Искандер Мунши Тюркман. Tarix-i al?mara-yi Abbasi (Аббасова мироукрашающая история). Том 1

Подождите немного. Документ загружается.

491

oxudular. Türkmanların ağalıq və iqtidarından, Əmir xanın tələb və istəklərindən

cana doymuĢ təbrizlilər, təbii olaraq, bu iĢə sevindilər və bu fərmanı bəyənərək,

[Əmir xana] qarĢı saymazyana davranmağa baĢladılar. Məmləkət əhalisinin Əmir

xanın evinə gəliĢ-gediĢi kəsildikdən sonra o, heç vaxt xəyalına gətirib təsəvvür

etmədiyi bir vəziyyətlə üz-üzə qalıb, qəflət yuxusundan oyandı və öz qalasının

qapısını bağlayıb, öz halını mühafizə etməklə məĢğul oldu. O, bürclərin və

divarların üstünə top və tüfənglər yerləĢdirib, qalanı müdafiə etmək üçün

hazırlıqlar gördü və Sahibabad meydanı tərəfdə yerləĢən, hökmdar dövlətxanasına

yaxın olan bürcdən neçə dəfə top atdırdı. Üç gün ərzində hər gün davamlı olaraq

bu minvalla top və tüfəng səsləri eĢidildi. Onun bu cəsarəti qarĢısında Nəvvabi-

Cahanbaninin qeyrət damarı hərəkətə gəldi və Ģahısevənlik çağırıĢı edərək hökm

buyurdu:

- Türkman tayfasından kimlər ki bu [Səfəvi] sülaləsinin qulamları və

tərəfdarlarıdırlar, dövlətxanada hazır olsunlar. Hər kəs ki Əmir xana və onun

düĢmənçilik həvəsinə dostdursa, bu dövlətdən əlini üzüb, Əmir xanın ətəyindən

tutsun.

Türkman tayfası Ģahısevənlik çağırıĢım eĢitdikdə onların birliyinin

bünövrəsinə bir sarsıntı düĢdü. Onlar xilaf çıxmağı özlərinə yaraĢdırmayıb, dəstə-

dəstə gələrək, hökmdar dövlətxanasının qapısına yığıĢdılar və Ģahısevənlər

kütləsinə daxil oldular. Axırda Əmir xan öz oğullarını və qardaĢlarını göndərdi ki,

onlar da Ģahısevənlər zümrəsindən xaric olmasınlar. Amma özü Ģəxsən gəlməkdən

boyun qaçırdı. Beləliklə, ilkin mərhələdəki toplanıĢlarına və izdihamlarına

baxmayaraq, türkmanlar təfriqəyə düĢüb, pərən-pərən oldular. Əmir xan düĢdüyü

vəziyyətə mat-məəttəl qaldı. Onun yanında olan ziyalılar və nədimlər cürət edib

bildirdilər:

- ġahısevən olan hər kəsin dövlətxanaya gəlməyi hökm edildiyi

üçün münasib budur ki, heç kimsənin vasitəçiliyi və vəsatəti olmadan siz də oraya

yollanıb, özünüzü hicab pərdəsindən bu yolla çıxarasınız.

Lakin Əmir xan onun yaxĢılığını istəyənlərin sözünü rədd edib, bu iĢə cürət

etmədi. Hökmdar dövlətxanasına toplaĢmıĢ böyük əmirlər adam göndərib, onu

qalanı bağlamaqdan və top-tüfəng atdırmaqdan çəkindirməyə çalıĢaraq bildirdilər:

- Əgər belə etməsəniz, öz təbəələrini sevən Ģahın bəndələri olan

bizlərə sənin qalanı fəth etmək üçün səy göstərmək vacib olacaqdır. ĠĢ o yerə gəlib

çatsa, nə nəticə verəcəyi məlumdur.

O, əvvəlcə bunun cavabında kobud və yekəxana sözlər söylədi. Ali Ģahzadə

bütün qızılbaĢ tayfalarına və təbrizlilərə əmr etdi ki, yaraq qurĢanıb, yürüĢ

ləvazimatlarını hazırlasınlar və gecə vaxtı onun qalasına yürüĢ etsinlər. Camaat

fərmanı qəbul etdi. Hökmdar dövlətxanasında böyük bir qələbəlik yarandı.

Nəvvabi-Cahanbani hücuma hazır vəziyyətdə idi. Əmir xanın kobud hərəkətləri və

yöndəmsiz əməlləri ucbatından böyük əmirlərin [Həmzə mirzədən] onun

bağıĢlanmasını istəməyə imkanları qalmamıĢdı. Onlar Ġsgəndər Ģanlı nəvvabın

492

mərhəmətinə doğru əl uzadaraq, məhrəm bir adamı o həzrətin hüzuruna göndərib

xahiĢ etdilər ki, o, cümə gecəsi olan həmin gecədə qırğının baĢ verməsinə və böyük

bir fəsadın törədilməsinə yol verməmək üçün Nəvvabi-Cahanbanini həmin gecə bu

əməliyyatı yerinə yetirməkdən yayındırsın və əgər sabah Əmir xan gəlib təslim

olmazsa, onda [Həmzə mirzənin] Ģərəfli xatirindəki niyyət həyata keçirilsin.

