Ходзін С.М. Крыніцы гісторыі Беларусі: (гісторыка-генетычнае і кампаратыўнае вывучэнне)

Подождите немного. Документ загружается.

У XVIII ст., і асабліва ў XIX ст. колькасць пісьмаў істотна

павялічваецца. Вельмі цікавыя пісьмы майстроў мастанкага слова -

літаратараў. Пісьмы (ёсць і другі раўназначны беларускі тэрмін - «лісты»),

перапіска пісьменнікаў з сябрамі і сучаснікамі - надзвычай каштоўная

частка іх рукапіснай спадчыны. Нават таропкая дзелавая пераніска можа

шмат дапамагчы ва ўстанаўленні фактаў біяграфіі пісьменніка, яго

сувязей, жыццёвых і творчых планаў і г. д. Пісьмо можа выкарыстоўвацца

гісторыкамі ў самых розных планах: гісторыя нашага кнігадрукавання,

чытацкага попыту. тэатра і г. д.

Эпісталярная спадчына беларускіх пісьменнікаў XIX ст. захавалася і

вывучана ў неаднолькавай ступені

. Вялікія страты па розных прычынах

на працягу гадоў панесла карэспандэнцыя таго ж В. Дуніна-Марцінкевіча

(досыць сказаць, што не захавалася яго сяброўская перапіска з

С. Манюшкам).

Надзвычай карыснай для развіцця літаратурнага крыніцазнаўства і

крыніцазнаўства наогул была б поўная навуковая публікацыя эпісталярыя

Баршчэўскага.

Багата прадстаўлена ў публікацыях і даследаваннях эпісталярная

спадчына Яна Чачота. Каля 100 яго пісьмаў 1820 - 1822 гг. да сяброў-

філаматаў надрукавана ў 1913 г. Я. Чубаком у зборніку «Карэспандэнцыя

філаматаў» з серыі «Архівум філаматаў». Нядаўна выбраная перапіска

філаматаў, у тым ліку Я. Чачота, выдадзена асобнай кнігай у Варшаве

Эпісталярная спадчына А. Вярыгі-Дарэўскага даволі багата прадстаўлена

ў зборніку «Пачьтнальнікі». У 1981 г., да 150-годдзя з дня нараджэння

пісьменніка, з'явілася публікацыя У. Мархеля «3 эпісталярнай спадчыны

Вінцэся Каратынскага»

У неаднолькавай ступені захавалася эпісталярная спадчына нашых

пісьменнікаў апошніх дзесяцігоддзяў XIX ст. Мы не ведаем на сёння

ніводнага пісьма А. Абуховіча і Ф. Тапчэўскага. Затое досыць паспяхова

выяўляецца і вывучаецца даследчыкамі карэспандэнцыя Ф. Багушэвіча,

А. Ельскага, Я. Лучыны, А. Гурыновіча.

Надзвычай актыўную перапіску з сучаснікамі вёў В. Савіч-Заблоцкі,

асоба і дзейнасць якога апошнім часам усё больш прыцягвае ўвагу нашых

даследчыкаў. Яго багатая эпісталярная спадчына яшчэ не да канца

выяўлена і вывучана. Часам пісьменнік паведамляў у сваіх пісьмах

унікальныя звесткг невядомыя пакуль што па іншых крыніцах.

Напрыклад, толькі з гэтых пісьмаў мы даведаліся цяпер аб існаванні ў

Пецярбургу ў 1868 г. беларускага культурна-асветнага таварыства

«Крывіцкі Вазок», удзельшкам якога быў В. Савіч-Заблоцкі, аб спробах

выдання беларускіх газет на пачатку 1880-х гг.

Прыватны характар пісьма не заўсёды захоўваў яго ад прачытання

сучаснікамі. У Расійскай імперыі праводзілася перлюстрацыя пісьмаў.

160

Яшчэ большы кантроль за перапіскай існаваў у Савецкім Саюзе. Мала хто

мог спадзяваппа на захаванне тайны перапіскі. Таму вывучэнне

эпісталярных комплексаў павінна ажыццяўляцца ў сналучэнні з іншымі

крыніцамі, пры ўважлівым аналізе псіхалагічных характарыстык аўтара,

асаблівасцей яго дзейнасці і паводзін.

Пісьмы дрэнна захоўваюцца. I хоць па XX ст. існуе велізарная колькасць

матэрыялаў эпісталярнага характару, але ў болыпай ступені яны раскіданы па

розных архівах, фондах, калекцыях. У савеша час істотнае распаўсюджванне

атрымаў такі эпісталярны жанр, як пісьмы ў савецкія ўстановы і газеты

Паколькі амаль усе выданы з'яўляліся «органам!» пэўных устаноў, то апоппгія

былі абавязаны рэагавапь на «сігналы». Гэта часам садзейнічала паступоваму

пераўтварэнню такіх пісьмаў у пэўны від даносаў (тым больш, што

публікаваліся яны пад пэўнымі псеўданімамі). Так, напрыклад, пачыналася

кампанія абвінавачванняў супраць членаў урада БССР I. Лабаноўскага і

3. Прьппчэпава. Матэрыял, які быў надрукаваны 28 мая 1928 г. у газеце «Заря

Запада», сведчыў аб тым, што ў Лёзненскім раёне існуе «ілжэкамуна,

аргашзаваная былым памешчыкам Александрам Каньковым». Аргьпсул меў

цікавую назву: «Помещики приспосабливаются. Надо обрезать им коготки» - і

падпісаны: «Батраю>.

Пераважная колькасць пісьмаў у дзяржаўныя ўстановы, газеты з 1920-х гг.

не захавалася. Разам з тым вельмі цікавымі з'яўляюцца пісьмы кіраўнікам

Савецкага ўрада 1918 - 1920 гг. Менавіта ў звароце да традыцьгі шукалі праўды.

Так, адзін аграном з Барысаўскага павета пісаў кіраўніку Савецкай дзяржавы,

што мае вялікі вопыт і сілы для вядзення аднаасобнай гаспадаркі, што зможа

даць больш прадукцыі, чым калектьгў. Аднак пісьмо вярнулася з рэзалюцыяй:

«вырашаць на месцы» (на календары быў сакавік 1920 г.). I на месцы,

адзначьгўшьі вялікую працаздольнаспь і эгаістычныя схільнасці «прасіцеля»,

вырашылі арганізаваць арцель.

Калі разглядаиь матэрыялы прыватнай перапіскі, то на працягу

XX ст. значэнне гэтага жанру паступова змяншаецца. У параўнанні з

XIX ст. пісьмы становяцца не толькі лаканічнымі, але і менш

эмацыянальна насычанымі. Безумоўна, на гэта наклалі адбітак войны і

рэпрэсіі. У пасляваенны перыяд паўплывала і развіццё сродкаў сувязі,

найперш тэлефанізацыя гарадоў і вёсак Беларусі. 3 1980-х гг. адчуваецца

паступовае ўздзеянне распаўсюджвання лакальнай камп'ютэрнай сеткі

Інтэрнет і электроннай пошты, што істотна відазмяшла характар і формы

эпісталярнага жанру.

У матэрыялах перапіскі вельмі шмат агульнага з дзённікамі. Пісьмы

пераважна складаюцца ў ходзе саміх падзей. Яны таксама заснаваны на п&мяш і

піптуцца найчасцей у ходзе саміх падзей. Разам з тым матэрыялы перагаскі - па

сваіх разнавіднасцях, жанрах - крыгацы больш складаныя і разнаегайныя, чым

дзённікі. Этсталярная літаратура мяжуе і з многімі шшымі відамі крышц.

161

5. ПЕРЫЯДЫЧНЫ ДРУК

ЯК СПЕЦЫФІЧНАЯ СІСТЭМА ПСТАРЫЧНЫХ КРЫНЩ

5.1. АГУЛЬНАЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА

Своеасаблівасць перыядычнага друку (прэсы) вызначаецца тым, пгто

яна з'яўляецца комплексная крыніцай, якая аб'ядноўвае і традыцыйныя

віды крыніц, і разнастайныя спецыфічныя жанры. Тут друкуюцца

заканадаўчыя, справаводчыя, статыстычныя дакументы, мемуары,

літаратурныя творы. Гістарычныя часопісы змяшчаюць шэраг крыніц,

што датычацца старажытнай гісторыі. Другая грутта інфармацыі

ствараецца самой перыёдыкай за кошт уласных крыніц і ў сваіх

характэрных формах.

