Искандер Мунши Тюркман. Tarix-i al?mara-yi Abbasi (Аббасова мироукрашающая история). Том 1
Подождите немного. Документ загружается.
521
hüzurunda və behiĢt bəzəkli məclisdə idi və o, bu məsələni fərasətlə anlayıb, dərhal
oradan [əmisinin] yanına gələrək, onu bu hadisədən agah etdi. Onlar bu çətin
məqamda rumilərin qalasına getməkdən savayı çarə tapmadılar və Təhmasibqulu
sultanın qoĢun və ləĢkərlə onun evinin qapısına çatdığı vaxt hər ikisi birlikdə bağça
yolundan özlərini bayıra atıb, öz səngərlərinə gedən yolla qalaya doğru üz tutdular.
Onlar qalanın ətəyinə çatdıqda öz [qızılbaĢ] taclarını baĢlarından götürüb, xəndəyə
atdılar. Qalanın üstündən bu halı müĢahidə edən rumilər qapını açaraq, onları
qalaya gətirdilər və bu hadisəni qızılbaĢ tayfası üçün bədbəxtlik, özləri üçün isə
xoĢbəxtlik bilərək, sevinc qıĢqırtılarını Keyvan eyvanına çatdırdılar.
Həmin gün Cabbarqulu bəy qalada lağımın üstünə gedib, rumiləri lağım
vurulması barədə məlumatlandırdı və lağımın ġirhacıda açılmıĢ dəliyini onlara
niĢan verdi. Rumilər lağımın üstünü açıb, tüfəng atəĢləri ilə lağımdakı iĢçiləri həlak
etdilər və lağım yolu ilə qəflətən Həsən padĢah mədrəsəsinə çıxdılar. O səngərdə
böyük bir dava-dalaĢ baĢ verdi. Bu barədə Nəvvabi-Cahanbaniyə və Əliqulu xana
xəbər çatdıqda ətrafdan və yan-yörədən oraya hücum çəkildi və tərəflər arasında
böyük bir döyüĢ getdi. Hər iki tərəfdən bir çoxları həlak oldular. Rumilər lağımdan
öz məqsədləri üçün istifadə edib, həmin lağımdan tüfəng ataraq, «sibə» əhlinə
zərər vururdular. [QızılbaĢlar] əlacsız qalıb, lağımı bir neçə yerdən dəldilər, gah
oraya torpaq tökdülər, gah tüstü buraxdılar və axırda lağımın ortasına su buraxıb,
oranı doldurdular. Bununla da yol bağlandı və üç ay ərzində qalanın fəth
edilməsinin müyəssər olması ümidi ilə lağımın qazılması üçün çəkilmiĢ zəhmət
tamamilə zay və əbəs oldu.
Türkman və təkəlü tayfaları yaxınlığa çatmıĢdılar. Günbəgün onların fitnə-
fəsad xəbərləri gəlməkdə idi. Buna görə də [Həmzə mirzə] qala əməliyyatından əl
çəkib, onların iĢini həll etməyin fikrinə düĢdü. Təbrizlilərdən və Azərbaycan
camaatından ibarət bir dəstə təyin olundu ki, səngərlərdə oturub, qalanın
darvazalarını gözləsinlər ki, rumilər bayıra çıxa bilməsinlər və bu müddətdə
Nəvvabi-Cahanbani ilə əmirlər [türkman və təkəlülərin] dəf edilməsi ilə məĢğul
olsunlar.
Sədr Mir Şəmsəddin Məhəmməd Xəbisinin vəfatı. Bu ilin hadisələrindən
biri də [günahları] bağıĢlanmıĢ sədr Mir ġəmsəddin Məhəmməd Xəbisi Kirmaninin
ölüm hadisəsidir. O, Təbriz qalasının mühasirəsi əsnasında «sur əl-ğəniyyə»
xəstəliyindən vəfat etdi. Sözügedən Ģəxs böyük məqamlı, yüksək Ģöhrətli və yaxĢı
əxlaqlı bir seyid idi və çoxlu qabiliyyət və istedada malik idi. Riyaziyyat, heyət
(astronomiya), rəml və nücum (astrologiya) elmlərinə vaqif idi. Səmimi təbiətli və
çox xoĢsöhbət bir adam idi. YaxĢı Ģeir deyərdi. [ġeirdə] təxəllüsü Fəhmi idi.
Sədarət (sədr) kürsüsündə qərar tutduğundan Ġsgəndər Ģanlı nəvvab onun hörmət və
ehtiramının saxlanmasında və ona iqtidar və ixtiyar verilməsində ifrata varmıĢdı.
Ġrili-xırdalı bütün Ģəriət məsələləri onun rəyinə və düĢüncəsinə həvalə olunmuĢdu.
Sözügedən Ģəxs dərya qədər səxavətli əlini bəxĢiĢ və ehsan vermək məqsədi ilə
açıb, məmləkətlərin vəqf vergilərindən, cənnətməkan Ģahın nəzirlərindən, firuzə
522
mədənlərinin xüms vergisindən və s. gəlirlərdən dövlət xəzinəsinə toplanmıĢ yüz
min tümənə yaxın nağd qızılı və firuzə tozunu iki-üç il ərzində seyidlərə,
üləmalara, salehlərə, füqəralara, elm tələbələrinə və ehtiyacı olanlara paylayıb, bu
təbəqənin məĢhurlarına böyük hörmət göstərmiĢ və bir çoxları onun vasitəsilə
padĢahın ehsan süfrəsindən bəhrə götürmüĢlər. Rəngarəng Ģeirləri vardır. Onun
qəzəllərindən və rübailərindən bir neçə beyt burada qeyd olunur:
Qəzəl
«EĢq Ģərabı hər içən üçün bir baĢqa cür keyfiyyətə malikdir,
O, ġirin üçün Fərhada dağ sökdürər, Xosrovu haldan-hala salar.