Ġsgəndər Ģanlı nəvvab öz möhtərəm oğlunu çağırıb, onu [həmin gecə

hücuma keçmək] niyyətindən daĢındırdı. Ertəsi gün yenə də eyni kütlə və izdiham

hökmdar dövlətxanasına toplaĢdı. Əmirlərlə Əmir xan arasında təkrarən elçilərin

göndərilməsi və gediĢ-gəliĢi baĢ verdi. Ġtaət və tabeçilikdən savayı çarə tapa

bilməyən Əmir xan [qaladan] çıxmaq qərarına gəldi. Əmir xanın yanında çalıĢan

və «Kiçik həkim» ləqəbi ilə məĢhur olan Həkim Əbülfəth Təbrizi gələrək, onun

[qaladan] çıxacağına dair xəbər gətirdi. QorçubaĢı, ġahrux xan və əmirlər qalanın

yanınadək getdilər və o, [qaladan] çıxıb gəldi. Onların arasında Sahibabadda

yerləĢən Ģah məscidinin qapısında görüĢ baĢ verdi və əmirlər onu özləri ilə birlikdə

hökmdar dövlətxanasına gətirib gəldilər. O, dövlətxanaya daxil olduqda qılıncını

belindən açıb, boynundan asdı. Bir tərəfdən qorçubaĢı, digər tərəfdən isə ġahrux

xan onun əlindən tutub, onu bir günahkar kimi Nəvvabi-Cahanbaninin mübarək

nəzərləri qarĢısına gətirdilər. O, [Həmzə mirzənin] ayağını öpmək Ģərəfinə nail

oldu. Nəvvabi-Cahanbani yüksək dərəcəli əcdadlarından yadigar saxladığı

comərdlik və abır-həya ilə dərhal qılıncı onun boynundan götürdü. Bu vaxt Əmir

xan riqqətə gəlib ağladı. Nəvvabi-Cahanbani onun bağıĢlanması haqqında müjdə

verib dedi:

- Sənin törətdiyin bunca yöndəmsiz hərəkətlərə və sənə qarĢı ürəyimdə yer

tapmıĢ incikliyin qübarına baxmayaraq, sənə münasibətdə mərhəmət və iltifatdan

savayı heç bir iĢ görülməyəcəkdir.

Hökm olundu ki, o gecə ġahrux xan Nəvvabi-Cahanbaninin divanxanasında

Əmir xanı qonaq etsin. Türkman əmirlərindən olan Ədhəm xan qalaya göndərildi

ki, Əmir xanın evini qorusun və onun namusunu və yaxın adamlarını mühafizə

etsin.

Əmir xan gecəni divanxanada keçirdi. Səhəri gün HəĢtbehiĢt imarətinin üst

otaqlarında ona yer təyin olundu. Onun mallarını və əmlakını müsadirə etdilər. Bir

neçə gün sonra o, Qəhqəhə qalasına göndərildi. Əmir xanın Binəzir adında bir

məhbubəsi vardı və xan ona böyük bir sevgi və eĢq bəsləyirdi. O xahiĢ etdi ki,

Binəziri də onunla birlikdə göndərsinlər və onları bir-birlərindən ayırmasınlar.

Nəvvabi-Cahanbani onun xahiĢini qəbul etdi və Binəziri də onunla birlikdə

göndərdilər.

Bu hadisələr Əliqulu bəy Fəthoğlunun səyləri ilə baĢ verdiyindən Nəvvabi-

Cahanbani ona hüsn-rəğbət nümayiĢ etdirib, darüssəltənə Təbrizin əyalət

[hakimliyini] ona verdi və onu «xan» rütbəsinə yüksəltdi. Bütün əmirlər və dövlət

ərkanı ona həsəd aparmağa baĢladılar. Onun yüksəldilməsi böyük əmirlərin ürəyinə

pis gəlsə də, onlar bu barədə öz gizli düĢüncələrini bəyan edə bilmirdilər və onların

493

hamısı sözügedən Ģəxsə iltifat göstərib, onun üzünə mülayimlik və dostluq

qapılarını açıq saxlayırdılar. Ġsmayılqulu xan «yoldaĢ» ləqəbinə malik olduğundan

Nəvvabi-Cahanbani Əliqulu xanı «qardaĢ» deyə çağırdı və o, Ģərəfli «qardaĢ»

ləqəbini qazandı. Bu iĢlərin tədbirçisi və gizli sirlərin sahibi olan Məhəmmədi

Sarısolağ isə «sirdaĢ» adlandırıldı. Bir vaxtlar süstlük zaviyəsinə qısılmıĢ ustuclu

tayfası yenidən baĢını dik qaldırıb, rəğbət və iltifatla əhatə olundu. O tayfadan

ibarət çoxsaylı bir dəstə darüssəltənə Təbrizə cəmləĢib, Əliqulu xana mülazimlik

etməyi özləri üçün izzət və nüfuz sərmayəsi hesab etdilər. Mötəbər ustaclu əmirləri

onun xidmətində durmağa baĢladılar. Əmir xanın oğulları, qardaĢları və tabeçiləri

isə Nəvvabi-Cahanbaninin hüsn-rəğbətindən və iltifatından məyus qaldılar. Onların

rəqibləri olan ustaclu tayfası tamam etibar qazandı. Buna görə də [türkman

tayfasının] digər əmirləri özlərinə qarĢı həqarət və xarlıqdan baĢqa heç nə

görməyib, hər biri bir guĢədən çıxıb getdilər və Ġraqa sarı üz tutdular.