Апошнія падзяляюць на матэрыялы інфармацыйныя, аналітычныя і

мастацка-публіцыстычныя. Інфармацыііныя матэрыялы пры ўсёй

разнастайнасці іх жанраў (заметка, справаздача, рэпартаж, інтэрв'ю)

аб'ядноўвае імкненне хутка і дакладна перадаць звесткі аб падзеі, факце.

Аднак у такім імкненні да аператыўнасці аб'ектыўна закладзена

магчымасць з'яўлення недастаткова праверанай інфармацыі.

Спецыфічным відам інфармацыйных матэрыялаў з'яўляюцца аб'явы.

Да аналітычных матэрыялаў можна аднесці агляды, карэспандэнцыі,

рэпэнзіі, артыкулы. Асноўная мэта гэтых матэрыялаў - перадача не

столькі інфармацыі, колькі аўтарскага роздуму наконт іх.

Мастацка-публщыстычныя матэрыялы (нарыс, фельетон, памфлет)

даюць надзейную ацэнку, якая спалучае грамадска-палітычнае і

эмацыянальнае гучанне. Тут прысутнічаюць і дакументалізм, і

літаратурны вымысел.

Сістэматызацыя перыядычных выданняў. Звычайна іх падзяляюць:

а) па перыядычнасці (штодзённыя. штотыднёвыя, штоквартальныя).

Калі нас нікавяць матэрыялы інфармацыйныя, у перыяды, калі кожны дзень

насычаны падзеямі. што ўплываюць на развшцё грамадства, пажадана

скарыстаць менавіта штодзённыя выданні. Яны адлюстроўваюць дынаміку

развіцця. Выданні штотыднёвыя і штоквартальныя (гэта найчасцей часошсы)

змяшчаюць пераважна матэрыялы аналітычныя і мастацка-публіцыстычныя.

Такія жанры, як агляды, карэспандэнцыі, нарысы, памфлеты, даюць нам

магчымасць акрэсліць розныя погляды на пэўную падзею і змены ў ацэнках

факта на працягу часу;

б) па тэрытарыяльнаи прыкмеце (друк сталічны, гарадскія

выданні, рэгіянальныя). Сістэматызацыя такога роду дазваляе

162

вызначыць рэакцыю розных груп насельніцтва на пэўную падзею,

прасачыць дынаміку распаўсюджвання пэўных звестак і іх крыніцы;

в) па мове (рускамоўныя выданні, беларускамоўныя і г. д.).

Умоўнасць такога крытэрыю ацэнкі толькі на першы погляд. Азначаныя

адрозненні аказваюць уплыў і на змест апублікаваных матэрыялаў. Даволі

часта мова выдання характарызуе яго пазіцыю (асабліва ў

шматнацыянальных дзяржавах);

г) па выдаўцах (друк афіцыйна-ўрадавы, прыватны, грамадскіх

арганізацый). Як мы пабачым далей, незалежнага друку фактычна не

існуе. Пазіцыя пэўнага выдання шмат у чым залежыць ад выдаўца. I перш

чым вывучаць матэрыялы прэсы, неабходна ўстанавіць, пазіцыю якіх

сацыяльна-палітычных груп яны адлюстроўваюць;

д) па адносінах да цэнзуры (падцэнзурныя, легальныя, за мяжой).

Гісторык павінен дакладна ўяўляць сабе канкрэтныя сацыяльна-

палітычныя і культурна-бытавыя ўмовы таго часу, калі вывучаемыя

выданні выходзілі ў свет. Умовы існавання перыёдыкі вызначаліся

заканадаўствам аб друку, цэнзурнымі правіламі і статутамі,

распараджэннямі аб друкарнях, урэппде ўсёй сукупнасцю мерапрыемстваў

практычнай рэалізацыі ўнутранай і знешняй палітыкі ўрада. Вядома, што

на цэнзурныя статуты ў перыяд Расійскай імперыі, на нарматыўныя

дакументы аб друку ў савецкі час аказвалі ўплыў і погляды юраўнікоў

дзяржавы на перыёдыку. Лібералізм Аляксандра I у гэтым пытанні змяніў

«Устаў» Мікалая 11826 г., які сучаснікі назвалі «чугунным».

У савецкі час, вядома, цэнзура нё знікла. Да 1923 г. цэнзуру

друкаваных выданняў і кантроль за відовішчнымі мерапрыемствамі

ажыццяўлялі розныя ведамствы: палітупраўленне Заходняга фронту, ЧК,

рэпертуарная камісія Галоўпалітпрасвету. У 1923 г. была сфарміравана

сістэма органаў Галоўліта (Галоўнага ўпраўлення па справах літаратуры і

выдавецтва), у абавязак якога ўваходзіла ажыццяўленне рэпрэсіўнага

кантролю за друкаванай прадукцьіяй

. Галоўліт даваў ацэнку выдання, на

падставе якой прымалася рашэнне аб магчымасці яго надрукавання і

ўстанавліваўся тыраж. Пры Галоўліце быў створаны інстытут палітычных

рэдактараў, якія кантралявалі змест матэрыялаў, прызначаных для друку,

непасрэдна ў рэдакцыях газет і часопісаў;

е) па змесце і гістарычна склаўшыхся тыпах выдання (літаратурна-

грамадскія, афіцыйна-ведамасныя, навуковыя і спецыяльныя, галіновыя,

сатырычныя і ілюстраваныя журналы і газеты).

Апошні крыгэрый сістэматызацыі выклікае найболып пярэчанняў,

паколькі асобныя перыядычныя выданні могуць быць аднесены

адначасова да некалькіх відаў (літаратурна-грамадскія ці спецыяльныя

выданні могуць быць адначасова ілюстраванымі і г. д.).

163

У апошнія гады ўсё менш становіцца адрозненняў паміж газетамі і

часопісамі. Разам з тым у традыцыйным разуменні газета - гэта

пераважна штодзённае выданне вялікага фармату, асноўная функцыя

якога - паведамленне звестак аб бягучых падзеях і друкаванне надзённых

актуальных матэрыялаў. Часопіс - перыядычнае выданне, што друкуецца

штомесячна (штоквартальна) у выглядзе кніг з разнастайным палітычным,

навуковым, літаратурным матэрыялам. Ад газет і часопісаў (прэсы) амаль

неаддзельныя і па змесце, арганізацыйна-выдавецкіх і літаратурна-

жанравых формах шматлікія выданні, што працягваюцца з году у год

(публікацыі прац устаноў і арганізацый - «Працы...», «Вучоныя запіскі»

і г. д., якія выходзяць у свет у выглядзе нумараваных тамоў, частак,

выпускаў).

5.2. ЭТАПЫ РАЗВЩЦЯ ПЕРЫЯДЫЧНАГА ДРУКУ НА БЕЛАРУСІ

1. Зараджэнне (другая полова XVIII - пачатак XIX ст.). Першым

перыядычным выданнем на тэрыторыі сучаснай Рэспублікі Беларусь была

«Gazeta Grodzienska» («Газета Гродзеньска»), што друкавалася на польскай

мове ў Гродна з 1776 па 1780 г. (апошні выяўлены нумар). Калі ж

гаварыць аб тэрыторыі былога Вялікага княства Літоўскага і аб творчым

стымуле гэтага выдання, то, безумоўна, трэба назваць «Віленскую

літаратурную газету» («Gazeta literacka Wilenska»), заснаваную ў 1760 г.

