Ходзін С.М. Крыніцы гісторыі Беларусі: (гісторыка-генетычнае і кампаратыўнае вывучэнне)

Подождите немного. Документ загружается.

іншаземец праязджаў праз Беларусь. Летам гэта былі «прыгожыя даліны»,

вясной і восенню - балоты, гразь. Побач з летапісамі, запіскі іншаземцаў

з'яўляюцца цікавай крыніцай для вывучэння клімату Беларусі пэўнага

часу.

Падарожнікі адзначаюць суровыя, але ўсё ж спрыяльныя для

гаспадаркі' прыродна-геаграфічныя ўмовы (асабліва для жывёлагадоўлі,

рыбнай лоўлі, палявання, бортніцтва). 3 культур, што вырошчвалі,

упамінаюць збажыну, проса, грэчку, лён. У лясах вадзіліся туры і зубры.

С. Герберштэйн іх адрозніваў і нават пакінуў замалёўкі.

Пераважная частка падарожнікаў пакінула звесткі аб шляхах зносін.

Можна заўважыць, пгго яны праязджалі ў кірунку Вільня, Полацк,

Ноўгарад, але часцей - праз Вільню ці Брэст і далей праз Мінск, Барысаў,

Оршу. Зімою выкарыстоўвалі «рускія сані», летам - лёгкія фурманкі. Не

самыя лепшыя эпітэты можна знайсці ў запісках падарожнікаў аб

беларускіх дарогах.

Пытанні эканамічнага жыцця гарадоў і мястэчак Беларусі асвятляліся

павярхоўна, няпоўна ці зусім не асвятляліся. Болып падрабязна -

геаграфічнае становішча гарадоў, знешні выгляд, абарончыя збудаванні,

прыводзіліся звесткі аб колькасці цэркваў.

2.6. МЕМУАРНАЯ ЛІТАРАТУРА XIX - ПАЧАТКУ XX СТ.

Канец ХУШ - першая палова ХГХ ст. характарызуюцца своеасаблівай

модай на мемуарную літаратуру. У гэты час была створана вялікая колькаснь

успамінаў, деённікаў, нататак і хранографаў-дыярыушаў. Вельмі цікавыя

старонкі мемуарнай літаратуры гэтага перыяду складаюць і запіскі пада-

рожнікаў. Уключэнне Беларусі ў склад Расійскай імперыі выклікала з'яўленне

вялікай колькасш' загасак рускіх падарожнікаў. Апошнія адкрывалі для сябе гэты

край, які ў афіньгйнай прапагандзе акрэсліваўся як «искони русский», а ў

свядомасці рускага грамадства вызначаўся рознымі тэрмінамі: «беларускі»,

«літоўскі», «польскі». На самым пачатку XIX ст. у «присоединенные

провинции» накіроўваліся па справах свецкія і духоўныя асобы

. 3 1812 г. свае

затею аб падзеях на тэрыторьгі сучаснай Беларусі (яны ўжо называюць яе

«айчьшай») пакідаюць рускія афіцэры (у прыватнасщ, вядомы і зараз шсьменшк

1.1. Лажэчнікаў

). Пасля ж паўстання 1830 - 1831 гг. Беларусь, такая знаёмая і

незнаемая, вабіла рускіх літаратараў, мастакоў, увогуле людзей творчых

прафесій. Гэта адбілася і на змесце літаратуры падарожжаў. Здзіўленне ад не

падобнай на рускую мовы і звестак аб добрых дарогах змяняецца захапленнем

беларускай прыродай, гісторыяй беларускіх гарадоў і храмаў, вывучэннем

традыцый і святаў мясдавага насельнштва'

140

Мода на дарожныя нататкі прадвызначыла з'яўленне і твораў

прадстаўнікоў мясцовай, беларускай, інтэлігенцыі, якія імкнуліся

пазнаёміць суседзяў з гісторыяй і традыцыямі свайто народа, не менш

цікавымі (па іх меркаванні), чым гісторыя старажытных грэкаў і

рымлянаў. Найболып яркай старонкай азначанай творчасці з'явілася

серыя нарысаў «Падарожжы па Палессі і беларускім краі», што была

апублікавана ў «Современнике» ў 1853 - 1855 гг. (у 1992 г.

«Падарожжы...» былі перавыдадзены ў Мінску з прадмовай

С А. Кузняевай). Аўтарам іх быў Павел Шпілеўскі, які нарадзіўся ў

1823 г. у в. Шыпілавічы Бабруйскага павета Мінскай губерні ў сям'і

праваслаўнага святара, закончыў Мінскую семінарыю, Пецярбургскую

духоўную акадэмію, але адмовіўся ад царкоўнай кар'еры.

«Путешествия...» сталі візітнай карткай вядомага публіцыста і літаратара.

Асабліва каштоўныя тыя старонкі гэтага патрыятычнага твора, дзе аўтар

пісаў аб тым, што добра ведаў і бачыў уласнымі вачыма. Гэта звесткі аб

кірмашах, аб беларускіх гарадах і мястэчках, іх насельніцтве, аб жыцці

простага селяніна і памешчыкаў. П. Шпілеўскі не пакінуў па-за ўвагай

таксама татар і яўрэяў, якія здаўна пражывалі на Беларусі.

У XIX ст. не толькі павялічваецца колькасць мемуарнай літаратуры,

але і адбываюцца пэўныя змены ў складзе яе аўтараў. З'яўляешда ўсё

болып мемуарных твораў прадстаўнікоў мяшчан, духавенства,

студэнцтва. На змену апалітычнасці і абыякавасці да лёсаў Айчыны

прыходзіць патрыятызм, імкненне да вызначэння свайго месца ў

агульным працэсе нацыянальнага вызвалення. Гэта можна заўважыць ужо

на прыкладзе ўспамінаў Адама Чартарыйскага, які займаў высокія пасады

ў гады царавання Аляксандра I і быў ініцыятарам шматлікіх ліберальных

праектаў тых часоў (яны былі закончаны праз шмат гадоў, у эміграцыі).