Bu xəbərlər KaĢanda Məhəmməd xan Türkmana çatdıqda o, heyrət

dənizinin içinə düĢüb, öz vəziyyətinin fikrini çəkməyə baĢladı. Əmir xanın qızı

Vəli xan Təkəlünün arvadı olduğundan Əmir xanın qardaĢları, övladları və

qohumları tədricən Həmədana gedib, onun yanına cəmləĢdilər. Məhəmməd xan

fitnəkarlıq məqamına gəlib, KaĢandan Həmədana gedərək, Vəli xanla görüĢdü və

onu könül aldadan sözlərlə sədaqət yolundan sapdırdı. O istəyirdi ki, bütün

türkman və təkəlü tayfaları birləĢərək Təbrizə getsinlər, Əmir xanın

düĢmənlərindən intiqam alsınlar və Əliqulu xan Fəthoğlu ilə Məhəmmədi

Sarısolağı Nəvvabi-Cahanbaninin xidmətindən xaric edib, ustaclu əmirlərini

gözdən salsınlar. Bu xəbərlərin Təbrizə çatması Əmir xanın vücudunun mövcudluq

lövhəsi üzərindən silinməsinə bais oldu. Qəhqəhə qalasına adam göndərərək, Əmir

xanı aradan götürdülər

1025

. Onun qətli xəbəri Ġraqda yayıldı. Məhəmməd xanın

təhriki ilə Vəli xan Əmir xanın qanının intiqamını tələb etməyə baĢladı. Onlar

Müseyib xanı da özlərinə müttəfiq edib, müxaliflik və düĢmənçilik qapılarını

açdılar.

Nəvvabi-Cahanbani bu zaman artıq boya-baĢa çatdığından dövlət və

padĢahlıq məsələlərinə zamin olmuĢ və bu iĢlərin məsuliyyətini öz üzərinə

götürmüĢdü. O, onların qaba hərəkətlərinə tab gətirməyib, Əliqulu xanla və

qələbənin mənsub olduğu üzənginin həndəvərində olan dövlətsevərlərlə birlikdə öz

iqtidarını nümayiĢ etdirmək qərarına gəldi. Məhəmməd xanın fitnə-fəsada baĢlayıb

Həmədana getməsi, yenidən təkəlü tayfası ilə əhdü-peyman bağlaması və onların

beyinlərinin sarayına pozğun xəyalların yol tapması barədə xəbərlər gələn zaman

ustuclu və Ģamlu tayfaları onun əhvalının alt-üst olması üçün KaĢan vilayətinin

onun əlindən alınmasını məsləhət gördülər. Qərara alındı ki, [Həmzə mirzənin]

xidmətində olan ġahverdi xəlifə ġamlu KaĢana gedib, o Ģəhəri zəbt etsin.

1025

Əmir xan 993-cü ilin cəmadiül-əvvəl / 1585-ci ilin may ayında qətlə yetirilmiĢdir (О.А.Эфендиев.

Азербайджанское государство Сефевидов в XVI веке. с.186).

494

Məhəmməd xanın oğlu Yusif bəy ali divanın dəvatdarı idi və həmin vaxt KaĢanda

atasının caniĢini kimi qalmıĢdı. O, qalaya sığındı. Hər gün tərəflər arasınla döyüĢ

və vuruĢ baĢ verdi. Bu hadisələr zamanı Yusif bəy qətlə yetirildi. Məhəmməd xan

bu xəbərdən narahat olub, birdəfəlik iĢin üstündən pərdəni götürdü və öz oğlu

Vəlican xanı o hadisələrin dəf olunması üçün KaĢana göndərdi. [CaĢan əhalisindən

bir dəstəsi türkmanlara qarĢı müdafiə olunmaq üçün Ģəhərdən çıxıb, piyada halda

onların çadırları üzərinə tökülüĢdülər və qarət etməyə baĢladılar. Lakin türkmanlar

atlanıb, [kaĢanlı] piyadalara qarĢı hücuma keçdilər. ġamlu camaatı [KaĢan

əhalisinə] heç bir köməklik göstərmədi. KaĢan əhalisindən təqribən üç yüz nəfər

qətlə yetirildi ki, bunların da əlli nəfəri seyidlər zümrəsindən idi. Xülasə, Ģamlu

camaatı türkmanlara qarĢı müqavimət göstərməyə tab gətirmədi. ġahverdi xəlifə

[KaĢanın] iç («ərk») qalasını ələ keçirə bilmədi və axırda köç edib, Nətənzə getdi.

Daha sonra o, Vəlican xanın qorxusundan oradan Ġsfahana gedib, təkəlü və

türkmanların fitnəsinin dəf olunmasına qədər Ġsfahanda qaldı. Vəlican xan həmin

zaman çoxlu ədəbsizliklər törətdi

1026

Məhəmməd xan yaralı ov heyvanı kimi ora-bura cummağa baĢlayıb, iğtiĢaĢ

salmağa çalıĢdı. Bir müddət təkəlülərin və türkmanların fitnə-fəsadı davam etdi və

onlar Nəvvabi-Cahanbaniyə qarĢı müxalifcəsinə rəftar etdilər. Nəhayət, axırda iĢ

müharibə ilə sona çatdı və həmin camaat öz yanlıĢ əməllərinin cəzasını aldı.

Onların baĢlarına gələnlər bir qədər sonra, Xorasan və Azərbaycan hadisələrinin

xatırlanmasının ardınca qələmə alınacaqdır.