Віленскай езуіцкай акадэміяй. Апошняя з І796 г. выходзіла пад назвай

«Кур'ер літоўскі» («Кurier lirewski»). Газеты выходзілі штотыдзень

невялікімі тыражамі. Матэрыялы іх дазваляюць вызначыць падтрымку

паланізацыі краю

. У 1817 - 1818 г. выйшла 3 выпускі часопіса пад

красамоўнай назвай «Отечественный памятник, посвященный

дружелюбному соединению российских и польских народов», які, аднак,

не пакінуў істотнага следу ў развіцці перыёдыкі на Беларусі.

2. Станаўленне і ўмацаванне расійскага афіцыйнага друку на

Беларусі (30 - 80-я гг. XIX ст.). Перадумовай гэтага перыяду стала

задушэнне шляхецкага паўстання 1830 - 1831 гг. і актывізацыя палітыкі

расійскіх улад на Беларусі. 3 1834 г. «Кур'ер літоўскі» становіцца

афіцыйным органам мясцовых улад і выходзіць таксама на рускай мове

(«Литовский вестник»).

У 1830-я гг. афармляецца і другое выданне, якому наканавана было

пакінуць яркі след у развіцці афіцыйнага друку. Гэта газета «Губернские

ведомости». Пасля асэнсавання станоўчага вопыту яе выдання ў

буйнейшых гарадах Расіі, указам 1837 г. было пастаноўлена выдаваць

ведамасці ва ўсіх губернях. 3 1838 г. на рускай мове выходзілі «Виленские

губернские ведомости», «Витебские губернские ведомости», «Минские

164

губернские ведомости»

, «Могилевские губернские ведомости». Гэтыя,

пераважна іфармацыйныя, выданні рэдагаваліся дзяржаўнымі

чыноўнікамі і друкаваліся ў дзяржаўных губернскіх друкарнях.

Непасрэдны нагляд за ведамасцямі ажыццяўляў віцэ-губернатар.

Пасля задушэння паўстання 1863 г. колькасць выданняў, якія сталі

рупарам расійскай афіпыйнай палітыю, павялічылася. Найперш неабходна

адзначыць перыядычныя выданні праваслаўнай царквы («Полоцкие...»,

«Могилевские...», «Минские...» и «Гродненские епархиальные

ведомости»), а таксама «Вестник Западной России».

Фармальна пералічаныя выданні не з'яўляліся афіцыйнымі. Так,

выдаўцом «Вестника...» была прыватная асоба - сын уніяцкага святара з

Віцебшчыны К. Гаворскі. У 1862 г. у Кіеве ён спрабаваў выдаваць у духу

«заходнерусізму» «Вестник Юго-Западной и Западной России», але

пацярпеў няўдачу. Часопіс быў настолькі непапулярны, што ад краху яго

не выратавала ні падтрымка сталіцы, ні мясцовыя ўлады. Аўдыторыяй

«Вестника...» сталі расійскія чыноўнікі, настаўнікі, якія ў вялікай

колькасці прыбывалі на Беларусь. I пры гэтым «Вестник...» К. Гаворскага

распаўсюджваўся прымусова.

Пераважна па такім жа прынцыпе распаўсюджваліся і «Губернские

ведомости». Яны ў абавязковым парадку выпісваліся чыноўнікамі,

паступалі ў земскія суды, дырэктарам гімназій і народных вучылішчаў.

Аналізуючы афіцыйныя выданні, трэба ведаць, што амаль усе яны

маюць афіцыйную і неафіцыйную часткі. У мясцовых афіцыйных

выданнях яны ўключаны ў мясцовы аддзел (у асноўным змяшчаюцца

афщыйныя дакументы, што выдаюцца ў межах усёй дзяржавы). Асабліва

добра гэта можна прасачыцъ па «Губернским ведомостям», дзе ў

неафіцыйнай частцы змяшчаліся матэрыялы, артыкулы, нататкі, якія

тычыліся мясцовага краю, па геаграфіі, тапаграфіі, гісторыі, археалогіі,

статыстыцы, этнаграфіі і г. д. Інтуітыўнае адчуванне, што неафіцыйная

частка больш цікавая, чым афіцыйная, даследчыка можа падмануць. Як

выразна паказаў М. М. Улашчык на прыкладзе «Минских губернских

ведомостей», неафіцыйная частка гэтага выдання на працягу 30 - 60-х гг.

ХГХ ст. заставалася беднай і незмястоўнай. У той жа час афіцыйныя

паведамленні (аб продажах нерухомай маёмасці, прызначэннях на пасады,

зводкі аб стане справаводства і інш.), прааналізаваныя на працягу пэўнага

часу, дазваляюць акрэсліць пэўныя напрамкі і рысы афіцыйнай і ўрадавай

палітыкі, эканамічных і сацыяльных з'яў.

«Епархиальные ведомости» таксама мелі афіцыйную і неафіцыйную

часткі. У афіцыйнай змяшчаліся законапалажэнні, пастановы і

распараджэнні ўрада, якія мелі непасрэднае дачыненне да рэлігіі і

епархіяльнага кіраўніцтва. У неафіцыйнай друкаваліся пераважна

паведамленні аб епархіяльным жыцці. Гістарычны матэрыял

165

прадстаўлены ў асноўным біблейскімі сюжэтамі і звесткамі з царкоўнай

гісторыі Паўночна-Заходняга краю (гісторыі цэркваў, манастыроў,

дзейнасці відных прадстаўнікоў праваслаўя і г. д.). Падбор гэтых

матэрыялаў залежаў ад рэдактараў неафіцыйнага і афіцыйнага аддзелаў,

якія прызначаліся архірэем з ліку выкладчыкаў мясцовых семінарый.

3. Зяўленне і распаусюджванне неафщыйнага друку (другая полова

80-х гг. XIX ст. ~ 1917 г.). Ужо на мяжы 1850 - 1860-х гг. былі зроблены

захады па выданні прыватнай, неафіцыйнай газеты, але закончыліся

няўдачай. Аб адной з такіх спроб выдання «Беларускага весніка» з'явілася

нават інфармацыя М. А. Дабралюбава у «Современнике»

. Былі спробы

ўздзейнічаць на друк і праз арэнду афіцыйных выданняў. Так,

арандатарам «Кур'ера Віленскага», што да гэтага часу прыйшоў у

заняпад, стаў вядомы гісторык, публіцыст Адам Кіркор. 3 1 студзеня

1860 г. на яго старонках публікаваліся матэрыялы па самых разнастайных

пытаннях (гісторыі, этнаграфіі, літаратуры, культуры), карэспандэнцыі з

розных месцаў Беларусі. У хуткш часе «віленскі, свой» «Кур'ер» меў

больш за тысячу падпісчыкаў, але задушэнне паўстання 1863 г. звяло да

нуля і гэтыя намаганні. Таму значнай падзеяй стаў выхад першай на

Беларусі прыватнай грамадска-палітычнай газеты ліберальна-асветніцкага

напрамку «Минский листок». Яна выходзша з 1886 па 1902 г. у Мінску на

рускай мове, паколькі легальная перыёдыка на беларускай мове ў тыя

гады была яшчэ немагчымай. I ўсё ж з самага пачатку газета заняла

патрыятьгчныя пазіцыі. У першым нумары чытачы пазнаёмшіся з пэўнага

роду паэтычным матфестам-вершам «Не ради славы иль расчета». Яго

аўтарам быў беларускі паэт-дэмакрат Я. Лучына (I. Неслухоўскі), сын

мінскага адваката. Тут друкаваліся беларускія гісторыкі, літаратары, на

старонках «Минского листка» з'явшася велізарная колькасць звестак па

этнаграфіі краю. Можна заўважыць. як змена ўладальніка выдання

ўплывае на яго змест і напрамак. Калі ў 1902 г. ліберал па поглядах мінскі

натарыус I. П. Фацінскі прадаў газету М. П. Мысаўскому, апошняя не

толькі змяніла назву («Северо-Западный край»), але і стала больш

радыкальнай, з сімпатыямі адгукалася на рэвалюцыйныя падзеі. Таму

выхад газеты некалькі разоў прыпыняўся, і ўрэшце 8 снежня 1905 г.

газету забаранілі «впредь до окончания положения о чрезвычайной охране

в Минской губернии».

