Искандер Мунши Тюркман. Tarix-i al?mara-yi Abbasi (Аббасова мироукрашающая история). Том 1

Подождите немного. Документ загружается.

AZƏRBAYCAN MĠLLĠ ELMLƏR AKADEMĠYASI

A.A.BAKIXANOV ADINA TARĠX ĠNSTĠTUTU

ĠSGƏNDƏR BƏY MÜNġĠ TÜRKMAN

TARĠX-Ġ ALƏMARA-YĠ ABBASĠ

(ABBASIN DÜNYANI BƏZƏYƏN TARĠXĠ)

I CĠLD

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Abbasqulu ağa Bakıxanov adına

Tarix Ġnstitutu Elmi Ģurasının 5 iyun 2009-cu il tarixli qərarı ilə nəĢr edilir.

BAKI - 2009

Farscadan tərcümənin, ön sözün, Ģərhlərin və göstəricilərin müəllifləri

AMEA-nın müxbir üzvü, tarix elmləri doktoru,

professor Oqtay Əfəndiyev,

tarix elmləri namizədi Namiq Musalı

Ġsgəndər bəy MünĢi Türkman.

Ġ 76 Tarix-i aləmara-yi Abbasi (Abbasın dünyanı bəzəyən tarixi).

I cild. Bakı, 2009, «Təhsil», 792 səh.

Oxuculara təqdim olunan bu kitab Səfəvi dövrünün ən məĢhur

müəlliflərindən biri olmuĢ və I ġah Abbasın sarayında xidmət etmiĢ görkəmli

Azərbaycan tarixçisi Ġsgəndər bəy MünĢi Türkmanın (1560/61-1634) farsca

yazdığı «Tarix-i aləmara-yi Abbasi» (Abbasın dünyanı bəzəyən tarixi) adlı üç

cildlik əsərin birinci cildinin Azərbaycan dilinə tam tərcüməsidir. Mənbənin bu

cildi Səfəvi sülaləsinin əcdadları, Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin yaranması və

inkiĢafı, ilk dörd Səfəvi Ģahının (I Ġsmayıl, I Təhmasib, II Ġsmayıl və Məhəmməd

Xudabəndə) hakimiyyəti haqqında qiymətli məlumatlar verir və 1587-ci ildə I ġah

Abbasın hakimiyyətə gəlməsi ilə sona çatır. Vətənimizin, qonĢu ölkələrin və bir

sıra digər Yaxın və Orta ġərq ölkələrinin tarixini öyrənmək baxımından böyük

əhəmiyyət kəsb edən «Tarix-i aləmara-yi Abbasi» ilk dəfədir ki, Azərbaycan

dilində iĢıq üzü görür. Tərcümə zamanı mənbənin Tehran nəĢrindən və Bakıdakı

əlyazmalarından istifadə edilmiĢdir. Əsər geniĢ ön söz, Ģərhlər və göstəricilərlə

təchiz olunmuĢdur.

Ġ 4306020600 2009

M53

ÖN SÖZ

Azərbaycan min illərlə ölçülən dövlətçilik tarixinə və zəngin mədəniyyətə

malik bir ölkədir. Qədim dövrlərdən son orta əsrlərədək Azərbaycan ərazisində

Manna, Midiya, Albaniya, Atropatena, ġirvanĢahlar, Sacilər, Salarilər, Rəvvadilər,

ġəddadilər, Eldənizlər (Azərbaycan Atabəyləri), Elxanilər (Hülakülar), Cəlairilər,

Qaraqoyunlular, Ağqoyunlular dövlətləri təĢəkkül tapmıĢ, ölkəmiz bütün ġərq

dünyasının ictimai-siyasi, iqtisadi və mədəni həyatında mühüm rol oynamıĢ,

bəĢəriyyətə neçə-neçə dahilər bəxĢ etmiĢdir. 1501-ci ildə I ġah Ġsmayılın baĢçılığı

altında qurulan Azərbaycan Səfəvilər dövləti özündən əvvəlki Azərbaycan

dövlətlərinin birbaĢa varisi və davamçısı olmuĢdur. Azərbaycan ərazisində

yaranmıĢ bu dövlət çox keçmədən fəthlər nəticəsində geniĢləndi və Fərat çayından

Ceyhun çayına qədər uzanan nəhəng imperiyaya çevrildi. Çoxsaylı xalqların

yaĢadığı müxtəlif vilayətləri əhatə edən bu yeni imperiyanın mərkəzi Təbriz,

istinadgahı Azərbaycan idi. Ġmperiyanın ən ümdə hakim sinfi türk qızılbaĢ

tayfalarının əmirlərindən ibarət idi, dövlətin mühüm vəzifələri məhz onların əlində

cəmləĢmiĢdi və ölkənin əyalətlərində bu tayfaların nümayəndələri hakimlik

edirdilər. Səfəvilərin rəhbərliyi ilə siyasi cəhətdən mərkəzləĢdirilmiĢ Azərbaycan

torpağı özünün iqtisadi və mədəni yüksəliĢ dövrünü yaĢayırdı. Əgər Səfəvilərin

hakimiyyəti dövrünü klassik dövlətçilik ənənələrimizin və mədəni irsimizin qızıl

əsri hesab etsək, heç də yanılmarıq. Elə bu səbəbdən də Səfəvi tarixinə dair

qaynaqların xüsusi olaraq öyrənilməsi, tərcümə və nəĢr edilməsi vətən

tarixĢünaslığımız üçün prioritet vəzifələrdən biri olmalıdır.