Badə bardağı baĢda gedər Fəhmi meyxanəyə,
Mehrabına gəlməsin baĢ aĢağı, xoĢ himmətə malikdir».
Rübai
«Onun meyxanəsində Ģərab digərdir,
Məhəbbət Ģəriətində ihtisab digərdir.
Sənin sərxoĢların xəbərsizdir hesab günündən,
Bu tayfadan məhĢərdə hesab digərdir».
Rübai
«Öz gözəlliyi ilə yüz huridən üstün olan xristian balası,
Elə bil, atəĢpərəst məbədinin yanan atəĢi kimidir.
Rizvan sanki odunçu kimi, onun atəĢkədəsi üçün
Bütün tuba ağaclarını kəsib, cənnətdən gətirir»
1056
.
Ölüm vaxtı bu rübaini demiĢdi:
«Biz bu fani dünyadan gedəcəyik,
Məzarın içində taqətsiz yatacağıq.
Dilsizlik dili ilə torpağın qulağına
Fələyin vəfasızlığı barədə söz deyəcəyik».
1056
Rizvan - islam mətnlərinə görə, cənnətin gözətçisi və qapıçısı olan mələyin adı.
523
TƏKƏLÜ VƏ TÜRKMAN TAYFALARININ TƏBRĠZƏ GƏLMƏSĠ, DAHA
SONRA O FĠTNƏKAR CAMAATIN GERĠ QAYITMASI VƏ O ƏSNADA
ÜZ VERMĠġ DÖYÜġLƏR VƏ VURUġLAR HAQQINDA
Bundan öncə bəyan səhifəsi üzərinə dili qırıq qələmlə yazıldı ki, Əmir xanın
həbsindən sonra Məhəmməd xan Türkman bu hadisənin baĢ verməsindən, Əliqulu
xan Fəthoğlunun tərəqqi edib yüksəldilməsindən, Ģamlu və ustaclu tayfalarının
etibar və iqtidar qazanmasından narahat olaraq, KaĢandan Həmədana getmiĢdi.
Əmir xanın qardaĢları və övladları da oraya cəmləĢib, Vəli xan Təkəlünü özlərinə
müttəfiq edərək, fitnə-fəsad qaldırmağa hazırlıq gördülər və həmin iki tayfanın
(Ģamlu və ustacluların) etibarını zay edib sındırmaq mövqeyini tutdular. Rum
qoĢununun gəlməsinə, gözəl Təbriz Ģəhərinin iĢğal olunmasına və səltənət
qərargahından onların gəlməyi barədə əməl edilməsi vacib olan hökmlər
yazılmasına baxmayaraq, onlar gəlməkdən boyun qaçırdılar. Onların bu
hərəkətlərindən ictimaiyyət arasında belə məlum oldu ki, türkman və təkəlü
əmirləri və əyanları bir-birləri ilə əhdü-peyman bağlayaraq qərara almıĢlar ki,
kütləvi Ģəkildə Ģanlı orduya gedib, Nəvvabi-Cahanbanini onların istəklərinə uyğun
hərəkət etməyə, Əliqulu xan Fəthoğlunu, Məhəmmədi Sarısolağı və Əmir xanın
digər qatillərini qisas alınması üçün [Əmir xanın] oğullarına təslim etməyə, Ģamlu
və ustaclu tayfalarını nüfuzdan salıb, bu iki oymaqdan heç bir vücud sahibini öz
xidmətinə buraxmamağa məcbur etsinlər və bununla da dövlət iĢləri əvvəlki təki
onların rəyindən və razılığından asılı olsun. Onlar məhz bu batil düĢüncə və bihudə
anlaĢma ilə bir-birlərindən ayrılıb, hər biri öz ölkəsinə və iqtasına getdi ki, öz
qoĢun və ləĢkərlərini tərtib və təchiz etsinlər, daha sonra isə müəyyənləĢdirdikləri
vaxtda yola çıxıb, bir yerə toplaĢsınlar.
Öz tayfasının mötəbər əmirlərindən sayılan və ƏliĢəkər qələmrovunda ölkə
sahibi olan Solağ Hüseyn Təkəlü bu məsələnin əleyhinə çıxdı və Vəli xanı bu iĢdən
çəkindirməyə çalıĢaraq, ona xəbər göndərdi: «Sən türkmanların təhriki ilə fəsad
törətmək yolunu tutma və sədaqət ipinin ucunu əldən vermə! Bir halda ki, sən
Bağdad sərhədinin mühafizəsinə məsulsan və sənin oradan çağırılmağınla bağlı
əĢrəf tərəfindən hökm verilməyibdir, sən Məhəmməd xanın sözü ilə öz məkanını
tərk etmə! PadĢahlar öz qoĢunlarının baĢı və malı üzərində ixtiyar sahibidirlər.