Азначаны перыяд характарызуецца і пачаткам выхаду ў свет першых

беларускамоўных выданняў. У 1906 г. выйшла некалькі нумароў «НашаЙ

Долі», традыцыі якой прадоўжьша «Наша Ніва» - штодзённая газета нз

беларускай мове, якая выдавалася з 1906 па 1915 г. кірыліцай і лацінкай-

Яна склала цэлую эпоху ў развіцці беларускага нацыянальнагз

адраджэння (яе называюць «нашаніўскай»), і гэтыя абставшы даследчыку

неабходна ўлічваць. Газета мела раздзелы: «Вясковае і гарадское жыццё» .

166

«Народная асвета», «3 усіх бакоў», «З Беларусі і Літвы», «Сельская

гаспадарка». На яе старонках можна сустрэць гістарычныя матэрыялы,

фальклор, абмеркаванне праблем мовы. звесткі аб бюджэпе сялян і

рамеснікаў, аб жыцці беларускіх эмігрантаў у ЗПІА, гумар, анекдоты.

Азначаны перыяд характарызуецца таксама вялікай колькасцю

выданняў, якія арыентаваліся на мясцовага чытача («Мінскі голас»,

«Минское эхо» і інш). Рэвалюцыйныя падзеі дазволілі выйсці ў свет

выданням сацыял-дэмакратычнага напрамку, такім, напрыклад, як

«Минский летучий листок» (1906). З'явіліся выданні ў многіх павятовых

цэнтрах («Лидское слово», «Бобруйская жизнь» і г. д.).

4. Перыяд партийной манаполи на друк, які можна падзяліць на

2 этапы:

1) 1917 (1918) - першая палова 1950-х гг. Гэга этап усталявання і

ўмацавання бальшавіцкай манаполіі на друк. Працэс манапалізацыі друку

адбываўся на Беларусі паступова. Па-першае, у 1920-я гг. новая эканамічная

палітыка садзейнічала пэўнай лібералізацыі і ў галіне друку. Па-другое, заходняя

частка Беларусі да 1939 г. амаль не зведала, што сабой уяўляе Савецкая ўлада. У

Заходняй Беларусі ў 1921 - 1939 гг. выдаваліся газеты і часопісы розных партый

і рухаў («Беларускія ведамасці», «Беларуская справа» і інш.). У перыяд Вялікай

Айчьшнай вайны з'явіліся калабарацыйныя выданні (у тым ліку пад назвамі,

што выходзілі раней у Заходняй Беларусі - «Беларускі каляндар» і інш.). Таму

можна лічыць, што прадэс усталявання бальшавіцкага кантролю над прэсай

завяршыўся ў першыя пасляваенныя гады, калі бьша пабудавана дакладная

піраміца перыядычнага друку (раённыя выданы, абласныя, рэспубліканскія,

саюзныя), поўнасцю адпаведная структуры партьійна-савецкіх органаў і

поўнасцю падкантрольная ім. I гэта яскрава засведчылі партыйньія пастановы

аб друку 1946 - 1947 гг. (аб часопісах «Звезда», «Ленинград», «Беларусь» і інш.).

Без вывучэння азначаных пастаноў, шэрагу іншых рашэнняў не толькі

цэнтральных, але і мясцовых улад нельга анагазаваць матэрыялы друку гэтага

часу. На жаль, значная частка рашэнняў (па прыкладу, пададзенаму Сталіным)

прымалася без абмеркавання і дакументальнага афармлення - па так званым

тэлефонным праве Менавіта таму з перыёдьш зніклі цэлыя праблемы:

міжнацыянальныя, рэліпйнае жыццё, негатыўныя падзеі ў сілавых структурах, а

таксама астралогія, мапя. аварыі і г. д. Разам з тым забаранялася друкаваць

матэрыялы без папярэдняй праверкі, адсутнічала пагоня за сенсацыйнасцю.

Перакананне партыйных кіраўнікоў у тым, што іх рашэнні настолькі правільныя,

шго няма патрэбы нават даказваць гэта, часам робіць вельмі шчырымі

матэрыялы для сучаснага чытача і, безумоўна, для даследчыка.

2) Другая палова 1950-х - 1980-я гг. характарызуецца не толькі

паступовым пацяпленнем грамадскага клімату. У дачыненні да прэсы

ніякіх паслабленняў не адбылося. Па-ранейшаму газеты імкнуліся

паказаць жыццё не такім, якое яно ёснь. а такім, якім яно павінна быць, -

167

адпаведна афідыйна прынятай схеме развіцця грамадства. Гэта

абумоўлшала аднастайшсць зместу перыёдьш. Даследчыку няма патрэбы

аналізаваць вялікую колькасць выданняў: усе яны пісалі аб дазволеным толькі

на падставе дазволенага. Папулярнасць выданняў абумоўлівалася часам

наяўнасцю красвордаў і паведамленняў аб спорце (і не толькі «Советский

спорт» з цікавымі рэпартажамі, але і «Физкультурник Белоруссии» становяцца

самымі чытальнымі).

Асаблівасць гэтага перыяду не ў меншай, а ў большай ступені вызначае

з'яўленне канкурэнта прэсы - гэлебачання. Ужо ў сярэдзіне 1950 - пачатку

1960-х гг. радыёфікацыя кватэр гарадоў і нават глухіх вёсак (разгортваецца

меліярацыя на Беларусі) прывяла да таго, што значная частка шгельнщгва газет

не чытала, а абшшоўвалася праслухоўваннем радыё. Распаўсюджанне

тэлебачання ў 1970 - пачатку 1980-х гг. нанесла канчатковы ўдар па тых

выданнях, якія асноўнай мэтай мелі інфармаванне насельшцтва. У вьініку

павялічылася колькасць аналітычных матэрыялаў, пачаў расці і аб'ём

выданняў. Павялічваецца ўдзельная вага часопісаў.

Трэці перыяд акрэсліваўся ўжо ў канцы 1980 - пачатку 1990-х гг. Яго

характэрнай рысай стала з'яўленне не толькі неафіцьійньгх, але і эдазіцышшх

выданняў, што друкаваліся напачатку па-за межамі БССР. Колькасць выданняў

рэзка ўзрастае. Тэма эканомікі паступова сасгупае месца матэрыялам аб

палітычным >кыцці. Урэшне, з абвяшчэннем Рэспублікі Беларусь (1991) і

адменай маналоліі КГІБ на друкаванае слова пачалася перабудова сеткі

перыядычньгх выданняў, узніклі выданні самай рознай тзматыкі, нгго

адлюстроўвала з'яўленне новых грамадскіх аргашзацый, партый і рухаў. Адной

з важнейшых праблем з'явілася абмеркаванне ныганняў наіпэіянальнага

адраджэння. Павялічылася колькасць інфармацыйных выданняў. Разам з там

многія калектывы, стаўшы ўласнікамі сваіх выданняў, з-за спецыфікі свайго

становішча і недастатковай матэрыялънай базы часам карысталіся чугкамі,

звесткамі з другіх рук, радыяа^нцый. Пагоня за колькасцю чытачоў вьпслікала

цэлы бум сенсацыйных паведамленняў. I гэта, разам з колькасцю перыядычных

выданняў, істотна ўсісладняе вывучэнне матэрыялаў перыёдыкі гэтага часу.

Падрабязней гл.: Гуревич Л.Я. История и сага. М., 1972; «Эдда» и сага. М, 1979.

Цыт. па: Джаксон Т.Н. Исландские королевские саги как источник по истории

древней Руси и ее соседей // Древнейшие государства на территории СССР. М-лы и

исследования. 1988- 1989 годы. М, 1991 С. 124.

Джаксон Т.Н. Исландские королевские саги о Восточной Европе. М., 1993; Лященко

А.И. «Е§тітсіа$ 5а§а» и русские летописи // Известия АН СССР. VI серия. 1926.

Т. 20. № 12. С. 1061

- 1086

1шш.

168

Гл.: Заяц Ю.А. Полоцкие события Саги об Эйдмунде // Полоцкий летописец. № 1(2).