XX əsrin 50-ci illərindən etibarən Azərbaycan Respublikasında Səfəvi

tarixinin ardıcıl surətdə öyrənilməsinə baĢlanılmıĢ, bu sahədə çoxĢaxəli

araĢdırmalar aparılmıĢ, neçə-neçə elmi əsərlər çap olunmuĢ və bunların nəticəsində

ölkəmizdə özünəməxsus ənənələrə malik olan SəfəviĢünaslıq məktəbi

formalaĢmıĢdır. Ġndi qarĢıda duran vacib məsələlərdən biri Səfəvi tarixi

mənbələrinin sistemli Ģəkildə doğma dilimizə çevrilib nəĢr olunmasından ibarətdir.

Səfəvilərin hakimiyyəti zamanında onlarla tarixi əsər qələmə alınmıĢdır. Hələlik bu

mənbələrdən yalnız üçü fars dilindən Azərbaycan dilinə tərcümə edilərək nəĢr

olunmuĢdur

. Azərbaycan türkcəsində yazılmıĢ daha iki Səfəvi qaynağı isə

əlyazmalar əsasında ərəb qrafikalı əlifbadan latın qrafikalı əlifbaya

transfoneliterasiya edilərək yayımlanmıĢdır

. Lakin etiraf edilməlidir ki, hələ bu

QızılbaĢlar tarixi («Tarix-e qezelbaĢan»). Tərcümə və sərhlər M.Ə.Məhəmmədinindir. Bakı, 1993, 48

s.; ġah Təhmasibin təzkirəsi (fars dilindən tərcümə və müqəddimə Ə.H.Rəhimovundur). Bakı, 1996,

128 s.; Xacə Zeynalabidin Əli Əbdi bəy ġirazi. Təkmilətül-əxbar (Səfəvi dövrü - ġah Ġsmayıl və ġah

Təhmasib dövrlərinin tarixi). Fars dilindən tərcümə, müqəddimə və Ģərhlər: Ə.H.Rəhimli. Bakı,

1996,196 s.

Səfəviyyə padiĢahları. Transfoneliterasiya edəni: C.Qəhrəmanov; çapa hazırlayanlar və ön sözün

müəllifləri: H.Məmmədov və P.Kərimov // «Hikmət» jurnalı, Bakı, 2004, № 4, s.79-99; ġeyx Səfi

sahədə görüləsi çox iĢ vardır. Xüsusən də Səfəvi dövrünün sanballı

salnaməçilərinin iri həcmli əsərlərinin tərcümə və nəĢr edilməsinə önəm vermək

zəruridir. Bu baxımdan dünya Ģöhrətli Azərbaycan tarixçisi Ġsgəndər bəy MünĢinin

fars dilində yazdığı «Tarix-i aləmara-yi Abbasi» («Abbasın dünyanı bəzəyən

tarixi») əsəri ilk növbədə diqqəti cəlb edir. Bu əsər Səfəvilər dövlətinin yaranması

və inkiĢafı tarixini izləmək, bu dövlətə daxil olan ölkələrin, xüsusən də

Azərbaycanın o zamankı tarixini öyrənmək baxımından son dərəcə əhəmiyyətlidir.

İsgəndər bəy Münşinin həyatı və dövrü. Səfəvilərin saray tarixĢünaslığının

ən görkəmli nümayəndəsi olan Ġsgəndər bəy MünĢi Azərbaycanın yarımköçəri

türkman tayfasına mənsub idi. Bu tayfa özündə XV əsrdə Qaraqoyunlu və

Ağqoyunlu tayfa ittifaqlarına daxil olmuĢ, XVI əsrdə isə Səfəvilərin xidmətinə

keçmiĢ pornak, mosullu, baharlu, bayandur və s. kimi oymaqları birləĢdirirdi.

Ġsgəndər bəy MünĢinin bu oymaqlardan konkret hansına mənsub olması aydın

deyildir. Ġsgəndər bəy MünĢinin təvəllüd tarixi ilə bağlı mübahisə mövcuddur.

Tədqiqatçıların əksəriyyəti onun h. 968-ci (m. 1560/61) ildə

, N.D.Mikluxo-

Maklay və Y.E.Bregel isə 969-cu (1561/62) ildə doğulduğunu yazırlar

. Bu

məsələyə «Tarix-i aləmara-yi Abbasi» əsərinin məlumatları əsasında aydınlıq

gətirmək mümkündür. Ġsgəndər bəy 1038-ci ilin ortalarında (1629-cu ilin

əvvəllərində) tamamladığı «Tarix-i aləmara-yi Abbasi» əsərinin sonunda özünün

70 yaĢa çatdığını qeyd edir

. Bu fakta əsasən, onun təvəllüdünün 968-ci (1560/61)

il olduğu ehtimalı ortaya çıxır. Bundan əlavə, müəllif ġah Məhəmməd

Xudabəndənin oğlu Həmzə mirzənin qiyamçı təkəlü və türkman əmirlərinə qarĢı

döyüĢündən bəhs edərkən, həmin vaxt 26 yaĢında olduğunu, «qələm sahibləri

zümrəsinə» və Ģahzadənin «divan mənsubları silkinə» aid olmasına baxmayaraq,

özünün də həmin hadisədə bir süvari döyüĢçü kimi Həmzə mirzənin tərəfində

iĢtirak etdiyini yazır

. Bir çox tədqiqatçılar bu döyüĢün 994-cü (1586) ilin yazında

baĢ verdiyini bildirərək, həmin məlumata əsasən, Ġsgəndər bəy MünĢinin 968-ci

(1560/61) ildə doğulduğunu göstərirlər. Lakin N.D.Mikluxo-Maklay bu fikirlə

təzkirəsi («Səfvətüs-səfa»nın XVI əsr türk tərcüməsi). Tərtibçilər və nəĢrə hazırlayanlar: M.Nağısoylu,

S.Cabbarlı, R.ġeyxzamanlı. Bakı, 2006, 932 s.