Яшчэ ў большай ступені публіцыстычная накіраванасць характэрная

для мемуарных твораў дзеячаў тайных таварыстваў. Вядома, што з

Беларуссю звязаны лёс многіх дзекабрыстаў. Тыя з іх, хто жыў тут,

праязджаў праз Беларусь (А. I. Адоеўскі, А. А. Бястужаў (Марлінскі),

У. Ф. Раеўскі, А. Я. Розен, У. I. Штэйнгель), пакінулі свае ўражанні аб

беларускіх гарадах і мястэчках, побыце шляхты, становішчы сялян,

назіранні над прыродай краю

. Пры гэтым трэба мець на ўвазе, што

значная частка мемуараў стваралася (і публікавалася

) праз пэўны час, за

які асобныя з аўтараў эвалюцыяніравалі да лібералізму і імкнуліся

апраўдаць сябе ў вачах урада і дваранства. Мемуарная літаратура ў гэты

час з'яўлялася водгукам на ўсе значныя падзеі ў грамадска-палітычным

жыцці краю. У прыватнасці, падзеі, звязаныя са скасаваннем уніі, знайшлі

адлюстраванне ў «Запісках» I. С Жыркевіча, Я. А. Чабадзько, М. Маркса і

інш., частка якіх апублікавана

або знаходзіцца ў архівасховішчах Львова,

Масквы, Мінска.

141

Дзейнасць К. Каліноўскага, эпізоды паўстання 1863 г.

адлюстраваліся як ва ўспамінах яго ўдзельнікаў (Я. Гейштара,

Е. I. Кучэўскага-ІІарая, Ф. Ражанскага і ішп.), так і прадстаўнікоў

мясцовай адміністрацыі (М. М. Мураўёва, I. А. Нікіціна, А. М. Масалава).

Гэта дае магчымасць для супастаўлення звестак, ацэнак падзей, асобных

дзеячаў паўстання. Не толькі адным з першых даследаванняў, але і

цікавай крынідай аб 1863 г. на Беларусі з'яўляюцца «Сведения о польском

мятеже 1863 г. в Северо-Западной России» В. Ратча (Вильна, 1867 - 1868.

Т.

1-2).

Неабходна адзначыць, што ў другой палове XIX - пачатку XX ст.

колькасць мемуарных твораў яшчэ болын павялічваецца, з'яўляюцца

(хоць і ў невялікай колькасці) мемуары рабочых і сялян. Калі ў першай

палове XIX ст. пераважала падрабязнае апавяданне аб мінулым, якое

разгортвалася ў храналагічнай паслядоўнасці, то зараз мемуарыстыка

часам набывае эцюдны, незавершаны характар (прыкладам могуць быць

успаміны А. Я. Багдановіча). Значная частка мемуарных твораў і гэтага

часу засталася неапублікаванай пры жыцці аўтараў. Аднак павелічэнне

выданняў (у тым ліку перыядычных) пашырала магчымасці для

публікацыі, мемуарысты пішуць пераважна для сучаснікаў, а не «для

сябе».

3 пачатку XX ст. узрастае колькасць мемуарных твораў удзельнікаў

антыўрадавага руху. 3 1905 г. яны публікаваліся ў вялікай колькасці як у

асобных выданнях, так і ў часопісах «Былое», «Голос минувшего», а пасля

1917 г. - у «Каторге і ссылке». Дарэчы, трэба адрозніваць мемуарныя

творы, якія пісаліся ў гэты час і пра гэты час (значная частка іх

дапрацоўвалася пад уздзеяннем падзей 1917 г.). Таму больш дакладнымі

ўяўляюцца звесткі дзённікаў. Сярод вялікай іх колькасці найперпі

неабходна адзначыць «Дзённік» А. Луцкевіча, звесткі якога з'яўляюцца

вельмі цікавай (часам адзінай) крыніцай аб разгортванні беларускага

нацыянальнага руху і яго дзеячах

Асобныя з мемуарных твораў з'яўляюцца спробамі вывучэння

грамадскай думкі, побьггу пэўных слаёў насельніптва, набліжаюцца да

публіцыстычных замалёвак, нататак. Прыкладна такі характар маюць

мемуары Ф. А. Кудрынскага - літаратара, гісторыка, этнографа, педагога.

У першую сусветную вайну ён трапіў у Рагачоў. Асабістыя яго назіранні і

ўражанні знайшлі адбітак у зборніку «Людские волны. Беженцы», што

быў выдадзены ў Петраградзе ў 1917 г.

Пры вывучэнні дзённікаў неабходна мець на ўвазе адну акалічнасць.

Даволі часта ў запісках можна сустрэць звесткі аб іх выключна

канфідэнцыяльным характары. Аднак складальнікі дзённікаў у любым

выпадку ўсё ж улічваюць магчымасць прачытання іх матэрыялаў іншымі,

часам нядобразычлівымі асобамі і гэта накладвае пэўны адбітак на іх

142

твор. Неабходна таксама адрозніваць асабістыя дзённікі і дзённікі

афіцыйныя, службовыя. Апошнія могуць складаць частку афіцыйнай

дакументацыі.