Полоцк, 1993. С. 5- 10

Для вывучэння агульнарускай часткі істотную цікавасць уяўляюць наступныя працы:

Греков И.Б. Очерки по истории международных отношений Восточной Европы

XIV - XVI вв. М., 1963; Насонов А.И История русского летописания XI - начала

XIII вв. М., 1969; Яцимирский А.И. Григорий Цамблак. Очерк жизни и деятельности.

М.,

1908.

Чамярыцкі В.А. Беларускія летапісы як помнікі літаратуры. Мн., 1969.

Палеміку наконт назвы гл.: Вайтовіч Н.Т. Баркулабаўскі летапіс. Мн., 1977.

У дадзеным параграфе разглядаюцца толькі пісьмовыя крыніцы. Мемуары ў

шырокім сэнсе ўключаюць не толькі пісьмовыя тэксты, але таксама і фоназапісы.

Паняцце «мемуарная літаратура» апошніх не ўключае.

На дадзеным этапе працы нам падаецца немагчымым лепш напісаць па гэтым

пытанні, чым гэта зрабіў А. Мальдзіс у сваей выдатнай працы «Беларусь у люстэрку

мемуарнай літаратуры XVIII ст.». Мн., 1982.

Гл.: Севергин В.М. Записки путешествия по западным провинциям Российского

государства. Спб., 1803 (1804); Платон. Путешествие высокопреосвященнейшего

Платона, митрополита московского ... в Киев и по другим российским городам в

1804 г. Спб.Л814;іінш.

Лажечников ИИ. Походные записки русского офицера. М, 1820 (перавыдадзена ў

1836 г.).

Гл.: Жданов М.П. Путевые записки по России в двадцати двух губернях. Спб., 1843;

Щукин Н.С. Заметки о Белоруссии // Журнал министерства внутренних дел. 1846.

№ 4; Шишкина О.П. Заметки к воспоминаниям русской путешественницы по России

в 1845 году. Спб., 1848; Захаров И.Д. Путевые записки русского художника... Спб.,

1854; Мацкевич Д. Путевые заметки. Киев, 1856 і інш. Падрабязней гл.:

Дорошкевич В. Как открывали Белоруссию // Неман. 1976. № 10.

Падрабязней гл.: Швед В. 3 дзекабрыстамі праз Беларусь // Беларусь. 1990. № 2.

Напрыклад, успаміны А.Я.Розена былі выдадзены толькі ў 1907 г. Гл.: Розен А. Е.

Записки декабриста. Спб., 1907, а таксама фундаментальнае выданне: Восстание

декабристов (Материалы и документы). Т.1 - 12. М.; Л., 1925 - 1969.

Гл.: Жиркевич И.С. Записки генерала Ивана Степановича Жиркевича // Русская

старина. 1890. Т.67. Август. С. 234 - 235; Чебодько А Из воспоминаний об унии в

Белоруссии в начале XIX века // Русский архив. 1903. Ч. 3. № 12. С. 537 - 544; і інш.

Гл.: Луцкевіч А. Дзённік // Полымя. 1991. № 4 - 5.

Гл.: Савецкая Беларусь ва ўспамінах сучаснікаў. Анатаваны паказальнік мемуарнай

літаратуры. 1917 - 1972. Мн., 1993.

У якасці прыкладу можна прывесці зборнік: 1917 год в деревне. М.; Л., 1929.

Памяці Івана Луцкевіча: У першыя ўгодкі смерці яго. Вільня, 1920.

Прыкладам апошняга можа служыць твор: А.Луцкевіч. За дваццаць пяць гадоў.

Вільня, 1928.

Прыкладам з'яўляецца кніга: Панамарэнка П.К. Партызанскі рух у Вялікай

Айчыннай вайне. М., 1943.

Падрабязней гл.: Курков ИИ. Анкета как исторический источник (На материалах

«опросных листов для возвратившихся на Родину из германской неволи»)//

Гістарычныя крыніцы: праблемы класіфікацыі, вывучэння і выкладання. Мінск, 23 -

24 красавіка 1998 г. Матэрыялы да Міжнар. навук.-практ. канф. Мн., 1998.

"* Калинин П.З. Партизанская республика 3 изд. Мн.. 1973.

169

В Принёманских лесах. Воспоминания партизан и подпольщиков. Мн., 1975;

Лещеня С. К. С паролем горкома. Мн., 1991; Ромма Ф. Мужала молодость в боях.

Записки секретаря подпольного обкома комсомола. Мн., 1974; Мазуров К. Т.

Незабываемое: О деятельности подпольных комсомольских организаций в годы

Великой Отечественной войны. Мн., 1984; і інш.

Партийное подполье Белоруссии. 1941 - 1944. Минская область и Минск.

Страницы воспоминаний. Мн., 1984; Партийное подполье Белоруссии. 1941 - 1945.

Страницы воспоминаний. Витебская, Могилевская, Гомельская, Полесская области.

Мн.,

1985.

Баграмян И.Х. Так начиналась война. М., 1971; Буг в огне. Мн., 1970; Жуков Г. К.

Воспоминания и размышления. М., 1974; Руссиянов И.Н. В боях рожденная. М., 1982.

Киселев К.В. Записки советского дипломата. М., 1974; Киселев К.В. Впечатления,

встречи. Записки советского дипломата. Мн., 1980.

Белорусская ССР на международной арене. М., 1964, і інш.

Рассвет над Неманом. Мн., 1982, і інш.

Орехво Н.С. Дела и люди КПЗБ. Воспоминания. Мн., 1983.

Жизнь, отданная борьбе, 2 изд., испр и доп. Мн., 1983; Корж Е. С. Вся жизнь -

отчизне; О командире Минского партизанского соединения В. 3. Корже. Мн., 1984;

Секретарь обкома: воспоминания и документы о Ф. М. Языковиче; Успаміны пра Янку

Купалу. Мн., 1982; Успаміны пра Якуба Коласа. Мн., 1982; Успаміны пра Цішку Гартнага.

Мн., 1984, іінш.

д2

РагуляВ. Успаміны. Мн,, 1993 (друк. па выданні: Успаміны. Нью-Ёрк, 1957).

3-5

Малецкі Я. Пад знакам пагоні. Успаміны. Таронта, 1976.

Гарт. 3 успамінаў пра Саюз Беларускіх Патрыётаў (Глыбокае, Паставы. 1945 -

1947). Менск: Наша Ніва, 1997.

лЭ

Многія літаратуразнаўцы выкарыстоўваюць гэты тэрмін менавіта ў апошнім сэнсе.

Гл., напр.: Кісялёў Г.В. Ад Чачота да Багушэвіча. Мн,, 1994.

Гл.: Кніга жыцій і хаджэнняў / Уклад., прадм. і камент. А.Мельнікава. Мн., 1994.

БлокМ. Апология истории, или ремесло историка. М., 1980. С. 38.

Рыбаков Б.А. Петр Бориславович: Поиск автора «Слова о полку Игореве».

М., 1991.

'Гл.: Любавский М.К. Кто был Михайло Литвин, написавший в первой половине

XVI в. трактат «О нравах татар, литвинов и московитян»// Российская ассоциация

научно-исследовательских институтов общественных наук: Уч. зап. Ин-та истории.

М., 1929. Т. IV. С. 49 - 54; Ср.: Он же. Литовско-русский сейм. М., 1901. С. 426, 436.

Прим. 24,746. Приложения. С. 88, 97, 263.

Гл.: Охманьский Е. Михалон Литвин и его трактат «О нравах татар, литовцев и

московитян» середины XVI в. // Россия, Польша и Причерноморье в XV - ХУШ вв. М.,

1979. С. 87 - 117; Дмитриева М.В., Старостина И.П., Хорошкевич АЛ. Михалон Литвин

и его трактат // Михалон Литвин. О нравах татар, литовцев и московитян. М., 1994.

С.

6-55.

Падрабязна гл.: Коршунов А. Афанасий Филиппович. Жизнь и творчество. Мн.,

1965,

У параграфе акрэслены толькі падыходы да пытання, паколькі гісторыя і змест

найбольш вядомых публіцыстычных твораў разглядаюцца ў агульным курсе гісторыі.