И.П.Петрушевский. Очерки но истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в

XVI - начале XIX вв. Ленинград, 1949, с.32; А.А.Рахмани. О жизни и творчестве Искeндера

Мунши // Известия Академии Наук Азерб. ССР (серия общественных наук), 1958, № 1, с.28; yenə

onun. «Тарих-и алам арай-и Аббаси» как источник по истории Азербайджана. Баку, 1960, с. 12;

О.Ф.Акимушкин. Искандер Мунши о каллиграфах времени Шах Тахмаспа I // Краткие

Сообщения Института Народов Азии АН СССР, т. 39, Москва, 1963, с.23; N.Fəlsəfi. Zendeqani-ye

ġah Abbas-e Əvvəl. Tehran, 1334, с II, s. 423.

Н.Д.Михлуко-Маклай. Описание персидских и таджикских рукописей Института

Востоковедения. Вып. III (исторические сочинения). Москва, 1975, с. 168-193; Ч.А.Стори.

Персидская литература: био-библиографический обзор в трех частях (перевел с английского,

переработал и дополнил Ю.Э.Брегель). Москва: Наука, 1972, ч. II, с. 873.

Ġsgəndər bəy MünĢi. Tarix-i aləmara-yi Abbasi. Tehran. 1350, II c, s.1095.

Yenə orada, I c, s.236.

razılaĢmır və həmin döyüĢü 995-ci (1587) ilin yazına aid edir. Bu hesabla o, mənbə

müəllifinin 969-cu (1561/62) ildə anadan olduğunu qeyd edir. Əslində isə

N.D.Mikluxo-Maklayın fərziyyəsi doğru deyildir. Çünki tarixi mənbələr sözügedən

döyüĢün 994-cü (1586) ildə baĢ verdiyini təsdiqləyirlər. Digər tərəfdən, Həmzə

mirzənin həmin döyüĢdən bir qədər sonra, 994-cü ilin zil-hiccə (1586-cı il dekabr)

ayında sui-qəsd nəticəsində öldürüldüyü dəqiq məlumdur

. Buna görə də Həmzə

mirzənin qiyamçılara qarĢı döyüĢünü 995-ci (1587) ilə aid etmək yanlıĢdır. Belə

olan halda, Ġsgəndər bəy MünĢinin 26 yaĢı olarkən iĢtirak etdiyi döyüĢün 994-cü

(1586) ilin yazında baĢ verdiyi və bu minvalla onun təvəllüdünün 968-ci (1560/61)

il olduğu aydınlaĢır.

Ġsgəndər bəyin əsərinin giriĢində özü haqqında verdiyi məlumatdan aydın

olur ki, o hələ uĢaq yaĢlarından adi elmləri öyrənməyə baĢlamıĢ, daha sonra isə

mühasibatçılığın bir növü olan siyaq elmini yüksək səviyyədə mənimsəyərək, bir

müddət müxtəlif dövlət xadimlərinin xidmətində olmuĢ, inĢa elminə yiyələnmiĢ və

nəhayət, I ġah Abbasın saray münĢiləri sırasına yüksəlmiĢdi

Ġsgəndər bəy MünĢi ayrı-ayrı hadisələrdən bəhs edərkən öz həyatı haqqında

məqamlara toxunur. Bu məlumatlardan aydın olur ki, 982-ci (1574/75) ildə I ġah

Təhmasibin xəstəliyi ilə əlaqədar hakimiyyətdəki qruplaĢmalar arasında mübahisə

baĢ verərkən o, Qəzvində, ustaclu tayfasının əmiri Hüseyn bəy YüzbaĢının

məclisində idi

. Müəllifin öz yazdığına görə, o, 985-ci ilin zilhiccə ayının 3-də (12

fevral 1578-ci ildə) ġah Məhəmməd Xudabəndənin taxt-taca sahib olmaq üçün

Qəzvinə gəldiyi zaman onu qarĢılamağa çıxan əhalinin arasında olmuĢdu

. 988-ci

(1580) ildə Ġsgəndər bəy MünĢi qızılbaĢ sərkərdəsi Salman xan Ustaclunun Gilan

yürüĢündə iĢtirak edir. 993-cü (1585) ildə isə o, ġah Məhəmməd Xudabəndənin

ordusunun tərkibində Təbrizdə idi. 994-cü (1586) ildə ġahzadə Həmzə mirzənin

dəftərxanasında xidmət edən Ġsgəndər bəy MünĢi Sayinqala yaxınlığında qiyamçı

türkman və təkəlü əmirlərinə qarĢı baĢ vermiĢ döyüĢdə əlində nizə tutaraq, süvari

əsgər kimi iĢtirak edir.