2.7. МЕМУАРНАЯ ЛІТАРАТУРА НАВЕЙШАГА ЧАСУ

Агулъная характарыстыка. У розных працах крыніцазнаўчага

характару можна сустрэць вызначэнне мемуарнай літаратуры як віду

гістарычных крыніц выключна асабістага паходжання. Нельга згадзіцца з

такім сцвярджэннем цалкам. Мемуары непазбежна з'яўляюцца

адлюстраваннем пэўнай эпохі, на іх аказвае безумоўны ўплыў час

напісання. Апошнюю акалічнасць даследчык ніколі не павінен пакідаць

па-за ўвагай. Крыніцы навейшага (савецкага) часу ярка сведчаць, што на

працягу свайго жыцця ў розны час тыя ці іншыя дзеячы па-рознаму

ацэньвалі падзеі, асэнсоўвалі мінулае. Таму, нягледзячы на магчымасць

розных падыходаў да класіфікацыі мемуарнай літаратуры навейшага часу,

вызначым яе падзел па наступных перыядах:

1)1917-1927 гг.;

2) канец 1920-х - 1930-я гг.;

3) перыяд Вялікай Айчыннай вайны (1941 - 1945) і першае

пасляваеннае дзесяцігоддзе;

4) другая палова 1950 - сярэдзіна 1980-х гг.;

5) з канца 1980-х гг. па сучасны перыяд.

Разам з тым можна адзначыць шэраг агульных заўваг у

дачыненні да вывучэння мемуараў навейшага часу. Відавочна рэзкае

скарачэнне колькасці дзённікаў. Няцяжка растлумачыць, чаму такая

папулярная раней форма запісу сваіх перажыванняў, пачуццяў, як

дзённікі, у рэвалюцыянераў, партыйных і савецкіх работнікаў не

выклікала цікавасці. Па-першае, у іх існавала пэўная прадузятасць у

адносінах да такой формы (успомнім словы У. Маякоўскага, што

«голос единицы тоньше писка»), дададзім да таго цвёрдую

перакананасць у тым, што сентыментальнасць не павінна быць

уласцівай камуністу. Для творчай жа інтэлігенцыі, якая ўзрасла на

глебе «беларусізацыі» да канца 1920-х гг., пісаць дзённікі стала

небяспечна. Рэпрэсіі, а пасля вайна прадвызначылі рашэнне многіх

аўтараў, што не час зараз пісаць дзённікі.

Многія з дайшоўшых да нас дзённікаў навейшага часу

(як сведчыць характар запісаў у іх) вяліся аўтарамі для памяці, для

таго, каб не забыць нічога істотнага і пасля на падставе запісаў

аднавіць падзеі больш шырока; у іх адсутнічае такая характэрная

рьіса дзёншкавых запісаў, як эмацыянальная насычанасць.

143

Вывучаючы ўспаміны, трэба разумець, што пісаліся яны часцей зусім

у іншых умовах. Неабходна вылучаць два перыяды ў жыцці мемуарыста:

1) да апісаных падзей, уключаючы апошнія; 2) ад часу падзей да часу

стварэння ўспамінаў. Значэнне першага перыяду зразумела, значэнне ж

другога істотнае таму, што перажытае мемуарыстам пасля апісаных ім

падзей часам міжвольна накладвае на трактоўку мінулага асаблівы

адбітак. У дачыненні да іх у болынай ступені, чым да іншых пісьмовых

крыніц, трэба вызначыць пабуджальныя матывы, пэўны «сацыялыты

заказ».

Успаміны, напісаныя праз невялікі тэрмін, болыы дакладныя. I не

толькі таму, што тыя ці іншыя дэталі яшчэ не снерліся ў памяді

мемуарыста. Справа яшчэ і ў тым, што жывыя сведкі гэтых падзей, іх

вялікая колькасць прымушае аўтара да самаправеркі, самакантролю.

Безумоўна, апошняе не пазбаўляе даследчыка ад неабходнасці

супастаўляць звесткі мемуарных са сведчаннямі дакументальных крыніц.

У навейшы час істотна павялічваецца колькасць такіх відаў

мемуарных крыніц, як біяграфічныя анкеты, аўтабіяграфіі,

стэнаграфічныя запісы ўспамінаў і інш.

Біяграфічныя анкеты (ці анкеты біяграфічнага характару) найчасцей

мелі афіцыйнае прызначэнне і змяшчалі пэўныя, рэгламентаваныя звесткі.

У савецкі час гэты від дакументаў набыў асаблівае значэнне, паколькі

партыйна-дзяржаўны апарат імкнуўся кантралявадь жыццё' сваіх

грамадзян. Дзесяцігоддзямі спецыяльныя службы распрацоўвалі анкетныя

фармуляры, сачылі за дакладнасцю іх інфармацыі. Анкеты абавязкова

запаўняліся ў выпадках, звязаных са зменай сацыяльнага становішча

чалавека. Рэгламентаванасць зместу біяграфічных анкет прымушае многіх

даследчыкаў адносіць іх не да жанру мемуарнай літаратуры, а да

матэрыялаў справаводства пэўных устаноў, у выніку дзейнасці якіх яны

фарміраваліся.

Аўтабіяграфіі адрозніваюцца ад анкет не толькі тым, што іх змест

вызначаецца самім аўтарам, але і большым аб'ёмам. На змест

аўтабіяграфіі вялікі ўплыў аказвала іх прызначэнне (уступленне ў

камсамол, у партыю, паступленне на працу і г. д.). У той час як істотная

частка іншых відаў мемуарнай літаратуры навейшага часу апублікавана

біяграфічныя анкеты, аўтабіяграфіі, стэнаграфічныя запісы ўспамінаў

захоўваюцца ў архівах і яшчэ толькі чакаюць сваіх даследчыкаў.