Bizim öz padĢahımıza və padĢahzadəmizə qarĢı etiraz dilimizi uzadaraq Əmir
xanın qətli barəsində söz deməyimiz sədaqət və itaət yolundan uzaq olan bir
hərəkətdir». Bu xəbərdarlıqdan sonra Vəli xan ondan vahimələndi və narahat oldu
ki, o, təkəlü ağalarının [qiyam barəsindəki] düĢüncələrini korlaya bilər. Buna görə
də [Vəli xan] ona qarĢı inadkarlıq məqamına gəldi. Tərəflər arasında müxtəlif
narazılıqlar üz verdi. Axırda iĢ o yerə gəlib çatdı ki, Vəli xan təkəlü tayfasının
əksərini özünə müttəfiq edərək, Məhəmməd xanla birlikdə onun üstünə getdi və
tərəflər arasında döyüĢ baĢ verdi. Solağ Hüseynin adamları dünyasevərlik göstərib,
müdafiə məqamında çox durmadılar. Hərb və zərb əsnasında Solağ Hüseyn ağır bir
524
yara alıb, müdafiə olunmağa aciz qaldı və əsir düĢdü. Vəli xan onu ələ keçirib,
Təbrizə doğru hərəkət zamanı onu aradan qaldırdı.
Xülasə, Osman paĢanın qayıtması, Təbrizdə qala tikilməsi və calal
bayraqlarının qalanın ətrafına gəlib oranı mühasirəyə alması barədə xəbərlər Ġraqa
çatdıqda türkman və təkəlü əmirləri öz zahirlərini xidmətkarlıq libası ilə bəzəsələr
də, batinən öz məqsədlərinə çatmaq üçün Təbriz səmtinə üz tutdular. Məhəmməd
xan KaĢanda, Qumda və Savədə olan türkman tayfası ilə, Müseyib xan
ġərəfəddinoğlu Təkəlü Tehrandan, onun qardaĢı oğlu Muxtar sultan Vəramindən,
Vəli xan Təkəlü, onun oğlu Əli sultan Pakmal və Əmir xanın qardaĢları, oğulları və
tabeçiləri Həmədandan yola çıxıb, tərtib olunmuĢ qoĢunlarla bir yerə cəmləĢdilər
və Ġraqın hər tərəfinə adam göndərib, türkman və təkəlü tayfalarından hər bir kəs
hansısa bir mahalda yaĢayırdısa, onların hamısını toplayıb hazır etdilər. Nəticədə,
onların ordusunda böyük bir izdiham yarandı.
Fars [vilayətinin] əmirülümərası Ümmət xan Zülqədər və onun
tabeçiliyindəki əmirlər Xorasan yürüĢündən qayıtdıqdan sonra Azərbaycan
yürüĢünə tədarük və hazırlıq görmək üçün öz ölkələrinə getməyə rüxsət almıĢdılar.
Bu zaman onlar hazırlıqlarını sona çatdıraraq, yola çıxmıĢdılar və Ġraqa gəlib
çatmıĢdılar. Orada Məhəmməd xan onunla görüĢərək, onun və zülqədər tayfasının
üzünə mülayimlik və dostluq qapılarını açdı və onlara uzlaĢma təklif etdi. Ümmət
xan düĢündü ki, üz vermiĢ bu fəsadı öz sülh niyyətli vasitəçiliyi ilə islah edə bilər
və bunun nəticəsində əĢrəfin və hamının könlü ondan razı qalar. O, məhz bu
niyyətlə onlara qoĢulmağı qəbul etdi və onlar birləĢərək, birlikdə yola çıxdılar.
Get-gedə Məhəmməd xan və yoldaĢları incə hiylələrlə Ümmət xanı öz xatirlərində
gizli olan məsələlərdə özlərinə müttəfiq etdilər. Ümmət xan aqil, təcrübəli,
düĢüncəli və tədbirli adam olmasına baxmayaraq, vəsvəsə və əfsun sayəsində
doğru yolu azıb, xəta istiqamətini tutaraq, onlara rəfiq oldu.
Bu xəbərlər darüssəltənə Təbrizə çatdıqda onların toplaĢmağının və
ittifaqının fitnə-fəsada dəlalət etdiyi aydın olsa da, amma Nəvvabi-Cahanbani
istədi ki, onların könlündəki gerçək niyyəti, onların dost, yoxsa düĢmən olduqlarını
hamı arasında aĢkara çıxarsın. Hər iki tərəfdən bir-birilərinə elçilər göndərildi.
Əvvəlcə Ġsgəndər Ģanlı nəvvab tərəfindən onların yanına adam göndərilərək,
onların adına bol-bol hüsn-rəğbətə əsaslanan cəlbedici fərmanlar yazılıb
göndərildi: «Siz bu yüksək sülalənin tərəfdarları və dövlət-sevərlərisiniz və neçə
illik xidmət hüququna maliksiniz. Osman paĢanın və Rum qoĢununun bu
xanədanın (Səfəvilərin) köhnə səltənət mərkəzi olan Təbriz vilayətini iĢğal etmək
üçün bu hüduda və ölkəyə gəldikləri bir vaxtda tərəfdarlıq yoluna, qeyrət və
ləyaqət hissinə yaraĢan iĢ o idi ki, siz bu xəbərləri eĢidəndən sonra narahat olaraq,
sizin çağırılmağınızla bağlı hökmdarın fərmanı yazılmazdan öncə fədakarlıq və
sədaqət üzündən, bir-birinizlə birləĢməyə və ittifaq etməyə muğayat olmadan, hər
biriniz ənənəvi qaydada sürət və tələskənliklə səltənət və səadət taxtının ətəyinə
doğru yola düĢüb, canfədailik nümunələri göstərəydiniz. Qüdrətli dövlətin
525
düĢmənlərinin dəf edilməsindən sonra isə əgər bir mətləbiniz və iltimasınız
vardısa, ərz edərək, öz mətləblərinizin yerinə yetirilməsini xahiĢ edəydiniz. Lakin
siz bu iĢi etməkdən boyun qaçırdınız. Sizin çağırılmağınız barədə böyük təkidlərlə
israrlı hökmlərin göndərilməsinə baxmayaraq, etinasızlığı həddən aĢırdınız. Ġndi
sizin hökmdar ordusuna gəlməkdə olduğunuz bir məqamda eĢidilir ki, böyük
qüvvə toplayıb, kütləvi surətdə gəlirsiniz və buradan sizin fitnəkarlıq və nifaq üçün
ittifaq etdiyiniz aydın olur. Əgər siz, həqiqətən də, sədaqət və tərəfdarlıq yolunda
sabitqədəmsinizsə və öz itaət boynunuza fərman icraçılığı kəməndini
keçirmisinizsə, onda bunun qaydası odur ki, Ģübhəmizi aradan qaldırmaq üçün bir-
birinizlə birgəlik və ittifaq etməyə muğayat olmadan, hər biriniz öz qoĢun və
ləĢkərinizlə əlahiddə surətdə itaət və bəndəlik üzünüzü ali taxtın ətəyinə doğru
tutub gələsiniz, büsatı öpmək Ģərəfinə nail olasınız və hər biriniz hansı xidmətə
məmur olunsanız, onun yerinə yetirilməsi ilə məĢğul olasınız. Belə olacağı təqdirdə
sizə münasibətdə lütf və Ģəfqətdən savayı heç bir tədbir görülməyəcəkdir».