1001-ci (1592/93) ildə o, «böyük münĢilər» cərgəsinə daxil olur və I ġah

Abbası (1587-1629) müĢayiət edərək, münĢilik, yəni katiblik xidmətini həyata

keçirmək ücün Ġsfahana gedir. Onun irəli çəkilməsində ġah Abbasın baĢ vəziri olan

məĢhur Azərbaycanlı dövlət xadimi Etimadüddövlə Hatəm bəy Ordubadinin böyük

Bu barədə istər Ġsgəndər bəy MünĢi «Tarix-i aləmara-yi Abbasi»də, istərsə də digər bir Səfəvi tarixçisi

Qazı Əhməd Qumi özünün «Xülasətüt-təvarix» əsərində geniĢ məlumat vermiĢdir. Bax:

О.А.Эфендиев. Азербайджанское государство Сефевидов в XVI веке. Баку, 1981, с.196-198.

Ġsgəndər bəy MünĢi. Tarix-i aləmara-yi Abbasi, göstərilən nəĢr, c. I, s. 1-2; «Тарих-и алам арай-и

Аббаси» как источник по истории Азербайджана. c. 13.

Ġsgəndər bəy MünĢi. Tarix-i aləmara-yi Abbasi, göstərilən nəĢr, c.I, s.120.

Ġsgəndər bəy MünĢi. Tarix-i aləmara-yi Abbasi. AMEA M.Füzuli adına əlyazmalar Ġnstitutu, S-129,

v. l86 a-b; S-297, v.147a.

rolu olmuĢdur

. 1019-cu (1610) ildə Urmiya Ģəhəri yaxınlığında Hatəm bəy vəfat

edənədək Ġsgəndər bəy MünĢi birbaĢa onun rəhbərliyi altında çalıĢmıĢ və

səfərlərdə onu müĢayiət etmiĢdir. 1008-ci (1599) ildə müəllif Hatəm bəy Ordubadi

ilə birlikdə Gilana səfər edir. Ġsgəndər bəy 1008-1009-cu (1599-1601) illərdə I ġah

Abbasın özbəklərə qarĢı Xorasan yürüĢünə qatılmıĢ, 1012-1016-cı (1603-1607)

illərdə isə Osmanlılara qarĢı Azərbaycanda aparılan hərbi əməliyyatlar zamanı Ģah

məiyyətində olmuĢdur. 1016-cı (1607) ildə bu əməliyyatlar Səfəvilər ücün uğurla

bitdikdən sonra Ġsgəndər bəy MünĢi Hatəm bəyin dəvəti ilə onun vətəni olan

Ordubadı ziyarət edir və daha sonra onlar birlikdə Ġsfahana qayıdırlar. 1017-ci

(1608-1609) ildə Osmanlı dövlətinə qarĢı üsyan qaldıran Cəlalilərin Səfəvilər

dövlətinə pənah gətirməsi zamanı Ġsgəndər bəy Hatəm bəylə birgə onların

qarĢılanması və qəbul edilməsi mərasimində iĢtirak edir. Hatəm bəyin vəfatından

sonra oğlu Mirzə Əbu-Talib xan Ordubadi baĢ vəzir təyin olunur. Ġsgəndər bəyin

onunla da yaxĢı münasibətləri vardı. 1026-cı (1616/17) ilin qıĢında o, Ģah

dəftərxanasının digər iĢçiləri ilə birlikdə Etimadüddövlə Mirzə Əbu-Talib xanın

rəhbərliyi altında Təbrizdə qızılbaĢ əmirləri arasında tiyulların bölüĢdürülməsi

iĢinin sənədləĢdirilməsində yaxından iĢtirak edir. 1035-ci (1626) ildə müəllif ġah

Abbasın Bağdad yürüĢündə iĢtirak edir. 1040-cı (1630/31) ildə isə o, ikinci kərə,

lakin bu dəfə ġah Səfinin məiyyətində Bağdad səfərinə gedir. Ġsgəndər bəy MünĢi

1043-cü (1634) ildə Təbrizdə və ya onun ətrafında vəfat etmiĢdir

Səfəvi saray münĢisi və tarixçisi Qazı Əhməd Qumi 1005-ci (1596/97) ildə

yazdığı «Gülüstan-i hünər» əsərində Ġsgəndər bəy MünĢi haqqında məlumat

vermiĢdir. Əsərin Moskvada saxlanan və B.N.Zaxoder tərəfindən rusca tərcümə

olunmuĢ nüsxəsindəki məlumatlar Qazı Əhmədin Ġsgəndər bəy MünĢi haqqında

yüksək fikirdə olduğunu göstərir: «Ġsgəndər bəy MünĢi mənim övladım kimidir.

Onun xoĢagələn xüsusiyyətləri və tərifəlayiq xasiyyəti vardır. O. təliq, nəstəliq və

Ģikəstə xətləri ilə çox yaxĢı yazır. Bir müddət Ģah dəftərxanasında mühasibat

kitablarının yazılması ilə məĢğul olmuĢdur. ġah dəftərxanasında siyaq elmini onun

qədər bilən ikinci bir ustad katib yox idi. O, siyaq elmində istedadlıdır. Bir müddət

sonra o, baĢ vəkilin səlahiyyətli nümayəndəsi oldu. Bundan sonra Darül-inĢaya

keçdi. O, məktub yazmaqda və sənədlərin tərtibində müqayisəyə gəlməzdir.