У дачыненні да першага перыяду (1917 - 1927) можна адзначъшь,

што ў гэты час пераважаюць мемуары ўдзельнікаў рэвалюцыйнага руху,

грамадзянскай ванны. Невялікія па аб'ёму, яны друкаваліся на старонках

часопісаў, газет, а таксама асобных зборнікаў, прысвечаных 10-годдзю

кастрычніцкіх падзей. Іх асаблівасцю было тое, што цікавай была не

столькі асоба аўтара, колькі падзея ці асоба, аб якіх нісаў мемуарыст. Самі

144

аўтары ў найменшай ступені пісалі свае ўспаміны ў адпаведнасці з

кан'юнктурнымі меркаваннямі, але іх падбор да публікацыі быў,

безумоўна, тэндэнцыйным

У гэты ж перыяд з'яўляюцца і асобныя ўспаміны беларускіх

нацыянальных дзеячаў. Часам яны былі прысвечаны сумным падзеям у

нацыянальным жыцці. Так, у першыя ўгодкі смерці Івана Луцкевіча выйшаў

зборнік, прысвечаны яго памяш

. Безумоўна, што у гэтым зборніку былі і

спробы асэнсавання пройдзенага беларускім рухам этапу, якому I. Луцкевіч

прысвяціў сваё жыццё. Шэраг матэрыялаў тут, безумоўна, далёкі ад

бшграфічнага выкладання і, зразумела, усе аўтары прытрымліваюцца

вядомага правіла: «аб памершых гавораць або добра, або нічога».

Наступны перыяд (канец 1920-х - 1930-я гг.) акрэсліваецца і якасцю,

і колькасцю мемуарнай літаратуры. Рэпрэсіі вымушалі многіх аўтараў

гаварыць меней аб сабе, болей аб падзеях. Да таго ж падштурхоўвала і

татальная ідэалагізацыя. Мемуары нівеліруюцца, губляюць сваю

індывідуальнасць і адметнасць. Яны не вельмі цікавыя для прачытання,

але гэта не змяншае іх каштоўнасці як гістарычнай крыніцы. Асобна трэба

сказаць аб мемуарнай літаратуры, што друкуецца на старонках шматлікіх

перыядычных выданняў Заходняй Беларусі. У гэты ж час з'яўляецца і

шэраг зборнікаў, прысвечаных асэнсаванню таго шляху, які прайшоў

беларускі нацыянальны рух

. У сярэдзіне 1930-х гг. спачатку на

замежных мовах, а пасля 1937 г. на беларускай мове друкуюцца ўспаміны

вядомага тэатральнага дзеяча і драматурга Ф. Аляхновіча «У кшцюрах

ГПУ». Гэта першая публжацыя аб сталінскіх рэпрэсіях на Беларусі.

У час нямецка-фашысцкай акупацыі Беларусі аповесць

Ф. Аляхновіча друкавалася ў калабарацыйных выданнях. Нешматлікасць

мемуарнай літаратуры, перадрукоўка ўжо выдадзеных матэрыялаў

характарызуе гэты перыяд. Большасць запісаў вялася выключна для сябе

(партызанскія дзённікі і інш). Вайна не спрыяла пашырэнню такой з'явы,

як мемуарная творчасць. Асобныя творы, што з'яўляліся ў гэты час,

хутчэй нагадваюць справаздачы, чым эмацыянальнае ўражанне аб

пачутым і перажытым

Не адбылося істотных змен у развіыді мемуарнай лггаратуры і ў першае

пасляваеннае дзесяцігоддзе. У болынасці той невялікай колькасці мемуарных

твораў, што з'явіліся ў гэты час, пераважала ваенная тэматыка. Першыя

партызанскія мемуары стварашся па падабенству працы П. К. Панамарэнкі.

Шэраг мемуарных крынщ, якія ўзніклі ў перыяд вайны і першыя пасляваенныя

гады, адклаўся ў архівасховішчах. Да ліку апошніх можна аднесщ апъггальныя

лісты («опросные листы для возвратившихся на Родину из германской неволи»).

Гэта унікальная крыніца па пытаннях вывазу беларускага насельшцтва ў

Германію і наступнага іх вяртання на Радзіму (анкеты запаўняліся ў 1945 -

1946 гг., больш за 8,5 тыс. анкет

145

Пачынаючы з другой паловы 1950-х гг. сітуацыя істотна змяняецца.

Ваенная тэматыка захоўвае сваё значэнне, але кола жадаючых выказацца

істотна пашыраецца. Велізарная хваля выданняў партызанскай літаратуры

асабліва акрэсліваецца на БССР у 1970-я - пачатку 1980-х гг. (па

няпоўных дадзеных, за гэты час у рэспубліцы было выдадзена да 300 кніг

і зборнікаў успамінаў падпольнага і партызанскага руху). Тэта не толькі

ўспаміны кіраўнікоў Беларускага партызанскага руху (П. 3. Калінін), але і

мемуары сярэдняга кадравага звяна партызанскага руху - кіраўнікоў

партызанскіх брыгад і злучэнняў, дыверсійных груп і г. д.

Асвятленне

падзей істотна залежала ад таго месца ў іерархічнай лесвіцы, якое займаў

той ці іншы аўтар падчас вайны. Пры гэтым вышэйшае кіраўніцтва мела

магчымасць скарыстаць, акрамя звестак з сваёй намяці, і іншыя крыніды.

Ва ўспамінах жа сярэдняга звяна партызанскіх кіраўнікоў падзеі, што

адбываліся працяглы час, перададзены вельмі прыблізна. Асноўная ўвага

ў азначаных мемуарных творах прысвечана найперш баявой дзейнасці. За

невялікім выключэннем, у іх не апавядаецца аб няўдалых баявых

аперацыях і памылках партызанскіх камандзіраў. У адносінах да мірнага

насельніцтва пераважна прыводзяцца толькі факты падтрымкі і

супрацоўніцтва. Безумоўна, што вывучэнне такіх твораў павінна

праводзіцца пры абавязковым супастаўленні іх звестак (у найбольшай

ступені гэта датычыцца вынікаў баявых дзеянняў - падрываў рэек,

мастоў, зншічэння жывой сілы ворага і г. д.) .