Гл.: Публицистика белорусских народников Мн., 1983.

Выкарыстанне кантэнт-аналізу гл.: Методологические и методические проблемы

контент-анализа М ; Л., 1973; Миронова Т.П. Опыт применения контент-анализа при

170

изучении общественного сознания доколхозного крестьянства // Перестройка в

исторической науке и проблемы источниковедения и специальных исторических

дисциплин: Тез. докл. и сообщений. М., 1989.

Пасланні, напісаныя беларускім паўуставам XVI ст., былі вывучаны С. Г. Віленскш

(гл. яго працу: Послания старца Артемия. Одесса, 1906).

РгоЬазка А. АгспМіт Иотиз ЗаріеЬапае. Тотиз I сотепе* соаісет ерізіоіагет 1575 -

1606. Ь^о^, 1892. Р.ХХХУ+577.

Гл.: Кісялёў Г.В. Ад Чачота да Багушэвіча // Праблемы крыніцазнаўства і атрыбуцыі

беларускай літаратуры XIX ст. Мн., 1993

Когезрошіепф Шотаіо\у (1817 - 1823) / ^уЬог і рогасошапіе М.2іе1іпзка. \Уагза\уа,

1989. 8. 5.

Весці АН БССР. Сер. грамад. навук. 1981 № 4. С. 121 - 126.

Гл.: Почта маленького человека // Кабанов В.В. Источниковедение истории

советского общества. Курс лекций. М., 1997.

Ершова Э.Б. Исторические судьбы художественной интеллигенции Белоруссии

(1917-1941). М., 1994.

Периодическая печать Белоруссии 1817 - 1916. Мн., 1960; Мархель У. Крышцы

памяці. Старонкі беларуска-польскага літаратурнага сумежжа. Мн., 1990.

Выдатны аналіз гэтага выдання ажьшцёўлены М. М. Улашчыкам. Гл.: УлашикН. Н.

Минские губернские ведомости как исторический источник // Проблемы

источниковедения. М., 1959.

Гл • Зайцев М.С. Попытки учреждения неофициальной периодики в Белоруссии в

годы первой революционной ситуации // История книги, источниковедение и

библиотечное дело: Сб. науч. статей. Мн., 1984.

ДАДАТАК

ПРАГРАМА КУРСА

«КРЫНІЦАЗНАЎСТВА ГІСТОРЫІ БЕЛАРУСЬ

УВОДЗІНЫ

Прадмет і задачы крыніцазнаўства гісторыі Беларусі.

Крыніцазнаўства ў сістэме спецыяльных гістарычных дысцыплін. Тыпы і

віды крыніц па гісторыі Беларусі. Роля пісьмовых крыніц для вывучэння

гісторыі Беларусі. Архіўныя матэрыялы па гісторыі Беларусі, іх выяўленне

і аналіз. Асноўныя публікацыі крыніц па псторыі Беларусі.

ПІСЬМОВЫЯ КРЫНІЦЫ

I. ДАКУМЕЫТАЛЬНЫЯ КРЫНІЦЫ

Тэма 1. Заканадаучыя дакументы

Агульная характарыстыка заканадаўчых дакументаў як гістарычнай

крыніцы. Закон і права: суадносіны паняццяў. Заканадаўчая працэдура на

розных этапах развіцця дзяржавы.

Матэрыялы заканадаўства зямель Русі IX - XIII ст. Спасылкі на

«закон рускі» ў дагаворах Русі з грэкамі. «Руская праўда» як крьгаіца па

сацыяльна-эканамічнай гісторыі зямель Русі IX - ХПІ ст. Кароткая,

Падрабязная і Скарочаная «Руская праўда», этапы яе вывучэння.

Звычаёвае права. Суадносіны звычаёвага і пісьмовага (грамадзянскага і

царкоўнага) права. Полацкая і Смаленская граматы XIII ст.

Крыніцы права Вялікага княства Літоўскага. Віды заканадаўчых

дакументаў XIV - XVIII ст. Прывілеі, іх класіфікацыя. Роля прывілеяў у

працэсе афармлення саслоўных правоў магнатаў і шляхты. Судзебнік

Казіміра IV, яго месца ў сістэме развіцця заканадаўства Вялікага княства

Літоўскага Статуты (1529. 1566, 1588) як гістарычная крыніца.

172

Пастановы (канстытуцыі) сеймаў Вялікага княства Літоўскага і Рэчы

Паспалітай. Асноўныя [іублікацыі матэрыялаў заканадаўства Вялікага

княства Літоўскага. Помнікі кананічнага права. Прыватнае права.

Тыпы і віды заканадаўчых дакументаў канца XVIII - пачатку XX ст.

Публікацыі матэрыялаў заканадаўства. «Полное собрание законов

Российской империи» Пачатак перыядычнага выдання матэрыялаў

заканадаўства. «Собрание узаконений...». З'яўленне міжнароднага права.

Заканадаучыя дакументы навейшага часу, іх класіфікацыя. Дэкрэты,

законы, канстытуцыі, пастановы. Устаўныя граматы БНР як спецыфічныя

заканадаучыя акты. Заканадаўства БССР і Рэспублікі Беларусь. Значэнне

заканадаўчых і падзаконных нарматыўна-прававых дакументаў для

вывучэння грамадства навейшага часу, іх асноўныя публікацыі.

Тэма 2. Актавыя матэрыялы

Вызначэнне актаў. Класіфікацыя актавых матэрыялаў. Актавы

фармуляр (умоўны, абстрактны, канкрэтны, індывідуальны). Фармулярны

аналіз.

Этапы развіцця актавых матэрыялаў. Звесткі аб актах X - XI ст. у

летапісах, «Рускай праўдзе» і іншых крыніцах. Актавыя матэрыялы ХП -

ХШст.

Актавыя матэрыялы перыяду Вялікага княства Літоўскага (сярэдзіна

ХШ - XVIII ст.). Павелічэнне колькасці прыватнаправавых актаў, іх віды

(даныя, духоўныя, купчыя, менавыя, раздзельныя, пазыковыя, статутньія,

ільготныя граматы залежным сялянам, мяшчанам і інш.)-

Публічнаправавыя акты перыяду Вялікага княства Літоўскага (прывілеі на

нерухомую маёмаснь і інш., акты і граматы феадальнага суда, «выракі»,

«уставы», «прывілеі». Асабістыя, дзяржаўныя, царкоўныя уніі. Прывілеі

царкве і духавенству. Публікацыі. Вывучэнне актаў XIII - XVIII ст.

Акты новага і навейшага часу. Развіццё прыватнага права. Маёмаснае

права і новыя віды актавых матэрыялаў. Акты аб правах і перавагах

пэўных асоб і аб'яднанняў (дыпломы, патэнты, граматы). Дамовы аб

найме. Прававое рэгуляванне складання актаў і іх рэгістрацыя. Звужэнне

сферы дзеяння прыватнаправавых актаў у савецкі перыяд. Разнавіднасці

актаў 1917 - пачатку 1990-х гт. Акты як масавыя крыніцы

Неадыпламатыка. Методыка аналізу актавых матэрыялаў навейшага часу

173

Тэма 3. Матэрыялы справаводства

Агульныя прынцыпы вывучэння матэрыялаў справаводства, іх

класіфікацыя.

1. Справаводства дзяржаўных устаноў і арганізацый. Узнікненне

матэрыялаў справаводства і іх агульная характарыстыка.

Арганізацыя дзяржаўнага справаводства ў Вялікім княстве Літоўскім.

Стварэнне і дзейнасць канцылярыі Вялікага княства Літоўскага. Архіў

канцылярыі («Літоўская Метрыка»), першапачатковы і сучасны склад

кніг. Віды дакументавання. Лісты, прывілеі, пацвярджэнні, прызнанні,

справы і інш. Рэестр 1623 г. Стан распрацоўкі матэрыялаў Метрыкі.