XORASANIN VƏZĠYYƏTĠ BARƏSĠNDƏ VƏ MƏRHƏMƏTLĠ

ALLAHIN TƏQDĠRĠ ĠLƏ DÖVRANIN HADĠSƏLƏRĠ ÜZÜNDƏN

O DĠYARIN YÜKSƏK ġÖHRƏTLĠ ƏMĠRLƏRĠ ARASINDA

BAġ VERMĠġ ĠġLƏR HAQQINDA

Bundan öncə bəyan qələmi ilə qeyd olundu ki, MürĢüdqulu xan müqəddəs

və ulu MəĢhədə yiyələnib, Xorasanın əksər mahallarının baĢqaldıranlarını öz

uzaqgörən ağlının gücü sayəsində yoldaĢlıq və mülayimliklə özünə müti və tabe

etdi. O, öz yanına cəmləĢmiĢ qızılbaĢ tayfalarından əmirlər təyin edib, o vilayəti

özünün qoyduğu hakimlərin arasında paylaĢdıraraq, həmin il bu iĢlərin intizama

salınması ilə məĢğul oldu və bu məsələ ilə bağlı həqiqətləri Əliqulu xana elan edib,

əlahəzrət [Abbasın] yolunda göstərdiyi təqdirəlayiq xidmətlər barədə məlumatları

ona çatdırdı. Piçi ilinin əvvəlində

1027

o, qabaqlar Ġsfərayin hakimi olmuĢ, Quryan

döyüĢündə əsir düĢərək Ġraqa gətirilmiĢ, daha sonra isə fərar edib Darülmərz

1028

yolu ilə Xorasana getmiĢ qardaĢı Ġbrahim xanı darüssəltənə Herata göndərdi ki,

əlahəzrət [Abbasın] üzəngisinin həndəvərində olsun və Əliqulu xanı əlahəzrət

1026

Bu abzasda kursivlə verilmiĢ cümlələr Bakı əlyazmalarındandır (S-129, v.254a; S-297,v.197b).

1027

1854-cü ilin yazı nəzərdə tutulur.

1028

Darülmərz - Gilan vilayətini bildirir (V.F.Minorsky. «Tadhkirat al-muluk», p.170).

495

[Abbasın] dünyanı fəth edən məiyyətinin Heratdan çıxıb müqəddəs MəĢhədə və

oranın hüdudlarına gəlməyə təĢviq etsin ki, oradan birlikdə hərəkətə gələrək,

Damğana, Bistama və darülmöminin Astarabada qədər gedib, Ġraqın sərhədinədək

uzanan bütün Xorasanın mahallarını zəbt etsinlər. Sözügedən Ģəxs əlahəzrət

[Abbasın] hüzuruna çıxmaq və [Əliqulu] xan cənabları ilə görüĢmək səadətinə

feyzyab olub, bu mətləbi ərz etdi. MürĢüdqulu xanın ixtiyar və iqtidar sahibi

olmasını gözləri götürməyən bəzi Ģamlu ağsaqqalları bu fikrə qarĢı zidd mövqedə

durub, onunla mübahisə etməyə giriĢdilər. Onun sözü bu oldu:

- Hələ [Abbasın] səltənət qəsrinin təməli möhkəmlənmədiyi üçün

MürĢüdqulu xan vaxtın məsləhətinə əsasən, dövlətsevərlik və qəlblərin rahat

olması üzündən ittihad və vəhdət mövqeyi tutubdur. O, məhz Əliqulu xan

cənablarının himayəsi ilə bu iĢlərə cürət edibdir. O, öz səyi ilə ələ keçirilmiĢ

məmləkətin bəzi məsələlərini öz rəyi ilə həll edib və etməkdədir. Lakin məmləkət

iĢlərinin nizama salınmasından arxayın olduqdan sonra o, itaət və tabeçilikdən

savayı bir iĢ görməyəcəkdir.

Xülasə, Ģamlularla ustaclular arasında bu mövzuda söz-söhbət uzandı.

AraqarıĢdıranlar isə ortalıqda fəsad salırdılar. MürĢüdqulu xan bu xəbərləri

eĢitdikdən sonra Əliqulu xanın və Ģamlu tayfasının könlünü almaq üçün Herat

səmtinə yollanmaq meyilinə düĢüb, çox fikirləĢmədən və çəkinmədən Herata

gedərək, əĢrəfin ayağını öpmək Ģərəfinə nail oldu. [Əliqulu] xan cənabları onu

mehribancasına qarĢılayıb, dostyana iltifatlar göstərdi. Hərçənd Ģamlu tayfası onun

məhv edilməsinə və ortadan qaldırılmasına çalıĢıb, onu aradan götürmək barədə

Əliqulu xanı təhrik etsələr də, [Əliqulu] xan cənabları razı olmadı və Heratda ona

xətər vurulmasını qonaqpərvərliyə zidd gələn və doğru yoldan uzaq olan bir əməl

hesab edib, özünü o cür bədnamlığa bulaĢdırmadı.

Amma MürĢüdqulu xan heç bir günahdan xali olmayan bəzi

sözgəzdirənlərin dedi-qodusu ucbatından Ģamlu əyanlarından xoflanmağa baĢladı.

Bir gün o, hamama getmiĢdi. Birdən, əlində sıyırılmıĢ qılınc tutan bir Ģəxs hamama

girib, MürĢüdqulu xana oxĢayan dəlləklərdən birini qətlə yetirdi və çıxıb getdi.

MürĢüdqulu xanın adamları zənn etdilər ki, həmin Ģəxs xanı qətlə yetirmək

məqsədi ilə gəlmiĢ və o dəlləyi yanlıĢlıqla öldürmüĢdür. Onlar səbirsizliklə

hamama girib, xanı bədgüman etdilər və onun canını bürümüĢ xof və qorxu daha

da artdı. O, ixtiyarsız Ģəkildə böyük bir iztirabla oradan çıxıb, qaldığı evə getdi. Bu

xəbər Əliqulu xana çatdıqda MürĢüdqulu xanın könlünü arxayın etmək üçün onun

evinə gedib, vaxtın məsləhətinə uyğun olan bəzi dostcasına sözlər söylədi və

dəlləyin öldürülməsini belə izah etdi ki, ola bilsin, o dəlləyin bir düĢməni var imiĢ

və fürsət tapıb, onu qətlə yetirmiĢdir.