У азначаны перыяд з'яўляюцца звесткі аб шэрагу падпольных

арганізацый, побач з успамінамі партызан усё часцей друкуюцца і

мемуарныя творы падпольшчыкаў. Большасць публікацый выйшла да

свята 40-годдзя вызвалення Беларусі, у прыватнасці два грунтоўныя

зборнікі

У 1960 - 1980-я гг. пэўнае асвятленне ў мемуарнай літаратуры

атрымліваюць старонкі абарончых баёў на тэрыторыі Беларусі летам

1941 г. і яе вызвалення ў 1943 - 1944 гг. Яны закраналіся ва ўспамінах

М. М. Воранава, Г. К. Жукава, I. М. Русіянава і інш.

У 1970-х гг. з'яўляюцца і іншыя накірункі ў мемуарнай літаратуры.

Выходзяць у свет успаміны тых, хто не прымаў непасрэднага ўдзелу ў

ваенных дзеяннях. Колькасць успамінаў партыйных і савецкіх кіраўнікоў

такога кшталту на Беларусі была невялікай, паколькі пры падборы

кіруючага складу строга выконвалі «партызанскі» прынцып. У шэрагу

такіх мемуарных твораў нельга не адзначыць успаміны беларускага

дыпламата К. В. Кісялёва

Дарэчы, прыжыццёвае і пасмяротнае выданні (Кузьма Венядзіктавіч

памёр 4 мая 1977 г.) істотна адрозніваюцца. Першае болъш

эмацыянальнае, непасрэднае па сваім змесце, тут шмат гумару (нават

анекдоты). У другім - асноўная ўвага канцэнтруецца на «хібах

146

кашталістычнага ладу», станоўчае ва ўбачаным і пачутым за мяжой амаль

знікае К. В. Кісялёў імкнецца быць дакладным у фактах, гўсё ж многія з

яго сведчанняў мэтазгодна (і вельмі карысна) спалучыць з вывучэннем

дакументаў знешнепалітычнай дзейнасці БССР

У 1970 - 1980-я гг. з'яўляюцца ўспаміны, у якіх адлюстроўваліся

мерапрыемствы Савецкай улады ў Заходняй Беларусі, дзейнасць

Кампартыі Заходняй Беларусі

. Пры гэтым асобныя з аўтараў (як і многія

савецкія кіраўшкі) выкарыстоўваюць розныя архіўныя дакументы, друк,

перапіску і г. д. У выніку такія мемуарныя творы набываюць рысы

навуковых даследчыцкіх прац

Характэрнай рысай мемуарнай літаратуры перыяду другой паловы

1950 - сярэдзіны 1980-х гг. з'яўляецца выхад у свет зборнікаў успамінаў,

прысвечаных пэўным асобам, вядомым дзеячам падпольнага і

партызанскага руху, а таксама выдатным беларускім пісьменнікам і

паэтам

Успаміны саміх дзеячаў культуры ў гэты час з'яўляюцца ў розных

формах - ад невялікіх нарысаў (нашкалт «3 жыццяпісу» У. Караткевіча)

да грунтоўных выданняў у некалькіх кнігах (для прыкладу, мемуары

3. I. Азгура «То, что помнится...»). Успаміны П. В. Мядзёлкі (Сцежкамі

жыцця. Мн., 1974) апавядаюць пра асобныя малавядомыя старонкі

разгортвання нацыянальнага руху. Вывучаючы іх, можна заўважыць і

прысутнасць пэўнай унутранай цэнзуры («внутреннего городового»

паводле вобразнага вызначэння М. Е. Салтыкова-Шчадрына), і цэнзуры

рэдактарскай, дзяржаўнай. 3 часу пераезду ў БССР у 1925 г. звесткі

Паўлшы Вінцэнтаўны становяцца занадта лаканічнымі, знікае

эмацыянальнасць, вобразнасць («са старонак мемуараў знікае жыццё»).

Безумоўна, больш цікавыя звесткі былі ў тых успамінах, якія пісаліся

без аглядкі на цэнзуру. Але асобныя з іх (як рукапіс Ларысы Геніюш) не

маглі быць апублікаваны. Іншыя ж публікаваліся толькі за мяжой.

Дарэчы, перыяд другой паловы 1950 - сярэдзіны 1980-х гг. сапраўды

характарызуецца пашырэннем выданняў мемуарнай літаратуры дзеячаў

беларускай эміграцыі. Я. Калубовіч, В. Рагуля, Я. Малецкі і многія іншыя

імкнуліся асэнсаваць пройдзены нацыянальным рухам шлях, зрабіць

пэўныя высновы і для сябе, і для нашчадкаў. Падабенства лесу гэтых

аўтараў прадвызначыла ў многім падабенства і накіраванасць іх твораў. I

ўсё ж кожны з іх мае і сваё гучанне, і свой асобны змест.

Так, В. Рагуля

(былы беларускі пасол і сенатар польскага сейма ў

1920 - 1930-х гг.), акрамя сваёй біяграфіі, канцэнтруе ўвагу чытача на

падзеях у польскім парламенце міжваеннага часу. Ён дэтальна аналізуе

тэхнічны бок (падрыхтоўка, фінансаванне выбарчай кампаніі), прыводзіць

цікавыя характарыстыкі беларускіх паслоў, аналізуе працу ў сойме і

сенаце і інш.

147

У той жа час ва ўспамінах Я. Малецкага пераважаюць звесткі аб

падзеях з часу ўз'яднання Беларусі (1939 г.). Зразумела, што аўтар

акрэслівае адносіны насельніцтва да Савецкай улады і асабліва дэтальна

аналізуе дзейнасць бальшавікоў у Вільні, акрэслівае масавыя дэпартацыі.