Sultanların yazıĢmalarının, fərmanlarının və məktublarının qələmə alınması iĢi

onun öhdəsindədir. Onun divan iĢlərində böyük təcrübəsi var. Sürətli yazmağı

mükəmməl dərəcədə bacarır. Darül-inĢada iĢlər ondan asılıdır. O, (ona tapĢırılan)

Hatəm bəy XIII əsrin görkəmli Azərbaycan alimi Nəsirəddin Tusinin nəslindəndir və Ordubadlı

Məlik Bəhramın oğludur. Onun ata-babaları nəsillikcə Ordubadın kələntərləri olmuĢlar. Hatəm bəy

Ordubadi də əvvəlcə Ordubadın kələntəri olmuĢ, daha sonra bir müddət Ġranın müxtəlif Ģəhərlərində

qızılbaĢ hakimlərinin xidmətində çalıĢmıĢ, I ġah Abbasın hakimiyyətinin əvvəllərində Ģəxsi bacarığına

görə saraya dəvət edilmiĢdir. O, 1592-1610-cu illərdə baĢ vəzir vəzifəsini tutmuĢ və «etimadüddövlə»

(«dövlətin etimadlı adamı») titulunu daĢımıĢdır.

А.А.Рахмани. «Тарих-и ала марай-и Аббаси» как источник по истории Азербайджана, с. 13-18.

bütün iĢləri yerinə yetirir»

. «Gülüstan-i hünər»in Tehran nüsxəsində Qazı

Əhməd, Ġsgəndər bəy MünĢi ilə münasibətlərinin təfərrüatından söz açır:

«(Ġsgəndər bəy MünĢi) əvvəllər Ģah dəftərxanasına getmiĢ və Ģəriət dəftərxanasında

yazıçılığa baĢlamıĢdı. Təliq xəttini gözəl yazardı. Elə ki həmin dəftərxananın iĢi

mənə həvalə olundu, mən sənədləri və iĢləri ona tapĢırdım. Bir müddət səfərlərdə

bir yerdə olurduq. Onda böyük istedad müĢahidə etdiyimə görə bəzi hökmlərin və

müxtəlif hadisələrin yazılmasını ona tapĢırdım. Mənimlə olan dostluğu sayəsində

inĢa iĢlərində, Ģahların hökmləri haqqında kitab yazmaq sahəsində get-gedə

püxtələĢdi və bu iĢə alıĢdı. Bir-iki ildən sonra Divanın vəzarətindən azad olaraq,

Darül-inĢaya getdi. Onun kimi siyaq elmində mahir Ģəxs, xoĢnevis (xəttat) və

münĢi az tapılır. Sənədlərin tərtibi və tarixi kitabların yazılması indi ona tapĢırılıb.

(Ġsgəndər bəy MünĢi) sürətlə və zərif kitablar yazmaqda dünyada yeganədir»

«Tarix-i aləmara-yi Abbasi» Ġsgəndər bəyin qələmindən çıxmıĢ yeganə əsər

deyildir. I Abbasın ölümündən və onun nəvəsi ġah Səfinin (1629-1642)

hakimiyyətə yüksəlməsindən sonra Ġsgəndər bəyə yeni Ģahın tarixini yazmaq

həvalə olunur və o, ġah Səfinin tarixi haqqında kitab yazmağa baĢlayır. Lakin

1634-cü ildə vəfat etməsi Ġsgəndər bəyə bu əsəri tamamlamağa imkan vermir. Bu

əsər 1938-ci ildə «Zeyl-i tarix-i aləmara-yi Abbasi» («Abbasın dünyanı bəzəyən

tarixinin ardı») adı ilə Ġran alimi S.Xansari tərəfindən nəĢr edilmiĢdir

Bundan baĢqa, Ġsgəndər bəy MünĢi tərəfindən tərtib olunmuĢ «Kitab-i

tərəssül min münĢəat-i Xoca Ġsgəndər bəy MünĢi» adlı rəsmi sənədlər toplusu da

mövcuddur və bu kitabın əlyazma nüsxəsi Niderlandın Leyden Ģəhərində mühafizə

olunur

«Tarix-i aləmara-yi Abbasi» əsərinin quruluşu. Ġsgəndər bəy MünĢi öz

əsərinin ilkin variantını 1025-ci (1616) ildə hazır etmiĢdir. Lakin daha sonra o,

əsərin yazılmasını I ġah Abbasın ölümünə, yəni 1038-ci (1629) ilə qədər davam

etdirmiĢdir. Elə bu səbəbdəndir ki, «Tarix-i aləmara-yi Abbasi» bizə iki

redaksiyada gəlib çatmıĢdır. Mənbənin 1616-cı ildə tərtib olunmuĢ birinci

redaksiyası müqəddimədən və «səhifə» adlanan iki cilddən ibarətdir. Müqəddimə

12 məqaləyə bölünür. Birinci məqalə ġah Abbasın nəsil Ģəcərəsini və onun anadan

olmasına qədərki Səfəvi tarixini əhatə edir. Qalan on bir məqalə ġah Abbasın Ģəxsi

xüsusiyyətlərinin ayrı-ayrı məqamları haqqında yığcam məlumat verilməsinə və

onun təriflənməsinə həsr olunmuĢlar. Birinci cild ġah Abbasın anadan olmasından

Кази-Ахмед. Трактат о каллиграфах и художниках (перевод Б.Н.Заходeра). Москва, 1947, с.