Amma Ģamlu tayfasının gizli niyyəti MürĢüdqulu xana aydın oldu. Onun

onlara bəslədiyi etimad zay oldu. O, daha Heratda qalmağı məsləhət bilməyib köç

edərək, müqəddəs MəĢhədin yolunu tutdu və fəlakətlər dənizində qərq olan zaman

özlərini var qüvvə ilə nicat sahilinə çatdırmağa səy göstərənlər kimi, hərəkət

496

etməkdə tələsərək, özünü müqəddəs və ulu MəĢhədə yetirdi. Onun qardaĢı Ġbrahim

xan Heratda idi. Əliqulu xan onun bu kobudcasına gediĢindən narazı qalıb,

incikliyini izhar edərək, Ġbrahim xana qarĢı iltifatsızlıq göstərməyə baĢladı. Aranı

qatmağa səy göstərənlər fürsət tapıb, fəsad qapılarını açdılar və Əliqulu xanla

MürĢüdqulu xan arasında bir-birlərinə qarĢı qorxu-hürkü yer tapdı. Hər iki tərəf

bir-birinə qarĢı etimadsız oldu. Ġbrahim xan da Ģamluların ona qarĢı qəsd

edəcəklərindən qorxub, fərar yolu ilə Heratdan müqəddəs MəĢhədə getdi. Bu

hadisə tərəflər arasındakı qorxu-hürkünün artmasına səbəb oldu. Doğrudur,

tərətlərin bir-birlərinə elçilər göndərməsi baĢ tutsa da, lakin günbəgün tərəflər

arasında ziddiyyət və kin-küdurət artmaqda idi.

Nəhayət, Ģamlu ağsaqqalları Əliqulu xanı təĢviq etdilər ki, [MürĢüdqulu

xanı] tənbeh etsin və cəzalandırsın. O, bir dəstə fəsadçının təhriki ilə Xorasanın

iĢlərini intizama salmaq adı altında əlahəzrət [Abbasın] dünyanı fəth edən

məiyyətində darüssəltənə Heratdan çıxdı. Onun xatirində qərar tutmuĢdu ki,

Xorasanın bütün iĢlərini öz əlinə keçirsin və MürĢüdqulu xanın mənsubları

arasından məsləhət bilmədiyi kəsləri aradan qaldırıb, onların yerinə öz adamlarını

təyin etsin. MürĢüdqulu xanın fikrincə, bu fitnənin hərəkətvericisi Əliqulu xanın

vəziri Xoca Əfzəl idi.

Əliqulu xana çatdırmıĢdılar ki, Qain hakimi olan Fulad

1029

sultanın qardaĢı

oğlu Sultanəli xəlifə gizli surətdə MürĢüdqulu xanla dostluq və müttəfiqlik edir.

Buna görə də Əliqulu xan Qain tərəfə yollanıb, onu həbsə aldı, onun mallarını və

əĢyalarını müsadirə edib, TürĢiz vilayətinə getdi və istər MürĢüdqulu xanın

mənsubları olsun, istərsə də qeyriləri olsun, Xorasanın bütün əmirlərinin hüzuruna

qorçular vasitəsilə itaət etmək barədə hökmlər göndərib bildirdi ki, özünü əlahəzrət

[Abbasın] tərəfdan və ardıcılı sayan və onun lələsi olan bəylərbəyi [Əliqulu xana]

tabeçilik göstərən hər bir kəs müzəffər əsgərlərə qoĢulub, [Abbasın] Ģahlıq

bayraqları altında hazır olsun.

Bu məsələdən xəbər tutan MürĢüdqulu xan da öz tərəfdarlarını çağırmaqdan

ötrü adamlar göndərib, müqəddəs və ulu MəĢhəddən çıxdı. Sözlərinə etimad olan

etibarlı adamların dediklərindən belə məlum olur ki, MürĢüdqulu xan heç bir

vəchlə döyüĢmək düĢüncəsinə və münaqiĢə fikrinə malik deyildi və istəyirdi ki,

dövlətməndlərin səyi ilə iĢ barıĢıqla nəticələnsin, hər iki tərəfin Ģübhələri aradan

qaldırılsın, bir-birləri ilə görüĢsünlər, əvvəlki təki [Abbasın] səadətli məiyyətində

durub, haraya məsləhət bilərlərsə, oraya yürüĢ etsinlər. Lakin tərəflərdən heç

birinin ağsaqqalları onun bu fikrinə Ģərik deyildilər. MürĢüdqulu xan hərçənd adam

göndərib, danıĢıqlar aparmaq üçün Xoca Əfzəli və bir-iki Ģamlu ağsaqqalını

çağırsa da, onlar [bu təklifi] qəbul etmədilər. Xoca Əfzəl getməyə cürət etmədi və

bu fəsadın islah olunmasına rəğbət göstərmədi. Çünki o, MürĢüdqulu xana xətər

yetirilməsi üçün səy göstərən Ģəxslərlə açıq-aĢkar həmrəy idi. Nə isə, bu iki qoĢun

1029

S-129, v.255b-də Fulad əvəzinə Polad yazılmıĢdır.