Апісанне Я. Малецкім падзей часоў Вялікай Айчыннай вайны цікавае

тым, што аўтар належаў да сярэдняга звяна калабарацыйнага руху і таму

мог больш рэальна ацэньваць вынікі дзейнасці яго кіраўніцтва.

У азначаным творы прыводзяцца цікавыя характарыстыкі Ф. Ашнчыца,

Р. Астроўскага, I. Ермачэнкі. Безумоўна, што партызаны для яго -

«бандыты», салдаты Чырвонай Арміі - «азіяцкага паходжання».

Увогуле нельга лічыць, што творы дзеячаў беларускай эміграцыі,

пазбаўленыя цэнзуры, болын дакладна характарызуюць рэчаіснасць. Гэта

толькі «праўда з аднаго боку», азначаныя аўтары жылі стэрэатыпамі

свайго часу, настроямі таго асяродку беларускай эміграцыі, які

характарызаваўся асаблівай псіхалогіяй і своеасаблівымі адносінамі да

Савецкай улады.

Урэшце, апошні перыяд (як ужо адзначалася вышэй) яшчэ толькі

акрэсліўся ў мемуарнай літаратуры. Галоўная яго рыса - публікацыя тых

твораў, якія, безумоўна, не маглі быць надрукаваны раней. Сапраўднай

падзеяй стала выданне рукапісу Л. Геніюш, што з лёгкай рукі

М. Чарняўскага атрымаў назву «Споведзь». Сапраўды, Л. Геніюш можна

назваць сумленнем нашай эпохі, сумленнем беларускай эміграцыі.

Адданая справе, патрабавальная да сябе і да іншых, часам даволі рэзкая ў

ацэнках, яна проста не магла жыць інакш. Л. Геніюш - таксама дзеяч

беларускай эміграцыі, але паколькі яе ўспаміны пісаліся ў савецкіх

умовах, то гэта адасабляе іх ад выдадзеных за мяжой. Аднак напісаны

мемуары без аглядкі на цэнзара, следчага або стукача, гэта сапраўды

споведзь - перад Богам, сучаснікамі, наінчадкамі. Ведаючы жыццё

Л. Геніюш, можна дараваць ёй залішнюю падазронасць, якая знайшла

адбітак і ў яе творы.

Сапраўды, на мяжы паміж жыццём і смерцю многія

пераасэнсоўваюць мінулае, імкнуцца больш шчыра выказацца аб

набалелым. Таму можна зразумець з'яўленне чарговых успамінаў

П. Панамарэнкі (Неман. 1992. № 3 - 4), А. Каргаока (Там жа, «Прощание с

иллюзиями»).

Вельмі цікавыя ўспаміны аб дзейнасці беларускіх нацыяналъных

арганізацый у першыя пасляваенныя гады. У гэтым напрамку асаблівае

значэнне мае выданне зборніка «Гарт. 3 успамінаў пра Саюз Беларускіх

Патрыётаў» (Глыбокае, Паставы. 1945 - 1947)

Публікацыі ўспамшаў, безумоўна, павінны быць прадоўжаны. I не

толькі аб дзейнасці нацыянальных груп. Неабходна адлюстраваць

рэальнае жыццё тых пакаленняў, якія адчулі, што такое калектывізацыя і

148

раскулачванне, якія аднаўлялі разбуранае вайной жыццё не толькі

кіраўнікоў, але і тых простых людзей, што самі пісаць успаміны не будуць

ніколі. Памяць чалавека - крыніца мемуараў - памірае з яго носьбітам. I

гэта накладвае вялікую адказнасць перад сучаснымі пакаленнямі не

толькі гісторыкаў, архівістаў і музеязнаўцаў, але і ўсёй інтэлігенцыі.

3. ЛІТАРАТУРНЫЯ I ПУБЛІЦЫСТЫЧНЫЯ ТВОРЫ

ЯК ГІСТАРЫЧНЫЯ КРЬШІЦЫ

Неабходна адрозніваць літаратурныя творы як гістарычныя крыніцы і

крыніцы па гісторыі літаратуры (у якасці якіх могуць выступаць і рэчавыя

помнікі, і іншыя віды пісьмовых крышц)

Творы літаратуры, дзе мастацкая форма не менш істотная, чым сам

змест, як і помнікі публіцыстыкі (для якіх характэрна перавага

палемічных функцый) займаюць асаблівае месца сярод гістарычных

крыніц. Яны не столькі дакументальна фіксуюць падзеі, колькі

адлюстроўваюць эмоцьгі, адчуванні, роздум аўтараў аб пэўных падзеях і

з'явах. Літаратурныя і публіцыстычныя творы маюць першаступеннае

значэнне для вывучэння гісторыі культуры, ідэалогіі. Яны могуць

служыць і служаць таксама цікавай для гістарычнай навукі крыніцай

узнаўлення сацыяльна-палітычнай карціны эпохі, да якой яны адносяцца.

Безумоўна, літаратурныя творы рознай эпохі характарызуюпь розныя

рысы, на працягу часу змянялася і іх роля як гістарычных крыніц.

У развіцці ўсходнеславянскай літаратуры (і беларускай у прыватнасці)

гэта прыкладна такія ўмоўныя перыяды: XI - XIII ст., XIV - XVIII ст.,

XIX - пачатак XX ст., літаратурныя творы савецкага часу.

Для першага перыяду характэрны імкненне аўтараў да

дакументальнасці, дакладнасці ў перадачы звестак, а таксама росквіт

агіяграфічнай літаратуры.

3.1. АГІЯГРАФІЧНЫЯ КРЫНЩЫ

Хрысціянства Русь (Кіеўская, Полацкая, Тураўская), а разам з тым і

пэўныя культурныя традыцыі ўзяла ад Візантыі. Агіяграфічная літарату-

ра - не выключэнне. Час яе ўзнікнення цяжка вызначыць дакладна.