Bundan baĢqa, hökmdar tərəfindən Müseyib xan ġərəfəddinoğlu Təkəlüyə
ayrıca ismarıĢ göndərilmiĢdi: «Sənin zati-alimizə çox yaxın münasibətin vardır.
Əgər türkman əmirləri Əmir xanın qətli səbəbindən mənim möhtərəm oğlumdan
vahiməyə düĢüblərsə, sənin bu iĢlərə nə dəxlin var axı? Ġrsi sədaqətinizə layiq olan
və padĢahın sizə göstərdiyi qayğı və mehribanlığa tən gələn hərəkət budur ki,
özünü o təbəqənin məcmusuna daxil etmə və var qüvvənlə səy edib, xilafət
məqamlı taxtın ətəyinə yollan!»
Sözügedən əmirlər də ulu dərgaha ərizə göndərərək, qulamlıq və
fədakarlıqlarını izhar etdikdən sonra bunları bildirdilər: «ġərəfli qəlbinizə aydındır
ki, təkəlü və türkman oymaqları ilə Ģamlu və ustaclular arasında sabiq zamanlarda
mövcud olmuĢ münaqiĢə bizim Xorasan hadisələri vaxtı Nəvvabi-Cahanbaniyə
tərəfdar olmağımız üzündən yenidən təzələnmiĢ və həmin hadisələrin gediĢində o
iki tayfadan bir çoxları türkmanların və təkəlülərin əli ilə qətlə yetirilmiĢdir. Ġndi
isə onlar ali xidmətdə rəğbətə və Ģəfqətə layiq görülmüĢlər və Nəvvabi-
Cahanbanini bizim kimi dövlətsevərlərə münasibətdə bədgüman və namehriban
etmiĢlər. Əmir xanın baĢına gələnlər də məhz onların fəsadlarının nəticəsidir.
Əslində o kiĢi öldürülməyə layiq olan bir iĢ görməmiĢdi. Bizim xahiĢimiz budur ki,
o təbəqənin (Ģamlular və ustacluların) Nəvvabi-Cahanbaninin xidmətində qədir-
qiyməti və dərəcəsi olmasın. Bizim toplanmağımız və ittifaqımız bizə zidd
olanlardan xoflandığımızdan irəli gəlir». Eyni zamanda, Müseyib xan da onlarla
birgəliyini əsaslandırmaq üçün vəziyyətə münasib gələn sözlər bildirdi.
Sözügedən əmirlərin ərizəsi Ġsgəndər Ģanlı nəvvaba və dünya sakinlərinin
Ģahzadəsinə gəlib çatdıqda yenidən itaət edilməsi vacib olan hökmlər cah-calal
qərargahından onların adlarına göndərildi: «Sədaqətlə zinətlənmiĢ bütün qızılbaĢ
tayfalarının bu dövlətə xidmət etmək haqqı vardır. Sədaqət sahiblərini padĢahın
ehsan süfrəsindən məhrum etmək mürvət qaydalarına ziddir. Əgər Ģamlu və ustaclu
tayfalarından ibarət bir dəstə zamanın zərurətinə uyğun olaraq üsyan qaldırıb
526
Xorasanda fitnəkarlıq salmıĢdırsa da, lakin elə həmin tayfaların digər hissəsi Ġraqda
və Azərbaycanda bəndəlik yəhərini çiyinlərində və itaət halqasını qulaqlarında
daĢıyırlar və onlardan, xüsusilə də ustaclu tayfasının böyüklərindən olan
Məhəmmədi xan Toxmaqdan və Ģamlu tayfasının mötəbər əmirlərindən olmuĢ Vəli
xəlifənin oğullarından çeĢidli xidmətlər və fədakarlıqlar zühura gəlib və
gəlməkdədir. «Heç kəs baĢqasının günah yükünü daĢımaz» [ayəsinin]
1057
zərurətinə
əsasən, bu camaatın baĢçılarına cəza verilə bilməz. Əliqulu xan Fəthoğlunun hüsn-
rəğbətimizə tuĢ gəlməsi isə onunla əlaqədardır ki, bu Ģəxs səadətli cülusumuzun
əvvəlindən möhtərəm oğlum [Həmzə mirzənin] ali üzəngisinin mülazimi olmuĢ,
xidmətlər göstərmiĢ və ondan itaət və sədaqət yoluna zidd olan heç bir iĢ müĢahidə
edilməmiĢdir. Əgər indi o, hüsn-rəğbətimizin nəzərləri altına cəlb olunaraq, bizim
tərəfimizdən himayə qazanıbsa, onun nə qüsuru vardır və ona göstərilən
qayğıkeĢlik nə üçün digər tayfaya qarĢı iltifatsızlıq kimi baĢa düĢülməlidir? O ki
qaldı Əmir xanın məsələsinə, bu iĢ məhz Nəvvabi-Cahanbaninin ondan incik
düĢmüĢ Ģərəfli könlünün iradəsi ilə baĢ vermiĢdir. Ona görə də sizin bu barədə söz-
söhbət qaldırmağınız əqidəyə və sədaqətə ziddir. Odur ki, Təbriz Ģəhərinin əldən
getdiyi və hamının oradakı qalanı ələ keçirmək üçün səy göstərdiyi bir vaxtda
fitnə-fəsad yaratmayın! Əgər bu sözlərimizə xilaf olan addımlar atsanız və
fitnəkarlıqda israr etsəniz, o zaman sizin cavabınızı vermək bizə borc olacaqdır.