102.

ġ.K.Məmmədova. «Xülasət ət-təvarix» Azərbaycan tarixinin mənbəyi kimi. Bakı, 1991, s. 11-12.

S.Xansari Ġsgəndər bəy MünĢinin bu natamam əsərinə XVII əsrin digər bir Səfəvi tarixçisi

Məhəmməd Yusifin «Xüld-i bərin» əsərindən ġah Səfinin hakimiyyətinin sonrakı illərinə dair

materialları əlavə edərək, onu tamamlamıĢdır. Bax: Ч.А.Стори, указ. соч., ч. II, с.882-883; А. А.

Рахмани. О жизни и творчестве Искендeра Мунши, с.35-36.

Ч.А.Стори, указ. соч., ч. II, с.873; А.А.Рахмани. «Тарих-и алам арай-и Аббаси» как источник по

истории Азербайджана, с. 17.

hakimiyyətə gəlməsinə qədərki hadisələri (yəni 1571-1587-ci illərin tarixini) əhatə

edir. Ġkinci cilddə ġah Abbasın hakimiyyətinin ilk otuz ili (1587-1616-cı illər)

əksini tapmıĢdır

. Müəllifin özünün iĢarə etdiyi kimi, o, əsərin bu ilk

redaksiyasının I ġah Abbasa təqdim olunmasında baĢ vəzir Mirzə Əbu-Talib xan

Ordubadinin vasitəçiliyindən istifadə etmiĢdir

Ġsgəndər bəy MünĢi əsərin son variantını 1629-cu ildə tamamlamıĢdır.

Mənbənin Tehran nəĢrində əsas götürülmüĢ bu son varianta əsasən, əsər «səhifə»

adlanan üç cilddən ibarətdir. Birinci cild on iki məqalədən ibarətdir. Həcmcə iri

olan birinci məqalə Səfəvi nəslinin Ģəcərəsini, Səfəviyyə Ģeyxlərinin həyatını, ilk

dörd Səfəvi Ģahının - I ġah Ġsmayılın (1501-1524), I ġah Təhmasibin (1524-1576),

II ġah Ġsmayılın (1576-1577) və ġah Məhəmməd Xudabəndənin (1578-1587)

hakimiyyətləri dövrünün tarixini əhatə edir və I ġah Abbasın hakimiyyətə

yüksəlməsi ilə sona çatır. Birinci cildin qalan məqalələri I ġah Abbasın

Ģəxsiyyətinə və xasiyyətlərinə həsr olunmuĢlar və həcmcə kiçikdirlər. Mənbənin

ikinci cildi I ġah Abasın hakimiyyətinin 1587-1616-cı illərini əhatə edir. 1616-

1629-cu illərin hadisələrini əhatə edən hissə isə əsərin üçüncü cildini təĢkil edir

«Tarix-i aləmara-yi Abbasi» əsərinin mənbələri. Ġsgəndər bəy MünĢi öz

əsərini yazarkən əsas etibarilə dörd növ məlumat mənbəyindən yararlanmıĢdır: 1)

oxuduğu kitablar; 2) Ģəxsi müĢahidələri; 3) rəsmi dövlət sənədləri; 4) müxtəlif

Ģəxslərdən eĢitdiyi əhvalatlar.

Əsərinin birinci cildində o, bir sıra yazılı mənbələrdən istifadə etmiĢdir. O,

öz mənbələri sırasında XIV əsr müəlliflərindən Ġbn Bəzzazın «Səfvətüs-səfa»,

Həmdulla Qəzvininin «Nüzhətül-qülub». XV əsr müəlliflərindən Əbdürrəhman

Ч.А.Стори, указ. соч., ч. II, с. 874-875.

Ġsgəndər bəy MünĢi. Tarix-i aləmara-yi Abbasi. AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar Ġnstitutu, S-129,

v. 3a-b; А.А.Рахмани. «Тарих-и алам арай-и Аббаси» как источник по истории Азербайджана, с.

21.

Ə.Rəhmani («Тарих-и алам арай-и Аббаси» как источник по истории Азербайджана, с. 19-24.)

«Tarix-i aləmarayi Abbasi»nin son redaksiyasından bəhs edərkən birinci cildin bütün 12 məqaləsini

«müqəddimə» hesab edir, əsərin 1587-1616-cı illərin hadisələrini əhatə edən hissəsini birinci cildə,

1616-1629-cu illərin hadisələrini isə ikinci cildə aid edir. Lakin onun bu bölgüsü mənbənin orijinal

quruluĢuna uyğun gəlmir. Çünki Ġsgəndər bəy MünĢi 1587-ci ildən əvvəlki hadisələrin və ġah Abbasın

xüsusiyyətlərinə və Ģəxsiyyətinə həsr olunmuĢ məqalələrin əsərin birinci cildini təĢkil etdiyini aĢkar

surətdə qeyd etmiĢdir (Tarix-i aləmara-yi Abbasi, I c, s. 5,373). Bəzi müəlliflər isə «Tarix-i aləmara-yi

Abbasi»nin son variantının ikinci və üçüncü cildlərini «ikinci cild» adı altında birləĢdirirlər və əsərin

ikinci cildini «ikinci cildin birinci hissəsi», üçüncü cildini isə «ikinci cildin ikinci hissəsi» hesab edirlər

(bax: Ч. А. Стори, указ. Соч., ч. 2. c.875). Ġsgəndər bəy MünĢi öz əsərinin müqəddiməsində 1025-ci