Сеймавыя матэрыялы XVI - XVII ст., іх віды і асаблівасці

крыніцазнаўчага вывучэння.

Мытныя кнігі як крыніцы для вывучэння сацыяльна-эканамічнай

гісторыі Беларусі XV - XVIII ст.

Матэрыялы справаводства дзяржаўных устаноў Расійскай імперыі

(канец XVIII - пачатак XX ст.) як крыніца па гісторыі Беларусі.

Друкарскія фармуляры. З'яўленне машыналісу. Павелічэнне аб'ёму

дзяржаўнага справаводства, класіфікацыя яго матэрыялаў (пратаколы,

справаздачы, інструкцыі, перапіска). Матэрыялы «Камітэта па справах

Заходніх губерняў». Справаздачы губернатараў. Псторыя іх фармуляра.

Матэрыялы дзяржаўнага справаводства навейшага часу, іх

асаблівасці, класіфікацыя і методыка крыніцазнаўчага вывучэння.

2. Судова-следчыя дакументы. Класіфікацыя дакументаў і асаблівасці

іх вывучэння.

Матэрыялы судовых устаноў Вялікага княства Літоўскага (актавыя

кнігі). «Акты Галоўнага літоўскага трыбунала».

Матэрыялы судова-следчых устаноў Расійскай імперыі, асаблівасці іх

фарміравання і вывучэння. Матэрыялы Ш Аддзялення. Структура ваенных

судоў Расійскай імперыі (Галоўны, акруговыя, ваенна-палявыя). Каштоўнаснь

судовых матэрыялаў для вывучэння паўстання 1863 г. на Беларусі.

Дакументацыя судовых устаноў навейшага часу. Матэрыялы

палітычных працэсаў і рэпрэсій на Беларусі 1920 - 1950-х гг.

3. Дакументы палітычных партый і грамадскіх арганізацый.

Асаблівасці іх матэрыялаў як сістэмы дакументавання і справаводства.

Праграмы і статуты, пратаколы і рэзалюцыі, пераігіска. Матэрыялы

народніцкіх арганізацый, беларускіх нацыянальных гурткоў і партый

XIX - пачатку XX ст.

Методыка крыніцазнаўчага вывучэння дакументальных матэрыялаў

Камуністычнай партыі Беларусі. Дакументы аб дзейнасці партый і

грамадска-палітычных арганізацый на Беларусі перыяду другой сусветнай

вайны.

174

Дакументы аб дзейнасці палітычных партый і грамадскіх

арганізацый у Рэспубліцы Беларусь.

4. Справаводства прыватных гаспадарак і прадпрыемстваў, яго

агульная характарыстыка.

Тэма 4. Эканоміка-геаграфічныя, гаспадарчыя

і статыстычныя апісанні. Статыстычныя матэрыялы

1. Агульная характарыстыка, класіфікацыя. Статыстыка як

рэалізацыя зваротнай сувязі ў сістэме кіравання. Зараджэнне статыстыкі.

Этапы развіцця статыстычных матэрыялаў.

2. Гаспадарчыя апісанні XVI - XVIII ст. Пісцовыя кнігі.

Асаблівасці іх крыніцазнаўчага вывучэння. Інвентары, іх паходжанне і

класіфікацыя. Каштоўнасць інвентароў для вывучэння сацыяльна-

эканамічнай гісторыі Беларусі XVII - XVIII ст.

3. Эканоміка-геаграфічныя і гаспадарчыя апісанні канца XVIII -

першай паловы XIX ст. Матэрыялы Генеральнага межавання. Інвентары

памешчыцкіх маёнткаў першай паловы XIX ст. як крыніца па гісторыі

гаспадаркі. Ваенна-тапаграфічныя апісанні. Рэвізіі, іх каштоўнасць для

вывучэння дынамікі народанасельніцтва. Адміністрацьійна-паліцэйскі ўлік

насельнііггва.

4. Статыстычныя матэрыялы. Агульная характарыстыка і

методыка іх аналізу. Статыстыка народанасельніцтва. Прамысловая і

сельскагаспадарчая статыстыка.

Статыстычныя крыніцы па гісторыі Беларусі XIX - пачатку XX ст.

Статыстычныя дадаткі да справаздач губернатараў. «Агляды губерняў...».

Стварэнне цэнтральнага і губернскага статьістычных камітэтаў. Развіццё

дэмаграфічнай статыстыкі. Гарадскія перапісы. Першы ўсеагульны перашс

насельнштва Расійскай імперыі 1897 г. Статыстыка прамысловасщ. «Ведомости

фабрик и заводов». Матэрыялы пераігісу прамысловых прадпрыемстваў на

пачатку XX ст. Земская статыстыка напярэдадш першай сусветнай вайны на

Беларусі. Статыстычныя выданш.

Статыстычныя крыніцы па гісторыі Беларусі навейшага часу. Стварэнне

дзяржаўных статыстычных устаноў. ПІляхі збору інфармацыі. Статыстыка

шроданасельнщтва. Усесаюзныя перагасы насельшцтва (1923, 1926, 1937,

1939 гг. і інш.). Формы і метады бягучага ўліку насельнштва. Сістэма

прамысловай статыстыкі. Аналіз і апрацоўка комплексаў прамысловаи

статыстьш як масавай гістарычнай крьпгіцы. Статыстыка асобных сацыяльных

груп- Прафесшныя перагасы, бюджэтныя абследаванні. Статыстыка

сельскагаспадарчай вытворчасці. Гадавыя справаздачы калгасаў і саўгасау.

Асаблівасці іх аналізу.

175

Метады збору статыстычпых дадзепых і методы статыстычнага

аналізу. Мадэліраванне і прагназіраванне. Графічны спосаб

прадстаўлення статыстычных дадзеных. Дыяграмы і іх віды.

II. АПАВЯДАЛЬНЫЯКРЫНІЦЫ

Тэма 1. Летапісы і хронікі

Летапісы як гістарычная крыніца. Агульная характарыстыка.

Пратограф (спіс, звод, рэдакцыя). Этапы летапісання на Беларусі.

Пачатак летапісання. «Аповесць мінулых гадоў». Крыніцы і значэнне

«Аповесці...» для вывучэння гісторыі Беларусі. Узнікненне мясцовых

летапісных цэнтраў. Полацкі летапіс. Методыка аналізу летапісных

помнікаў. А. Шахматаў.

Лацінамоўныя хропікі. Сагі я к гістарычная крыніца. Нямецкія і

польскія хронікі XI - XV ст.

Агульнарускае летапісанне. Беларуска-літоўскае летапісанне XV -

XVI ст. Класіфікацыя летапісаў. Першы беларуска-літоўскі звод: гісторыя

стварэння, крыніцы і склад. Слуцкая і маскоўская рэдакцыі. Прычыны

з'яўлення легендарнай часткі (аб паходжанні вялікіх князёў літоўскіх).

Другі беларуска-літоўскі звод («Хроніка Вялікага княства ЛІтоўскага»),

яго рэдакцыі. Складанне трэцяга .беларуска-літоўскага зводу («Хронікі

Быхаўца»). Методыка аналізу легендарных частак летапісаў.

«Хроніка» Мацея Стрыйкоўскага. Крыніцы і значэнне хронікі для

вывучэння псторыі Беларусі.

Асаблівасці леташсання XVII - XVIII ст. на Беларусі. Баркалабаўскі

летапіс. Гарадскія летапісы (хронікі): Магілёўская (Т. Сурты і Трубніцкіх),

Віцебская (Панцырнага і Аверкі).

Тэма 2. Мемуарная літаратура

Агульная характарыстыка мемуараў як гістарычнай крыніцы.

Суадносшы паняццяў «мемуары» і «мемуарная літаратура». Віды

мемуарнай літаратуры. Этапы развіцця мемуарнай літаратуры. Гісторыка-

мемуарная літаратура XVI - XVIII ст. «Дзённікі» Я. Збароўскага,

Л. Дзялынскага, Ф. Еўлашоўскага і I. Будзілы. «Дыярыушы» Самуіла і

Багуслава Маскевічаў і інш. Асаблівасці і асноўныя віды мемуараў

XVIII ст.