Məgər siz bu iĢlərin axırını görmürsünüz və nankorluğun iyini duymursunuz?»
Bu dəfə sözügedən əmirlər söz birliyi ilə belə bir cavab göndərdilər: «Biz
əvvəlki qaydada iradə və sədaqət üslubuna riayət və əməl edirik. Biz yalnız bizə
rəqib və zidd olanların zərər və Ģərinin özümüzdən kənar olması üçün bir-birimizlə
ittifaq etmiĢik və ali taxtın ətəyinə çatdıqda ali əĢrəfin və Nəvvabi-Cahanbaninin
xatirinin razılığına uyğun olan və düĢmənlərin kam almağına səbəb olmayan hər nə
olarsa, ona əməl edəcəyik».
Haqqında bəhs etdiyimiz göndəriĢlər baĢ verdikdən və o güruhun
hərəkətlərindəki ikitirəlik və nifaq qoxusu hamının burnuna çatdıqdan sonra o
güruha yoldaĢ olmuĢ Fars [vilayətinin] əmirülümərası Ümmət xana və zülqədər
tayfasına Nəvvabi-Cahanbani tərəfindən hüsn-rəğbət və lütfkarlıqdan ibarət olan
tabe olunması vacib hökm və inayət fərmanı göndərildi: «Biz sizə qayğıkeĢlik
göstərərək, ġiraz hakimi və Fars məmləkətinin əmirülümərası vəzifəsinə təyin
etməklə əzizləyib, baĢıuca etmiĢik. Zülqədər tayfası həmiĢə bu vilayət niĢanəli
xanədanın sufisi və tərəfdarı olub. Heç zaman onların təkəlü və türkman tayfaları
ilə ülfəti, bu tayfaların əleyhdarlarına qarĢı isə nifrəti olmayıb. Əgər o camaat
(təkəlü və türkmanlar) toplanmağı və ittifaq etməyi qərara alıb, kütləvi surətdə
[buraya] gəlirlərsə, bəs, zülqədər tayfasının bu məsələyə nə dəxli var və sizin
onlara qoĢulmağınızın səbəbi nədir? Əgər sülh yaratmaq və ağsaqqallıq etmək
mövqeyindən çıxıĢ edərək, baĢ vermiĢ fəsadın sizin vasitəçiliyiniz əsasında dinc
1057
«Qurani-Kərim», «Ənam» surəsi, 164-cü ayə.
527
yolla nizamlanacağını nəzərdə tutubsunuzsa, onu bilin ki, digər oymaqların
ağsaqqalları və xeyirxah, nəcib fikirli adamları ulu dərgahdadırlar. Siz də cahanın
pənahı olan dərgaha gəlin, oymaqların ağsaqqalları ilə müttəfiq olun və qüdrətli
dövlətin faydasına uyğun gələn hər hansı bir xahiĢiniz olsa, ərz edin. Yox, əgər
Ümmət xan və Fars [vilayətinin] zülqədər tayfası da sədaqət yolundan sapıb, o
təbəqənin (qiyamçıların) fitnə-fəsadına Ģərik olsalar, onda nemətə nankor çıxanlar
nemətə nankor çıxmağın üfunətini tezliklə hiss edəcəklər».
Sözügedən hökmlər Nəvvabi-Cahanbaninin Kor Həbib [adı] ilə məĢhur olan
söhbət yasavulu Həbib bəy Zülqədərlə göndərildi. O, [qiyamçı] əmirlərin ordusuna
çatdıqdan sonra Ümmət xan fərmanın məzmunundan xəbərdar oldu və Məhəmməd
xanla and içib bağladığı əhdü-peymana sadiq qalaraq, onun (Məhəmməd xanın) və
onun yoldaĢlarının məsləhətinə əməl edib, padĢahın əmrinə tabe olmadı.
Məhəmməd xan və onun yoldaĢları olan əmirlər bununla kifayətlənməyərək,
Ümmət xana təklif etdilər ki, özünün səmimi-qəlbdən onlarla müttəfiq olduğunu
zahir etməkdən ötrü Həbib bəyi qətlə yetirsin. Zülqədər [tayfasının] aqibəti
düĢünən bəzi nümayəndələri Ümmət xanın bu yaramaz əməli törətməsinə razı
olmasalar da, Məhəmməd xan o barədə israr etdi. Ümmət xan istər-istəməz
Sultaniyyə çəmənində o günahsızın qətlini həyata keçirdi və onun qətlindən sonra
onlar hərəkətə gəlib, köçhaköçlə Təbrizə yollandılar.