(1616) ildən sonra baĢ verən hadisələri üçüncü cild kimi qələmə alacağını göstərir (Tarix-i aləmara-yi

Abbasi, I c, s. 6), lakin əsərinin bəzi baĢqa yerlərində 1025-ci (1616) ildən sonrakı əhvalatları «ikinci

cildin ikinci hissəsinə» aid edir (Tarix-i aləmara-yi Abbasi, I c, s.373; II c, s. 1114). Mənbənin Tehran

çapının naĢiri Ġrəc ƏfĢar kitabın əvvəlinə yazdığı «YaddaĢ» adlanan hissədə mənbənin üç cilddən ibarət

olduğunu göstərir. Biz müəllifin özünün müqəddimədəki qeydlərinə və mənbənin Tehran nəĢrinin

prinsiplərinə əsaslanaraq deyə bilərik ki, «Tarix-i aləmara-yi Abbasi»nin yekun variantı faktiki olaraq

üç cilddən ibarətdir.

Caminin «Nəfəhatül-üns», Əbu-Bəkr Tehraninin «Kitab-i Diyarbəkriyyə», Seyid

Zəhirəddin MərəĢinin «Tarix-i Təbəristan u Ruyan u Mazandaran», Mirxondun

«Rövzətüs-səfa», XVI əsr müəlliflərindən Ġbrahim Əmininin «Fütuhat-i Ģahi»,

Qiyasəddin Xandəmirin «Xülasətül-əxbar» və «Həbibüs-siyər», Mir Yəhya

Qəzvininin «Lübbüt-təvarix», Qazı Əhməd Qəffarinin «Tarix-i cahanara», Həsən

bəy Rumlunun «Əhsənüt-təvarix», Əllami Əbülfəzlin «Əkbərnamə» kimi

əsərlərinin adlarını çəkir

. O, istifadə etdiyi salnamələrdən məlumatları

götürməklə kifayətlənməmiĢ, bir sıra hallarda onları təhlil və müqayisə etmiĢ,

tənqidi münasibət bildirmiĢdir. Lakin təbiidir ki, Ġsgəndər bəy MünĢi kimi öz

dövrünün ziyalı və qabaqcıl bir Ģəxsiyyətinin mütaliə etdiyi və bəhrələndiyi

əsərlərin adlarını bu siyahı ilə məhdudlaĢdırmaq olmaz. Bunlarla yanaĢı, o, bir sıra

digər tarixi, ədəbi, dini-fəlsəfi və s. mövzularda yazılmıĢ kitablarla, zəmanəsinin

müxtəlif yönlü elmi ədəbiyyatı ilə tanıĢ olmuĢ və bu tanıĢlıq onun yaradıcılığına bu

və ya digər dərəcədə təsirini göstərmiĢdi.

I ġah Təhmasibin vəfatı ərəfəsindəki və ondan sonrakı hadisələri Ģərh

edərkən artıq Ġsgəndər bəy MünĢi hadisələrin müasiri, bir çox hallarda isə Ģahidi və

ya iĢtirakçısı kimi çıxıĢ edir. Dövlət dəftərxanasında iĢlədiyi üçün rəsmi sənədlərlə

tanıĢlıq imkanı olan müəllif öz əsərini bir çox dövlət sənədlərinin və diplomatik

yazıĢmaların mətnləri və faktları ilə zənginləĢdirmiĢdir. Bundan əlavə. o, öz

əsərinə müxtəlif tarixi Ģəxsiyyətlərdən və dövlət adamlarından eĢitdiyi əhvalatları

və təfərrüatları daxil etmiĢdir.

Əsərin əlyazma nüsxələri. «Tarix-i aləmara-yi Abbasi» ən çox üzü

köçürülən və yayılan tarixi mənbələrdən biridir. Kataloqlarda bu mənbənin tam və

naqis nüsxələr daxil olmaqla XVII-XIX əsrlərdə köçürülmüĢ 200-dən çox

əlyazması haqqında məlumat verilir. Bu əlyazma nüsxələri dünyanın bir çox kitab

fondlarında - Aliqarlı, Bağdad, Berlin, Bombey, Buxara, DaĢkənd, DüĢənbə,

Edinburq, Heydərabad, Ġrəvan, Ġstanbul, Kabil, Kembric, Kəlküttə, Qahirə, Lahor,

Leyptsiq, Lids, London, Luknou, Mançester, Mədrəs, MəĢhəd, Moskva, Münhen,

Paris, Pətnə, Rey, Roma, Sankt-Peterburq, Tehran, Tiflis, Vyana, Yəzd və s.

Ģəhərlərin müxtəlif kitabxanalarında saxlanmaqdadır

Bakıda, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası M.Füzuli adına Əlyazmalar

Ġnstitutunda «Tarix-i aləmara-yi Abbasi» əsərinin dörd əlyazma nüsxəsi mühafizə

olunur. S-129/15093 və S-297/5313 Ģifrəli nüsxələr əsərin birinci cildini əhatə

edirlər və XVIII əsrdə köçürülmüĢlər. XVIII əsrə aid olan D-386/3825 və XVIII

əsrdə köçürülmüĢ S-633/23576 saylı nüsxələr isə ikinci cildi əks etdirirlər

Tərcümə mətninə verdiyimiz Ģərhlərdə bu müəlliflər və onların əsərləri haqqında məlumatlar yer

almıĢdır.