Першыя «пасіёны» («страсці»), «мартырыі» («сведчанні») апавядалі пра

пакутніцкую смерць вернікаў падчас пераследу хрысціян (гэта прыкладна

149

пачатак III ст.). Магчыма, першыя аповесці пра пакутнікаў і грунтаваліся

на рэагіьных фактах. Пасля ж, аздобленыя легендарнымі падрабязнасцямі,

яны самі рабіліся легендаю, накшталт хрысціянскай агювесці. У гэтым

напрамку агіяграфія пэўны час прапягвала традыцыі прыгодніцкага

эліністычнага рамана.

Але паступова элемент займальнасці, белетрыстычнасці ў агіяграфіі

знікае, саступаючы месца прагматызму і схематычнасці. Вобразы

персанажаў усё больш пазбаўляюцца індывідуальнасці, ідэалізуюцца,

мадэлююцца з вядомага набору станоўчых якасцей, аддаляюцца ад

рэальнасці. Складваюцца пэўныя схемы, якіх імкнуцца прытрымлівацца

складальнікі гэтага віду гісторыка-літаратурных твораў. Можна

заўважыць, што ў большасці жыцій пасля рытарычнага уступу (дзе часцей

за ўсё будуецца формула самапрыніжэння: я - грэшнік) распавядаецца пра

нараджэнне святога дзіцяці, у час якога нярэдка адбываюцца дзівосныя

праявы і цуды (Аўраамій Смаленскі, Кірыла Тураўскі).

Герой жыція найчасцей яшчэ ў дзяцінстве выяўляе любоў да кніжнай

навукі і «веры Хрыстовае». Рэдка ён гуляе з іншымі дзецьмі, аддаючы

перавагу малітве і спевам царкоўным. У манастырскай келлі святы

паказвае прыклад у пакорнасці, цярплівасці. Ён дабіваецца прызнання і

любові часам пасля шматлікіх выпрабаванняў (напрыклад, смаленскі

архімадтрыт Аўраамій). Адзначаны Духам Святым, ён бачыць праявы,

здзяйсняе дзівосныя цуды, гаворыць з анёламі і шмат карысці духоўнай

прыносіць тым, хто чуе ягоныя казанні, бачыць яго лад жыцця. У канцы

апавядання змяшчаецца пахвала святому, параўнанне героя са

старадаўнімі святымі, просьба маліцца за тьгх, хто шануе ягоную памяць,

а таксама рытарычныя заклікі да святога, яго бацькоў і яго роднага

горада

Адхіляцца ад гэтай схемы можа толысі апавяданне пра святога

пакутніка, дзе пераважная ўвага засяроджваецца на апісанні пакутаў

святога. Адзін з даследчыкаў агіяграфіі трапна падкрэсліў гэтае

адрозненне мартырыя ад уласна жыція: «У першым выпадку - ідэальны

момант, у другім - ідэальнае жыццё».

Адзначьгўшьі такі схематызм вобразаў і падзеяў, заканамерна

паставіць пытанне: а ў якой ступені можна разглядаць жыціе як

гістарычную крыніцу, у якой ступені яна адпавядае гістарычнай

сапраўднасці? В. В. Ключэўскі, адказваючы на гэтае пытанне ў сваёй

магістэрскай дысертацыі, прыйшоў да высновы, што жыціе калі і можна

разглядаць як гістарычную крыніцу, то ў найбольшай ступені як

недакладную. Ён вылучыў наступныя тэзісы.

Першы. У жыціі ў адпаведнасці з літаратурнай задачай біяграфічныя

факты з'яўляюцца толькі пэўнымі формамі для выяўлення ідэальнага

вобразу святога. Сапраўды, пафас усяго жыцця і дзейнасці падзвіжніка

150

заснаваны на перайманні ідэальнага ўзору паводзін і старажытнага

святога, пакутніка, апостала, і ўрэшце - Хрыста. Так, святая полацкая

князёўна Ефрасіння пераймае «Жыціе Ефрасінні Александрыйскай».

Святы Яфрэм, які напісаў «Жыціе Аўрамія Смаленскага», відавочна

пераймае манеру Яфрэма Сірына, што апісаў «Жыціе Іаана

Залатавуснага», а аўтар аповесці пра Меркурыя Смаленскага спасылаецца

на «Жыціе Меркурыя Кесарыйскага» (і ўвогуле, акалічнасці подзвігу

апошніх настолькі падобныя, што шэраг даследчыкаў лічаць смаленскага

пакутніка хутчэй народнай легендай, чым гістарычнай асобай, а само

казанне пра яго - вынікам «перасадкі» на ўсходнеславянскую глебу

апавядавняў пра велікамучаніка Меркурыя Кесарыйскага). Да месца

адзначыць, што і дні шанавання гэтых святых (щ выпадкова?)

прыпадаюць на адзін дзень - 7 снежня.

Другі тэзіс В. В. Ключэўскага: «3 ашсваемага жыцця «жыціе» бярэ

толькі такія рысы, якія вядуць да вызначанай задачы». Аднатыповасць

жыційнай літаратуры - гэта не толькі адметнасць жанру, але і асаблівасць

тых з'яў, якія яны адлюстроўваюць.

Трэці тэзіс: выбраныя рысы абагульняюцца ў жыціі настолькі, каб

індывідуальная асоба знікла ў іх за рысамі ідэальнага плана.

Аўтар жыція не выдумляў апавядання, напрыклад, пра набожнае

дзяцінства свайго героя, нават калі і не меў неабходных звестак пра гэта, і

не проста ўстаўляў у тэкст адпаведную падрыхтаваную папярэднікамі

формулу. Ён упэўнены, што святы павінен быў паводзіць сябе такім

чынам у той ці іншай сітуацыі (бо інакш не стау бы святым!).