Elə ki Həbib bəyin qətli barədə həqiqət Ģövkətli [Həmzə mirzənin]
qulaqlarına çatdı və sözügedən [qiyamçı] əmirlər Ģəhərə yaxınlaĢdılar, Nəvvabi-
Cahanbani dəftərxana daruğası vəzifəsini tutan, öz tayfasının böyüklərindən olan
və ata-babasının bu dövlət qarĢısında köhnə xidmətləri olmuĢ Fəthi bəy
Pərvanəçinin
1058
oğlu Əlixan bəy Türkmanı elçi kimi Məhəmməd xanın yanına
göndərdi ki, ona nəsihət verib, bunlan bildirsin: «Ġxlas və sədaqət yolunun yolçusu
olun! Nəvvabi-Cahanbaninin razılığına uyğun hərəkət edin! Əmir xanın qətli
barədə əsla söz deməyin! Bu məsələ üstündə Əliqulu xan Fəthoğluya və
Məhəmmədi bəy Sansolağa qarĢı inad və ziddiyyət nümayiĢ etdirməyin! Təbriz
qalasının alınmasından sonra Əmir xanın xələfləri barədə nə məsləhətiniz olarsa,
həyata keçiriləcəkdir».
Sözügedən Əlixan bəy [qiyamçı] əmirlərin ordusuna çatdı və özünü
xəstəliyə vurub, geri qayıtmadı. [Qiyamçılar] irəliləyib, daha da yaxına çataraq,
Ģəhərin civarında dayandılar. Heydər sultan Çabuğun oğlu Ədhəm xan Türkman öz
tayfasının mötəbər Ģəxslərindən idi, Nəvvabi-Cahanbaninin xidmətində əziz və
möhtərəm idi, Əliqulu xanla da tamam ülfətə malik idi və həmiĢə ali məclisdə
türkmanların yöndəmsiz hərəkətlərindən xəcalət çəkərdi. Nəvvabi-Cahanbani onu
bu xəcalət və baĢıaĢağılıqdan xilas etmək məqsədi ilə ona əmr etdi ki, həmin
[qiyamçı] camaatın arasına gedərək, öyüd və nəsihətlə onların fitnə-fəsadını aradan
qaldırsın, əgər onlar onun nəsihətini qəbul edərlərsə, onda onun vasitoçiliyi ilə
1058
Pərvanəçi - sarayda fərman yazmaq iĢi ilə məĢğul olan məmur.
528
hicab pərdəsi altından çıxıb, [Həmzə mirzənin] hüzuruna gəlsinlər və əgər qəbul
etməsələr, o zaman Ədhəm xan öz oymağının yanında qalsın. Çünki aydın idi ki,
əgər sözügedən əmirlər inad və tərslik yolunun yolçusu olmaqda davam etsələr,
onu da Əlixan bəy və digərləri kimi tutub saxlayacaqlar.
Həmin Ģəxs də bu məsələyə rəğbət göstərib, məqsədə doğru yollandı. O da
öz dostlarının getdiyi kimi getdi. Əlbəttə ki, onun sözləri də bir təsir etmədi və
Məhəmməd xan onun gəliĢini qənimət bilərək, onu da tutub saxladı. Elə ki
[qiyamçılar] Təbrizin dörd fərsəxliyində yerləĢən Səidabad mövqeyinə çatdılar və
onların müxalifliyi və üsyankarlığı tam aydın oldu, təkəlü və türkman camaatından
orduda olan hər kəs xoflu və ürkək olub, pərən-pərən düĢərək fərar etdilər və gedib
onlara qoĢuldular. Öz tayfasının əmirzadələrindən olan, yuxarıda xatırlanmıĢ
Cabbarqulu bəyin qalaya fərar etməsi hadisəsindən sonra onun əvəzinə Nəvvabi-
Cahanbaninin qorçubaĢısı mənsəbinə yüksəldilən, ləyaqətli və mərd adam sayılan
Keçəl Mustafa ƏfĢar heç bir zahiri səbəb olmadan fərar edib, tüğyançı əmirlərə
qoĢuldu. Həmin bir neçə gün ərzində Nəvvabi-Cahanbanidən özünə qarĢı mənfi
münasibətin olduğunu güman edən hər kəs bir-bir, iki-iki fərar edib, gecə yarısı
qaçaraq, o [qiyamçı] təbəqəyə birləĢirdi və düĢmənçilik, ziddiyyət amilləri daha da
qüvvətlənirdi.
Nəvvabi-Cahanbani əksər vaxtlar təhlükəsizlik məqsədi ilə öz səngərinə
yaxın olan Əliqulu xanın məskunlaĢdığı Əmir xana məxsus qalada qalırdı və o
camaatdan qəflətən kütləvi fəsada səbəb olacaq bir iĢ törənə biləcəyinin mülahizəsi
ilə Ġsgəndər Ģanlı nəvvaba da oraya gəlməyi təklif etdi. O həzrət, Ģahzadələr və
hərəm əhli hamısı Əmir xanın qalasına köçdü, hökmdar dövlətxanası orada qərar
tutdu və Əliqulu xan da xidmət və keĢik iĢlərinin təĢkili üçün orada qalıb,
qonaqpərvərlik və xidmətkarlığın zərurətlərini həyata keçirməyə baĢladı. Böyük
əmirlərdən, möhtərəm qorçulardan və xalis mülazimlərdən ibarət bir dəstəyə əmr
olundu ki, həmiĢə keĢik üçün hökmdar dövlətxanası qapısında hazır dayansınlar və
digər bir dəstə isə təyin olundu ki, Ġraq yolundan gəlib-gedənlərin gediĢ-gəliĢ yeri
olan Ģəhər xiyabanının o baĢına kimi gedib, orada qaravul çəkərək, [qiyamçıların]
hərəkətlərindən xəbərdar olsunlar.