497

bir-birlərinə yaxınlaĢıb, TurĢizin Susfənd kəndinin yanında bir-birinin bərabərində

mövqe tutdular, alaçıq və çadırlarını qurdular və bir-birlərinə elçilər, məktublar və

ismarıĢlar göndərdilər.

Bir gün MürĢüdqulu xanın qohumlarından olan və hazır olmaq barədə hökm

almıĢ Ġbrahim sultan ġərəflü orduya gəlib çatdı. O gördü ki, MürĢüdqulu xanın və

ustaclu əmirlərinin ordusu əlahiddə yerləĢibdir və oymaq təəssübkeĢliyi cəhətindən

o, öz təbili, ələmi və tərtibə salınmıĢ süvari dəstəsi ilə MürĢüdqulu xanın ordusuna

getdi. [MürĢüdqulu xan] onu qarĢılamaq üçün bir dəstə göndərdi. Silahlı süvarilərin

və təbil səslərinin müĢahidəsi nəticəsində Ģamlu ordusunda xəbər yayıldı ki,

MürĢüdqulu xan tərtibə salınmıĢ qoĢunu ilə silahlanıb, vuruĢa və döyüĢə hazırlaĢır

və savaĢ təbillərini vurdurur. ĠĢlərin bu cür cərəyan etdiyini görən Əliqulu xan da

ehtiyat tədbirlərinə əl ataraq, bu tərəfdən atlandı və öz ordusunun mərkəzini, sağ və

sol cinahlarını tərtib edib, savaĢa hazır oldu.

Əliqulu xanla Mürşüdqulu xan arasında qəflətən döyüşün baş verməsi.

Bu xəbər MürĢüdqulu xanın ordusuna çatdı. O da zərurət üzündən «tip» (səf)

bağlayıb, döyüĢə hazırlaĢmaqla məĢğul oldu. Bu vaxt, Əliqulu xanın həbs edərək

bir neçə gün məhbus saxladığı və daha sonra təqsirindən keçib azadlığa buraxdığı

Sultanəli xəlifə Əliqulu xanın rəftarından incidiyi üçün döyüĢün baĢlanğıcında

ordunun səfini viran qoyub, öz adamları ilə birlikdə MürĢüdqulu xana qoĢuldu. Bu

hadisə Ģamlu ordusunun arasında sarsıntı yaranmasına səbəb oldu və ustaclu

tayfasını cəsarətləndirdi.

Xülasə, hər iki tərəfin mübarizləri qılınca və nizəyə əl atdılar və tozanağın

çoxluğundan havanın üzü tutuldu. Əliqulu xanın gözü bir dəstəyə sataĢdı və o,

MürĢüdqulu xanın da o dəstənin arasında olduğunu təsəvvür etdi. O, tədbirlilik və

ehtiyatlılıq yolundan xəbərsiz bir Ģəkildə özü Ģəxsən döyüĢə atıldı və o döyüĢdə

onun özü ilə yanaĢı at çapan bir sıra Ģamlu igidləri ilə birlikdə o dəstənin üzərinə

həmlə edib, onları pərən-pərən saldı. O, həmin dəstəni təqib edən vaxt öz

tabeçilərindən ibarət müəyyən saylı bir dəstə ilə birlikdə digər tərəfdə olan

MürĢüdqulu xanın gözü [Abbasın] padĢahlıq bayraqlarına düĢdü. Sözügedən Ģəxs

(MürĢüdqulu xan) səy göstərdi ki, məhdud sayda adamla mərkəzdə qərar tutmuĢ

xilafət və hökmranlığın o misilsiz dürrünü (Abbası) öz tərəfinə keçirsin. Bu

məqsədlə o, həmin tərəfə bir dəstə göndərdi. Onlar Ģamlu xanlarının qoĢunu içində

[Abbasın] səadətli məiyyətini tapıb, fürsəti qənimət bilərək, müzəffər bayraqların

kölgəsi altında dayanmıĢ azsaylı dəstəyə həmlə etdilər. Həmin camaat bu həmləyə

tab gətirməyib, təlaĢa qapıldılar və pərən-pərən düĢdülər. MürĢüdqulu xanın

tabeçilərindən olan və mötəbər əmirlərdən sayılan Əbu-Müslüm xan ÇavuĢlu

əlahəzrət [Abbasa] çatıb, o dövlət və iqbal taxtının bəzəyinin fələyə bənzər boz

yüyənini təqdir sahibinin minlərlə yetkin hikməti özündə əks etdirən fərmanı ilə ələ

keçirdi.

Əliqulu xanın məğlub olması. Qəzavü-qədərin icraçıları səadət saçan o

müjdəni [ustaclu] tayfasına verdilər. ġərəfli [Abbasın] bəyənilmiĢ xüsusiyyətlərə

498

malik zatını Ģəfqətli Allahın amanı altında MürĢüdqulu xanın ordusuna gətirdilər.

ġamlu tayfası açıq-aĢkar məğlubiyyətə uğradı. Vəzir Xoca Əfzəl o tayfadan olan

dörd yüz-beĢ yüz nəfər adamla birlikdə əsir düĢdü. Onların malları və əĢyaları

qarət və tarac olundu

1030

. Əliqulu xan qovduğu dəstənin təqibindən geri qayıdan

zaman öz ordusunun «qol» (mərkəz) qoĢunundan və əlahəzrət [Abbasın] fələyi

bürüyən çətirinin əlamətindən heç bir niĢan görmədi. O, vəziyyətdən xəbər tutub,

heyrət və təəccüb barmağını diĢləyərək, düĢdüyü qəflətə görə gözündən

peĢmançılıq yaĢları axıtmağa baĢladı və son dərəcə məyusluq və nakamlıqla

yüyənini döyüĢ meydanından döndərib, öz səadətinin sərmayəsini əldən verdiyi

üçün ah-naləyə qərq olmuĢ, böyük bir yanılma və ümidsizliyə düçar qalmıĢ,

xəcalətli və mat-məəttəl bir vəziyyətdə Heratın yolunu tutdu.

