padĢah, bütün əmirlər və qoĢun baĢçıları Ģəhidlərin ağası [olan Ġmam
Hüseynə] və Kərbəla döyüĢündə qətlə yetirilmiĢ Ģəhidlərə təziyə tutmaqla məĢğul
olurlar və hökmdarın hüzurunda əzadarlıq mərasimi və hönkür-hönkür ağlamaq
ənənəsi yerinə yetirilir. Həmin aĢura günündə bu mərasim Sahibabad meydanının
Ģimal tərəfində yerləĢən mərhum Həsən padĢahın məscidində yerinə yetirilirdi.
Bütün əmirlər oraya gəlmiĢdilər. Əmir xan isə yenə də gəlməkdən boyun qaçırdı.
Böyük əmirlər tam qəbahətli olan bu imtinanı layiq görməyib, onun ardınca adam
göndərdilər. Lakin o, öz evində təziyyə yığıncağı təĢkil etmiĢ və türkman
tayfasından böyük bir dəstə oraya cəmləĢmiĢdi. Bu məsələ dünyanın ağası [Həmzə
mirzəyə] çatıb, onun mübarək xatirindəki incikliyin çoxalmasına səbəb oldu və o,
əmirlərin arasında [Əmir xandan] Ģikayətləndi.
Qulu bəy QorçubaĢı batinən Əmir xanla ittifaqa malik idi. Əksər əmirlər
bir-birlərinə kömək edirdilər. QorçubaĢı Nəvvabi-Cahanbani ilə Əmir xan
arasındakı məsələni sülh yolu ilə həll etmək istədi. O, Əmir xanın adından [Həmzə
mirzəyə] əqidət və sədaqət izhar edərək, Əmir xanın çəkingənliyini aradan
qaldırmaqdan ötrü [Həmzə mirzənin] öz səadətli qədəmləri ilə təĢrif aparıb onun
evini öz hüzurunun nuruna qərq etməsini xahiĢ etdi və bu barədə ifrat dərəcədə
təkid göstərdi. Nəvvabi-Cahanbani qorçubaĢının və əmirlərin xahiĢlərinə əməl
edərək, [Əmir xanın] mənzilinə təĢrif gətirdi. [Əmir xan] bu münasibətlə yüksək
səviyyəli bir ziyafət tərtib edib, Ģahanə məclis qurdu, necə lazımdırsa o cür
1024
Ġsgəndər bəyin əsərindən görünür ki, burada söhbət 992-ci il baĢa çatdıqdan sonra növbəti ilin, yəni
993-cü ilin ilk ayı olan məhərrəm ayının daxil olmasından gedir. H. 993-cü ilin aĢura günü, yəni
məhərrəm ayının 10-u miladi təqvimlə 12 yanvar 1585-ci ilə təsadüf edir.
490
qonaqpərvərlik göstərdi və Nəvvabi-Cahanbaninin müqərrəblərinə və məxsusi
adamlarına, xüsusən də Əliqulu xan Fəthoğluya insanpərvərcəsinə ehtiram və ata-
oğul mehribançılığı göstərdi.
Amma Əmir xanın əksəriyyəti əmirlər silkinə daxil olan, hərbi qüvvə və
qoĢun sahibi olan, cahillik və qürur badəsindən sərxoĢ olan qardaĢları, oğulları və
qohumları kobud hərəkətlər törədib, o həzrətin (Həmzə mirzənin) müqərrəblərinə,
xüsusilə də ustaclu və Ģamlu əyanlarına qarĢı həm kinayə ilə, həm də açıq-aĢkar
təhdidedici sözlər söylədilər və onlar da öz növbələrində bunlara qarĢı üstüörtülü
Ģəkildə hörmətsizlik nümayiĢ etdirdilər. Nəticədə, bu gediĢ-gəliĢdən heç bir fayda
əldə olunmadı. Əksinə, bəlkə də, narazılığın səbəbləri daha da artdı.
[Həmzə mirzənin yanında] içki məclisi rəvac tapmıĢdı. ġahrux xan [Həmzə
mirzənin] ali məclisində piyalə yoldaĢı olub, Ģahzadənin ona göstərdiyi iltifatın
təsirindən məst olmuĢdu. O, həzrətin Ģərəfli xatirinin Əmir xana və onun nəslinə
qarĢı incikliyinin yüksək nöqtəyə çatdığını və onun təbiət camının Əmir xana qarĢı
hiddət badəsi ilə dolub daĢdığını anlayaraq, Əmir xana zərbə vurmaq məsələsində
digərləri ilə əlbir olub, bu iĢə razılıq verdi və Nəvvabi-Cahanbaninin [Əmir xana
qarĢı] niyyətinin həyata keçirilməsi məsələsini qorçubaĢı ilə müzakirə elədi.
Sözügedən [qorçubaĢı] ali Ģahzadəni bu fikirdən daĢındırmaq və onu bu iĢi baĢqa
bir vaxta saxlamağa razı salmaq üçün nə qədər səy göstərsə də, faydası olmadı.
Əmir xan və lovğalıq, qürur badəsindən sərxoĢ olmuĢ türkman dəlisovları hələ
gizlinlik pərdəsi daxilində qalmaqda olan bu məsələdən xəbər tutaraq, bu barədə
səmərəsiz xəyallar qurdular və Əmir xanın evində böyük bir toplanıĢ etdilər. Onlar
oymaq tərəfkeĢliyini və təəssübkeĢliyini bəhanə etdikləri üçün [türkman] tayfasının
hamısı, hətta «xasseyi-Ģərifə»nin qorçuları, yüzbaĢıları və mülazimləri də onların
sıralarına qoĢuldular. On min nəfərə qədər türkman əsləhə və yaraq bağlayıb,
iğtiĢaĢ və fəsad qapılarını açmıĢdı.
Türkmanların iddialarının məğzi o idi ki, «Nəvvabi-Cahanbaninin
hüzurunda özlərinə mövqe qazanmıĢ cahillər, xüsusilə də Əliqulu Fəthoğlu,
Məhəmmədi Sarısolağ, Ġsmayılqulu xan ġamlu və baĢqaları o həzrətin mübarək
xatirini bizim kimi dövlətsevərlərdən incik salıblar və salmaqdadırlar. Onlar o
həzrətə xidmət etməyə layiq deyillər. Könüllərin rahatlıq tapması üçün onları
xidmətdən uzaqlaĢdırmaq lazımdır».
Əqidə və sədaqət sahiblərinin belə bir cəsarət göstərməsi bəsirətə malik
olanların nəzərində ədəbsizlik olduğu üçün türkmanların yöndəmsiz hərəkətləri
Ģahzadənin mübarək xatirindəki qübarın çoxalmasına səbəb oldu, onun Ģərətli
xatirinin sobasında alıĢmıĢ qəzəb atəĢinin Ģöləsi daha da alovlandı və o, bu
məsələnin üzərindən pərdəni götürüb, öz fikrindəki gizli niyyəti aĢkara çıxararaq,
[türkmanların] tənbeh edilməsi və cəzalandırılması barədə qərarını qətiləĢdirdi.
Azərbaycan əmirülümərası Əmir xan Türkmanın vəzifədən çıxarılması.
Əvvəlcə Əmir xanın Ģövkətini azaltmaq üçün onun vəzifədən çıxarılması barədə
hökm verildi və Təbriz ölkəsi ondan geri alındı. Bu fərmanı Təbriz sakinlərinə