[Qiyamçılar] Səidabaddan köç edib, Ģəhərin iki fərsəxliyində olan
Fəhusfənc mövqeyinə çatdıqda onların əsgərlərindən bəziləri yaraq bağlayıb,
qaravul üslubunda irəli gəldilər və müĢahidə etdilər ki, bu tərəfdəkilər də tədbir və
ehtiyat zərurətlərinə riayət edirlər. Ertəsi gün onlar Nəvvabi-Cahanbaninin
hüzuruna adam göndərib, əvvəlki mətləblərini təkrar etdilər. Onların kəlamının
məğzi bu idi: «Ustaclu tayfası heç bir cinayəti olmayan Əmir xanın qətlinə
təĢəbbüs etmiĢdir. Biz Əliqulu xan Fəthoğlunu onun qanının baiskarı hesab edirik.
Nəvvabi-Cahanbani qatilləri tutub, Əmir xanın oğullarının əllərinə təslim etsin ki,
onlardan qisas alınsın. Əks təqdirdə biz onların bu cür izzət və etibarla ali xidmətdə
dövlətin əsas dayaqları olmalarını müĢahidə etmək dözümünə və taqətinə malik
deyilik». Nəvvabi-Cahanbani də əvvəlki tərzdə cavab verdi və [elçilərin] gəliĢ-
529
gediĢi təkrarlandı. Aydın oldu ki, o güruh öz mətləbinə nail olmayınca baĢını itaət
və tabeçilik çənbərinə qoymayacaqdır. Bəlkə də, onlar iqtidar və istiqlal üzündən
zor və qələbə ilə Ģəhərə daxil olub, öz niyyətlərini həyata keçirmək iradəsinə malik
idilər. Onların mətləbinin baĢ tutması padĢahlığın qeyrət və ləyaqətindən uzaq və
ağıl mizanında düĢünülməmiĢ addım olardı. Buna görə də Nəvvabi-Cahanbani
vaxtın və zamanın zərurəti üzündən riayət etdiyi barıĢıq və anlaĢma yolundan
yüyənini çəkib, danlaq və məzəmmət səmtinə meyil etdi və onun qeyrət alovunun
alıĢması nəticəsində o, öz mübarək dilinə onlara qarĢı danlayıcı sözlər gətirdi.
O güruh iki gün Fəhusfəncdə qalıb, üçüncü gün kütləvi surətdə atlanaraq,
səf bağladılar və əvvəlcə cərxçini önə salaraq, döyüĢ əsləhəsi və yaraqları ilə
xiyabanın giriĢinədək gəldilər. Onların bu Ģəkildə və bu qaydada atlanması xəbəri
Ģəhərə çatdı. Aydın oldu ki, o camaata öyüd-nəsihət təsir etmir və onların fitnə,
fəsad və ədəbsizlik atəĢi qılınc və nizənin təhriki olmadan sönən deyildir. Səltənət
namusu bunu zəruri etdi ki, bu tərəfdən də iqbal əsgərləri o güruhu cəzalandırmaq
üçün hazır olsunlar. Bir sıra böyük əmirlər, xüsusən də ustaclu əmirləri və Əliqulu
xanın tabeçiləri onların qarĢısına göndərildilər. Qiyamçıların zəfər Ģüarlı əsgərlərə
qalib gələ bilmə ehtimalı nəzərə alınaraq, ali məiyyət də onların ardınca hərəkətə
gəldi. Ġsgəndər Ģanlı nəvvaba da atlanmağı təklif etdilər. [Həmzə mirzə] öz yüksək
dərəcəli atasının səadətli rikabının yanında hücum və calal bayraqlarını
dalğalandırıb, o alçaqların üstünə tələsdi. O camaatın ədəbsizliyi və tərsliyi həddini
aĢıb [Həmzə mirzənin] xosrovanə qəzəb odunu alıĢdırdığından əmirlərdən, dövlət
ərkanından və səltənət pilləsinin nəcib fikirli Ģəxslərindən heç kəsin qüdrəti olmadı
ki, Nəvvabi-Cahanbani atlanan vaxt o hərəkatın ləğvinə səbəb ola biləcək bir söz
deyə bilsin.
Zəfər ayətli bayraqlar xiyabana çatdıqda ustaclu tayfasının qaravulda olan
tək-tək süvariləri müharibə ahəngini sazlayıb, irəli getdilər. O tərəfdən də o
güruhun cəhalət və qürur badəsindən sərxoĢ olan qiyamçıları igidlik göstərib, öz
Ģücaət atlarını irəli çapdılar. Tərəflər arasında toqquĢma oldu və iki-üç nəfər
yaralandı. Bu an Qarabağ bəylərbəyisi Ġmamqulu xan Qacar, Məhəmmədi xan
Toxmaq, Seyid bəy Kəmunə və ġahqulu xüləfa Rumlu Əliqulu xanı da özlərinə
yoldaĢ edərək, adlı-sanlı Ģahzadənin üzəngisi qarĢısında atdan düĢüb, öz itaət və
sədaqət baĢlarını bəndəlik zəmininə doğru endirdilər və kama yetmiĢ Ģahzadənin
səba rəftarlı köhləninin yüyənini dövlətsevərlik əli ilə tutub ərz etdilər:
- Ali səviyyəli padĢahların öz üsyançı qulamlarına qarĢı döyüĢə getməsi
dövlətə layiq deyildir. Əgər ali məiyyət bir qədər də irəli hərəkət etsə, çox ehtimal
vardır ki, bu gecə nahaq qan axmıĢ olsun. Axı o [qiyamçı] camaatın nə qədir-
qiyməti və səviyyəsi var ki, onları cəzalandırmaq üçün əlahəzrət özü Ģəxsən
getsin?! Biz dövlətsevərlərin xahiĢi budur ki, bu gün yüyəninizi geri qayıtmaq
səmtinə döndərib, üsyan əhlini cəzalandırmaq üçün daha bir-iki gün səbir edəsiniz.