MürĢüdqulu xan əbədi səadətə qovuĢdu və ilahi dərgahda ona kəramət

olunmuĢ bu böyük hədiyyə səbəbindən onun Ģadyanalıq külahı asimanın üst qatına

dəyməyə baĢladı. O, əlahəzrət [Abbasa] qiymətli bir dürr kimi öz canının

dürsədəfində yer verdi və gəldiyi yolla müqəddəs və ulu MəĢhədə qayıtdı. Bu

əhvalatın baĢ verməsi öz tifilliyinin əvvəllərindən Ģamlu tayfası arasında böyümüĢ,

Əliqulu xandan və onun adamlarından həmdəmlik və ülfət görmüĢ əla-həzrət

[Abbasın] Ģərəfli xatirinə xoĢ gəlmədi. Amma iqbal ilhamının dəlaləti ilə qəm-

qüssənin təsirlərini öz mübarək alnından silib, cinlərin və insanların imamı,

«vilayət» və imamət taxtının sultanı olan Əbül-Həsən Əli ibn Musa ər-Rzanın - ona

Allahın salamı olsun - ziyarəti Ģərəfinə nail olmaq və o müqəddəs rövzəyə gecə-

gündüz xidmət etmək səadətini qazanmaqla öz möhtərəm xatirinə rahatlıq bəxĢ

edərək, bu böyük töhfədən Ģad-xürrəm oldu.

MürĢüdqulu xan, həqiqətən də, Ģamlu tayfası ilə insancasına davranıb,

araqarıĢdıranların tənbeh olunmasından sonra əsirlərin azad edilməsinə dair hökm

verərək, hamısını əzizlədi və ehtiram göstərdi. O hökm etdi ki, [əsirlərdən] hansısa

biri [ustaclu] qoĢununun ələ keçirdiyi qənimətlər arasında özünün atını, dəvəsini və

yarağını tanıyarsa, həmin mallar dərhal ona təslim edilsin. MürĢüdqulu xan,

həmçinin onların Herata getmək və ya ali səadətə malik [Abbasın] üzəngisinin

həndəvərində qalmaq məsələsində seçim etməkdə ixtiyar sahibi olduqlarını bildirdi

və o vaxtadək Əliqulu xanın vəziri olan Xoca Əfzəl əlahəzrət [Abbasın] vəziri

vəzifəsinə ucaldıldı. ġamlu camaatından kimlər ki qalmağı qərara aldılar, onlar

əlahəzrət [Abbasın] xidmətində durmağa təyin olunaraq, onun Ģərəfli üzəngisinin

qorçuları, yüzbaĢıları və mülazimləri silkinə mənsub oldular. MürĢüdqulu xan

Əliqulu xana əvvəlki itaətkar ruhda bir məhəbbətamiz məktub yazıb, ona

dostcasına giley-güzar etdi və sözügedən hadisələrin məsuliyyətini qəzavü-qədər

zərurətinin və asimandan gələn alın yazısının üzərinə qoydu.

Amma vəzir Xoca Əfzəl və Ģamlu ağaları könüllərini Heratdan üzə

bilməyərək, ustaclu tayfası arasında rahatlıq tapa bilmədilər. Bir neçə gündən sonra

1030

S-129, v.256b; S-297, v.199b.

499

onlar dəstə-dəstə fərar edib, Herata getdilər və «xasseyi-Ģərifə»nin cilovdarı olan

və həmin döyüĢ günündə ali məiyyətdən ayrılmayan Hüseyn bəy Əbdüllüdən və

döyüĢ meydanından qaçıĢ zamanı Əliqulu xanın dəstəsindən geridə qalıb, Ģərəfli

[Abbasın] mülazimi olmaq məqsədinə çatmaq üçün özünü müqəddəs MəĢhədə

yetirən ġahəli bəy Kəramətlünün oğlu Əli bəydən savayı, Ģamlu tayfasından heç

kəs müqəddəs və ulu MəĢhəddə [Abbasın] ali məiyyətində qalmadı. MürĢüdqulu

xan əlahəzrət [Abbasın] səltənət və padĢahlıq iĢlərini qaydaya salıb, o həzrətin

adından mənsəb sahiblərini təyin etdi və təkbaĢına surətdə vəkillik və lələlik

kürsüsünə oturdu. Cəmi Xorasan əhli ona üz tutaraq, təbrik və mübarəkbaĢlıq

etdilər. O, Xorasan məmləkətində əvvəlkindən daha artıq iqtidar və istiqlal əldə

etdi.