Ч. А. Стори, указ. Соч., ч. II. c.875-880, ч. III, с. 1470.

Каталог персидских рукописей (Академия Наук Азербайджана, Институт Рукописей им.

М.Физули), т. II, составители тома: Н.Дж. Геюшов, Г.Г.Наджафов; редактор тома: М.З.Нагиев.

Баку, 2000, с. 36-39.

S-129 nüsxəsi əsərin birinci cildinin son redaksiyasıdır. Nüsxənin əsas

mətni Avropa istehsalı olan incə, parlaq və sarımtıl kağızlara yazılmıĢdır.

Sərlövhələr qırmızı rəngdədir. Əlyazmanın xətti nəstəliqdir, ölçüsü 25,5 x 17 sm-

dir və 319 vərəqdən ibarətdir. Cildi qalın kartondandır, üzərinə qara dəri üzlük

çəkilmiĢdir və üzlüyün ortasına qızıl suyu ilə iĢlənmiĢ medalyon naxıĢı basılmıĢdır.

Nüsxənin baĢlanğıcından bir vərəq, 258b vərəqindən sonra (Osman paĢanın

Təbrizə yürüĢünü əks etdirən hissədən) isə yeddi-səkkiz vərəq düĢmüĢdür. Nüsxə

XVIII əsrə aid olsa da, 1258-ci ilin rəcəb ayında (08.08.-06.09.1842) naməlum

katib tərəfindən onun üzərində restavrasiya iĢi aparılmıĢ, xarab olmuĢ 1-17-ci, 31-

32-ci və 275-319-cu vərəqlər yenidən köçürülərək, kitaba əlavə edilmiĢdir. Əlavə

olunmuĢ vərəqlər qalın və ağ kağızdan hazırlanmıĢdır.

Biz mənbənin tərcüməsini hazırlayarkən Bakı əlyazmalarını, xüsusən də

daha təkmil bir kitab olan və əsərin son redaksiyasını əks etdirən S-129 nüsxəsini

Tehran nəĢri ilə tam müqayisə etdik və bu nüsxələrin köməyi ilə daha mükəmməl

bir tərcümə mətni hazırlamağa çalıĢdıq. Bu araĢdırmalar nəticəsində Tehran

nəĢrində mövcud olan bir sıra boĢluqları aradan qaldırmağa, nöqsanları, təhrifləri

və yanlıĢlıqları düzəltməyə və dəqiqləĢdirməyə nail olduq. Müəyyən edildi ki,

Tehran nəĢrində bir sıra cümlələr, hadisələr, adlar, tarixlər və hətta bəzi fəsillər

buraxılmıĢdır. Biz həmin parçaları Bakı nüsxələri əsasında tərcümə edərək, mətnə

əlavə etdik. Qeyd etmək yerinə düĢər ki, Azərbaycan tarixi ilə bağlı bir sıra mühüm

faktlar, vətənimizin ərazisində baĢ vermiĢ bəzi hadisələr, bir neçə azərbaycanlı

mədəniyyət xadimi haqqında məlumatlar və s. mənbənin Tehran nəĢrinə daxil

edilməmiĢ və Bakı əlyazmaları əsasında tərcümə olunmuĢlar.

S-297 nüsxəsi mənbənin birinci cildinin ilk redaksiyasıdır. Əlyazma

Avropada istehsal edilmiĢ parlaq olmayan qalın kağızlara köçürülmüĢdür.

Sərlövhələr qırmızı rəngdədir. Kitab nəsx elementlərinə malik nəstəliq xətti ilə

qələmə alınmıĢdır. Ölçüsü 28,5 x 19,5 sm-dir, həcmi 252 vərəqdir. Nüsxə tünd

qəhvəyi rəngli nazik və çatlaq dəri cildə tutulmuĢdur. Əlyazmanın əvvəlindən və

axırından bir neçə vərəq düĢmüĢdür. Bu nüsxə mənbənin birinci, yəni natamam

variantından köçürüldüyü üçün struktur baxımından Tehran çapından və S-129

nüsxəsindən müəyyən qədər fərqlənir. Məsələn, bu nüsxədə I ġah Təhmasibin

hakimiyyətinin sonunda dövlət və mədəniyyət xadimlərinin haqqında verilmiĢ

məlumatlar daha yığcamdır və orada bəzi Ģəxslər ixtisara salınmıĢdır. Lakin buna

baxmayaraq, Tehran çapında olmayan və S-129 nüsxəsi əsasında tərcümə mətninə

daxil etdiyimiz əlavələrin əksəriyyəti S-297 nüsxəsində mövcuddur və hətta bəzi

hallarda S-129 nüsxəsinin yanlıĢlıqlarını aradan qaldırmaq, mətnə düzəliĢ vermək

və əlavələr etmək baxımından S-297 əlyazmasının böyük faydası olmuĢdur.

Bunlardan əlavə, AMEA Əlyazmalar Ġnstitutunda mühafizə edilən, XVIII-

XIX əsrlərə aid olan, Ģikəstə-nəstəliq xətti ilə yazılmıĢ B-589/10505 Ģifrəli bir

tarixi məcmuənin ilk 25 vərəqində «Tarix-i aləmara-yi Abbasi»nin birinci

cildindən Azərbaycan və Gürcüstan haqqında olan bəzi fəsillər əksini tapmıĢdır.