Ola bilsin ki, onlar biz dövlətsevərlərin vasitəsi ilə zorakılıq və təkəbbür atından
enərək, öz baĢlarını tabeçilik kəməndinə salarlar. Əgər bu dəfə də onlar biz
530
bəndələrin məsləhətindən çıxsalar, o zaman zati-alilərinin bu iĢə qarıĢmağına
ehtiyac yoxdur. Çünki onların iĢi bizim kimi qulamların səyləri ilə həll
olunacaqdır.
Nəvvabi-Cahanbani dövlətsevərlərin məsləhətinə əməl etdi və adam
göndərib, qaravulları [toqquĢmadan] çəkindirdi. O, əmirlərin xahiĢini adlı-sanlı
atasının hüzuruna ərz etdi və onlar bu xahiĢə əsasən Ģəhərə qayıtdılar. Səhəri gün
təkəlü və türkman əmirləri adam göndərib xahiĢ etdilər ki, bəzi məsələlər barədə
danıĢıq aparmaqdan ötrü iki-üç nəfər etimadlı ağsaqqal göndərilsin. Nəvvabi-
Cahanbani adam göndərməyi mümkün hesab etmədi və onların riyakarlıqları
üzündən, səltənət və padĢahlıq adından o camaatla danıĢıq aparılmasını bir o qədər
də münasib bilmədi. Lakin Ġsgəndər Ģanlı nəvvab onların xahiĢinə əməl
olunmasında fayda görüb, o zamanlar zəfər niĢanlı əsgərlərin qazısı («qazı-əsgər-i
zəfər-əsər») vəzifəsini tutan seyid mənĢəli sədr Mir Əbülvəlı Əncunu, əmirlərdən
isə xeyirxah kiĢilər olan Seyid bəy Kəmunəni və ġahqulu xüləfa Rumlunu
göndərdi. Amma onların da Ədhəm xan və digərləri kimi saxlanılmaması üçün Ģərt
qoyuldu ki, xiyabanın baĢında qaravul dəstəsindən ayrılıb bir az irəli getsinlər, o
tərəfdən də Məhəmməd xan və [qiyamçı] əmirlər öz əsgərlərindən ayrılıb, qabağa
gəlsinlər və hər nə sözləri olarsa, at üstündə danıĢıb, geri qayıtsınlar. Sözügedən
camaat buyuruğa əməl etdi. O camaatın sözünün məğzi bu oldu:
- Səbəb nədir ki, Nəvvabi-Cahanbani ellərindən, oymaqlarından və
əĢirətlərindən Xorasanda çeĢidli fitnələr törənmiĢ və indi də törənməkdə olan iki
fəsadçı Ģəxsin könlünün razılığı naminə təkəlü, türkman və zülqədər kimi üç
mötəbər qızılbaĢ oymağını özündən məyus edib onların üzünü geri çevirir? Axı nə
üçün rumilərin Təbrizdə qala tikdikləri bir vaxtda qıĢın bu Ģiddətinə və Ģaxtaya
rəğmən səfərbərlik («yasaq») məĢəqqətinə qatlanıb buraya çatmıĢ on min adam
təzədən dağılıĢıb getməlidir?
[ġah tərəfindən göndərilmiĢ] izzətli həzrətlər vaxta münasib Ģəkildə
təsdiqləyici cavab verdilər. Çoxlu qilü-qaldan sonra [qiyamçı əmirlər] razı oldular
ki, bundan sonra Əmir xanın qətli hadisəsindən və onun qanının alınması
məsələsindən bir də söz salmasınlar. Lakin onlar belə bir Ģərt qoydular:
- Əliqulu xan və Məhəmmədi Sarısolağ bu fəsadın xəmirinin
mayası olmuĢ və zati-alilərinin mübarək xatirini bizdən döndərmiĢlər. Bir halda ki,
səltənət iĢlərinin və padĢahlıq iqtidarının intizamı cəhətinə görə onları etibar
dərəcəsindən salmaq istəmirlər, onda heç olmasa indiki məqamda türkman
tayfasının və Əmir xanın tabeçilərinin könlünü almaqdan ötrü həmin Ģəxsləri
səadətli dövlətin ərazisindəki bir vilayətə hakim təyin edib göndərsinlər ki, onlar
ulu dərgahda qalmamıĢ olsunlar. Ondan ötrü ki, bu hadisə [türkman] tayfasının
qəlblərinin rahatlamasına və abır-həyasının təmin olunmasına səbəb olsun və biz
də arxayın bir Ģəkildə gəlib mülazimlik edək. Bir müddət sonra isə bu məsələ öz
həllini tamamilə tapar, biz bəndələrin könlü bizə göstərilən ali hüsn-rəğbətdən