Запіскі замежных дыпламатаў і падарожнікаў XVI - XVIII ст. як

крыніца па гісторыі Беларусь

176

Мемуарная літаратура XIX ст. і асаблівасці яе вывучэння. Запіскі

расійскіх падарожнікаў аб Беларусі.

Мемуары навейшага часу. Характарыстыка асноўных этапаў і відаў.

Успаміны ўдзельнікаў грамадзянскай вайны, калектывізацыі і другой

сусветнай вайны, дзеячаў беларускай эміграцыі, савецкіх і партыйных

кіраўнікоў. Вусныя ўспаміны, прынцыпы іх збору, уліку і вывучэння.

Тэма 3. Эпісталярныя крыніцы

Эпісталярныя крыніцы і эпісталярная форма стварэння крыніц

іншых відаў (мастацкая літаратура, мемуарыстыка, публіцыстыка). Ліст і

пераігіска: суадносіны паняццяў. Афіцыйная перапіска. Лісты прыватнага

характару. Паняцце эпісталярнага комплексу. Буйнейшыя эпісталярныя

комплексы новага і навейшага часу. Праблемы атрыбуцыі і публікацыі

эпісталярных крыніц.

Тэма 4. Літаратурныя і публіцыстычныя творы

як гістарычныя крыніцы

Вызначэнне паняцця «літаратурны твор». Асаблівасці вывучэння

помнікаў літаратуры як гістарычных крьпгіц.

Асноўныя рысы літаратурных твораў XI - XIII ст. «Слова аб палку

Ігаравым». Перакладныя помнікі. Публіцыстьгчны і палемічны жанры, іх

станаўленне. «Павучэнне» Манамаха.

Жыційная літаратура. Мартырыі («страсці»). Жыціі Ефрасінні

Полацкай, Кірылы Тураўскага і інш. Літаратурная дзейнасць мітрапаліта

Кіпрыяна. Вывучэнне жыційнай літаратуры. В. В. Ключэўскі.

Літаратурныя і публіцыстычныя творы XVI - XVIII ст. Паэтычныя

творы XVI - пачатку XVII ст. Прадмовы і пасляслоўі Ф. Скарыны,

С Буднага, В. Цяпінскага. Царкоўна-палемічныя сачыненні канца XVI -

першай паловы XVII ст. Літарат/урныя і публіцыстычныя творы другой

паловы XVII - ХУШ ст.

Асаблівасці вывучэння літаратурных твораў новага і навейшага часу.

Адлюстраванне рэчаіснасці, светапогляду, індывідуальнасці ў мастацкіх

творах розньгх эстэтычных напрамкаў. Публікацыі мастацкай літаратуры.

Журнальныя публікацыі мастацкіх твораў. Самвыдат. Улік формы

публікацыі пры крыніцазнаўчым вывучэнні.

Публіцыстычныя творы новага і навейшага часу. Заклікі, лістоўкі,

пракламацыі. Плакатныя формы і іх вывучэнне. Суадносіны мастацкай і

публіцыстычнай літаратуры.

177

Тэма 5. Перыядычны друк

Магчымасці выкарыстання перыядычнага друку як гістарычнай

крыніцы. Перыядычны друк як спецыфічная сістэма гістарычных крыніц.

Праблемы сістэматызацыі і класіфікацыі перыядычных выданняў.

Этапы развіцця перыядычнага друку. Першыя перыядычныя выданні

на тэрыторыі Беларусі. Афіцыйны друк. «Губернскія» і «Епархіяльныя»

«ведамасці». «Заходнерусізм» і «Вестник» К. Гаворскага. Першыя

неафіцыйныя выданні. «Минский листок». Спецыялізацыя і палітызацыя

перыядычнага друку. Легальны і нелегальны друк. Нацыянальныя

выданні. «Наша доля», «Наша ніва»,

Перыядычны друк і цэнзура. Цэнзурныя статуты і ўстановы, іх

развіццё на працягу XIX - пачатку XX ст.

Перыядычныя выданні навейшага часу. Партыйна-дзяржаўны

кантроль над перыядычным друкам у савецкі час. Цэнзура ў Полыпчы

(1929 - 1939). Падцэнзурныя выданні і іх спецыфіка. Партыйны, савецкі,

прафсаюзны друк. Раённыя выданні, іх роля ў прапагандзе афіцыйнай

палітыкі.

Нелегальны друк у навейшы час. Апазіцыйныя выданні ў Заходняй

Беларусі і на савецкай тэрыторыі. Самвыдат 1960 - 1990-х гг.,

характэрныя рысы газетна-журнальных выданняў самвыдату.

Калабарацыйны друк у час вайны. Перыядычныя выданні беларускай

эміграцыі.

Асаблівасці вывучэння перыядычнага друку 1990-х гг. «Незалежныя»

выданні. '"]_

Рэклама, яе спецыфіка як формы перыёдыкі. Гісторыя рэкламы.

Рэклама старонак беларускіх выданняў 1920-х гт, Рэклама ў Заходняй

Беларуси Рэклама 1990-х гг.

Праблемы крыніцазнаўчага вывучэння перыядычнага друку.

Устанаўленне першапачатковага тэксту артыкулаў, цэнзурныя купюры.

Праблемы паходжання і атрыбуцыі артыкула.

ЛІТАРАТУРА

Да ўсіх тэм

Актуальные проблемы изучения и издания письменных исторических

источников. Всесоюзн. науч.сессия. Кутаиси. 18-20 окт. 1988 г.: Тез. докл. Тбилиси,

1988. 148

с.

Бібліяграфія па гісторыі Беларусі. Феадалізм і капіталізм. Мн., 1969. 437 с

Источниковедение истории СССР / Под ред. И.Д. Ковальченко. М., 1981.

С.155-156, 165

Кабанов В.В. Источниковедение истории советского общества. Курс лекций.

М., 1997.

388 с.

Пісьмовыя крыніцы па гісторыі Беларусі IX - XIII стст. Метадычныя парады па

курсе «Крыніцазнаўства гісторыі Беларусі для студэнтаў па спецыяльнасці 02.07.

«Гісторыя» / Скл. СВ. Палуцкая. Гродна, 1993. 70 с

Сокольчик А.А. Дооктябрьская книга на русском языке о Белоруссии (1768 -

1917 гг.). Библиогр. указатель. Ми., 1976. 426 с.

Тихомиров МН. Источниковедение истории СССР: В 2 т. М, 1940. Т.1. С.Г27 -

128.

Улащик Н.Н. Очерки по археографии и источниковедению истории Белоруссии

феодального периода. М., 1973. 303 с.

Да ўводзін

Архивоведческие и источниковедческие проблемы кинофотофонодркументов.

М.,

1990.

Беленький И.Л. Разработка проблем теоретического источниковедения в

исторической науке (1969 - 1983). М., 1-983

Бикерман Э. Хронология древнего мира. М., 1975.

Богданов А.П. Филиграноведение вчера и сегодня // История и палеография. Сб.

статей. М, 1993. Ч. 2. С. 302 - 432.

Виноградов В.В. Проблемы авторства и теория стилей. М., 1961. .

Гераклитов А.А. Филиграни XVII в. на бумаге рукописных и печатных

документов русского происхождения. М., 1963.

Горбачевский Н. Краткня таблицы, необходимыя для историй, хронологии

вообще для всякого рода археологических изследований. Вильна, 1867.

Добнаш-Рождественская О А. История письма в средние века: руководство к

изучению латинской палеографии. М, 1987.

Евграфов ЕМ. Кинофотодокументы как исторический источник. М, 1973.

Ермолаев И.П. Историческая хронология. Казань, 1980.

Ефременков Э.Л Раскрытие авторства на основе анализа идейного содержания

произведений // Вопросы текстологии. М, 1960. Вып. 2.

Иванов Г.М. Исторический источник и историческое познание. Томск, 1973.

Иванов Г.М., Коршунов А.М., Петров Ю.В. Методические проблемы

исторического познания. М., 1981

179