AZƏRBAYCAN HADĠSƏLƏRĠ, RUM SƏRDARI OSMAN PAġANIN

TƏBRĠZ ÜZƏRĠNƏ QOġUN ÇƏKƏRƏK, O CƏNNƏT NĠġANƏLĠ GÖZƏL

ġƏHƏRĠ ĠġĞAL ETMƏSĠ VƏ DÖVRANIN ZƏRURƏTĠ ÜZÜNDƏN,

DÜNYA SAKĠNLƏRĠNĠN PƏRVƏRDĠGARI [OLAN ALLAHIN] TƏQDĠRĠ

ĠLƏ O GÖZƏL ġƏHƏRDƏ BAġ VERMĠġ DAĞINTILAR HAQQINDA

Bundan öncə Azərbaycan hadisələrinin içində bəyan səhifəsi üzərinə ənbər

qoxulu qələmlə yazıldığı kimi, ġirvanın Dərbəndində olan Osman paĢa bütün

ġirvan və Gürcüstan məmləkətini istila və zəbt etdiyini və Dərbənd qalasından

savayı heç bir yerin [Osmanlıların] ixtiyarı altında olmaması barədə Sinan paĢanın

dediklərinin yanlıĢ olduğunu xondgarın hüzuruna çatdırmıĢdı. Bu məsələ Fərhad

paĢanın sərdar təyin edilib, Azərbaycan üzərinə gəlməsinə səbəb olmuĢdu və necə

ki [yuxarıda] qeyd olunmuĢdur, calal bayraqları Xorasanda olan zaman o, Ġrəvanı

istila edərək, orada qala tikdirmiĢdi. Osman paĢa isə tamam ġirvan və ġəki

vilayətini zəbt edib, öz etimadlı adamlarına tapĢırdı, özü Ġstanbula yollanaraq,

xondgarın hüzurunda bütün Azərbaycanı, bəlkə, həm də Ġraqı ələ keçirmək barədə

öhdəlik götürüb, vəzirlik və sərdarlıq rütbəsinə yiyələndi və Azərbaycanı iĢğal

etmək əzmi ilə saysız-hesabsız qoĢunla Ərzuruma yollandı.

Piçi ilinin qıĢı sona çatdı və 993-cü (1585) ilə müvafiq gələn türklərin

toxaquy ilinin kef saçan Novruzunun əlamətləri, Xotay türkləri kimi, vəfa

sahiblərinin könüllərini yağmalamaq qəsdi ilə tamam bər-bəzəklə cilvələnib, ortaya

çıxdı və yeni açılıb sevinc yayan reyhanlar bahar məclisinin yaraĢığına çevrildilər.

Bu zaman Nəvvabi-Cahanbani bahar əyyamının və cavanlıq dövrünün zərurətinin

təsiri altında reyhani Ģərabı qurtumlamaqla və eyĢ-iĢrət etməklə məĢğul olub, gül

üzlülərdən və lalə yanaqlılardan kam alır, baharın nəĢə bəxĢ edən günlərini

Təbrizin iĢrət məkanında Ģadyanalıq və rahatlıq içərisində keçirir və Əliqulu xan

Fəthoğlu tərəfindən Ġsfahandan gətizdirilmiĢ olan və həqiqətən də, atəĢ saçan

çöhrəsi dəmirçi kürəsi kimi par-par parlayan ġeytan adlı bir dəmirçi oğlanla sevgi

və eĢq macərasına baĢlayıb, onun vüsal bağından murad almağın güllərini yığırdı.

500

ġahqulu bəy Qürəba

1031

oğlu Rumlu o [ġeytan adlı oğlanın] barəsində bu türkcə

beyti yaxĢı demiĢdir:

Beyt

«Könlüm quĢun ol nərgizi-fəttan apara,

Kimdür ki, onun qəmzəsindən can apara?!

ġeytan, Ģeytan dedikləri əgər bu olsa,

Mən razıyam imanımı Ģeytan apara».

Ġncə [Ģeir] deyənlərdən bir digəri demiĢdir:

Rübai

«Gül üzünü görcək aĢiq ĢipĢirin candan keçər,

Kirpiyin oxtək uçub, sineyi-büryandan keçər.

Zövqü-Ģövqündən sənin, ey Xaliqin xəlq etdiyi,

Yoxdur heç bir Ģübhə ki, həqq cürmi-Ģeytandan keçər».

O günlərin hadisələrindən biri də budur ki, ġirvanda qələbə niĢanəli əsgərlər

tərəfindən əsir tutulan və Ələmut qalasında məhbus olan tatar padĢahzadəsi Qazi

Gəray xan Ģairlik peĢəsinə malik xoĢsima bir cavan idi və bacarığının, istedadının

çoxluğu ilə tanınmıĢdı. O, təĢəkkür və mədh üslubunda türkcə bir qəzəl yazıb,

Nəvvabi-Cahanbaninin hüzuruna göndərmiĢdi. Həmin qəzəlin ilk beytləri

bunlardır:

«Nəmiz bar, bir gədayuz, bir nəmd, bir buriyamız bar,

Dəxi sultana layiq bir duayi-bi-riyamız bar.

Əgərçi padiĢahın eyni birgə eyni-izzətdür,

Vəli sultanımın dərgahına səbük ricamız bar».

Nəvvabi-cahanbani onun söhbətinə rəğbət göstərərək, onu qaladan

çıxartdırdı. O, [Həmzə mirzənin] ali hüzurunda əziz və möhtərəm bir Ģəxsə çevrildi

və əksər vaxtlarda xüsusi məclislərdə [Həmzə mirzəyə] yaxın yoldaĢ və həmdəm

oldu. Bu məsələ Əliqulu xan Fəthoğlunun və izzətli büsatın müqərrəblərinin

könüllərində həsəd və ikrah doğurdu. Sözügedən Ģəxs (Qazi Gəray xan) onların

davranıĢındakı bu mənanı hiss etdi və onun ürəyini qorxu bürüdü. Bir gecə o,

darüssəltənə Təbrizdən fərar etməyə qərar verib, özünü Ərzuruma yetirdi və

Osman paĢanın ordusuna daxil oldu

1032

1031

S-129, v.257b. Tehran çapında (s.306) Ərəba yazılmıĢdır.

1032

S-129, v.258a.