Падобная «ўстаўка» з'яўляецца, такім чынам, не выдумкай, а хутчэй,

«біяграфічнаю гіпотэзаю» (па словах В. В. Ключэўскага).

Чацвёрты тэзіс: агіябіёграф і гісторык глядзяць на апісваемую асобу

з розных пунктаў гледжання: першы шукае ў ёй адлюстраванне ідэалу,

другі - індывідуальных гістарычных рыс. Менавіта таму аўтар жыція

апісвае толькі кульмінацыйныя моманты з жыцця свайго героя,

выключаючы з твора ўсё, што, на ягоную думку, магло б пашкодзіць

ажыццяўленню гэтай задумы. Менавіта таму іншыя, «другарадныя»

персанажы пададзены эскізна, як фон, на якім дзейнічае святы. Бадай,

адзіным выключэннем з гэтага правіла ў «Жыціі Ефрасінні Полацкай»

з'яўляецца эпізод падарожжа слугі Міхаіла на абрад Багародзіцы.

Гісторык у сваёй працы імкнецца прытрымлівацца

храналагічнай паслядоўнасці. Кніжнік-жыццеапісальнік, наадварот, у

адных выпадках пераказвае кожнае слова (напрыклад, размова

Ефрасінні Полацкай і епіскапа Іллі), у другім - побач ставіць

эпізоды. якія аддзелены гадамі і нават дзесяцігоддзямі. Часавая

ўмоўнасць жыціяў сапраўды тлумачыцца тым, што кніжнік-агіёграф і

не ставіў перад сабою задачы дакладна фіксаваць учынкі героя, не

151

меў на мэце напісаць яго біяграфію. Жыціе - не жыццяпіс,

адлегласць йаміж ш і біяграфіяй, па словах Ключэўскага, як паміж

іконай і партрэтам.

Пяты тэзіс Ключэўскага: колькасць і якасць біяграфічных фактаў у

жыціі адваротна нрапарцыянальныя ўрачыстасці прычыны стварэння

жыція і храналагічнай адлегласці, якая ляжыць паміж смерцю святога і

напісаннем жыція.

Сапраўды, трэба мець на ўвазе, што большасць жыційных твораў

неаднаразова перапісвалася і рэдагавалася. Да нашага часу захаваліся

пераважна спісы. Вядома, напрыклад, 6 рэдакцый жыція Меркурыя і

Аўрамія Смаленскіх, ды і ішных старажытных усходнеславянскіх жыцій.

Пры гэтым з часам жыціі ствараліся з нагоды рэлігійных урачыстасцей і

біяграфічныя дэталі ўвогуле знікалі за ідэальным вобразам святога.

Дык у якой ступені «Жыціі...» можна выкарыстоўваць як

гістарычную крыніцу? М. Блок, французскі гісторык, прызнаючы, што

шмат якія агіяграфічныя творы не даюць грунтоўных звестак пра тых

асоб, чыё жыццё яны павінны апісваць, раіў аднак «пашукаць указанняў

на асаблівы лад жыцця і мыслення ў тую эпоху, калі яны былі напісаны...

і гэтыя жыціі зробяцца неацэннымі»

Сапраўды, рэгламентаванасць структуры, зместу, аўтарскай пазіцыі

кніжніка-агіёграфа не выцеснілі з містычнага свету жыцій характарыстык

той эпохі, у якую яны былі створаны. Агіяграфічныя творы даюць

унікальны па багацці матэрыял пра ўмовы жыцця, светапогляду,

асяроддзя, у якім жылі іх персанажы.

3.2. ЛІТАРАТУРНЫЯIПУБЛЩЫСТЫЧНЫЯ ТВОРЫ XI - XIII СТ.

Агіяграфічныя творы складаліся з мэтай стварэння «прыкладаў

жыцця», якія трэба было пераймаць, на аснове якіх трэба было будавань

сваё жыццё. Публіцыстычная накіраванасць характэрная для ўсіх

літаратурных твораў XI - XIII ст., размежаванне іх з уласна

публіцыстычнымі вельмі ўскладняюцца. Прыкладам таго з'яўляецца

творчасць Кірылы Тураўскага. Адны яго называюць кампілятарам, другія

творцам, і нават магчымым складальнікам «Слова аб палку Ігаравым».

Усё ж не выклікае сумнення, што гэта - адукаванейшы чалавек свайго

часу, выдатны прамоўца, нездарма празваны сучаснікамі Златавустам. Час

не быў літасцівы да літаратурнай спадчыны Кірылы Тураўскага, але да

нас дайшло болып за 40 яго твораў: казанні, павучанні на тэмы Евангелля,

пісанняў прарокаў, малітвы і канон аб пакаянні, аповесці. За рэлігійнай

формай яго твораў стаяць рэальныя факты жыцця сучаснага пісьменніку

грамадства, жорсткая барацьба сацыяльных і культурных тэндэнцый.

152

Таму літаратурная і публіцыстычная спадчына Кірылы Тураўскага

з'яўляецца важнай крыніцый не толькі для вывучэння дзейнасці

гасьменніка, яго светапогляду, але і духоўнай атмасферы той эпохі.

Цікавай крыніцай выхаваўчага, навучальнага зместу (але, безумоўна,

свецкага характару) з'яўляецца «Павучанне Уладзіміра Манамаха»,

напісанае ў 1117 г., але памылкова ўключанае ў Лаўрэнцьеўскі спіс

«Аповесці мінулых гадоў» пад 1097 г. Аўтар («пры святым хрышчэнні

Фёдар, а рускім імем Уладзімір») дае настаўленні падрастаючаму

пакаленню, дзеліцца вопытам свайго багатага на падзеі жыцця. Вялікі

кіеўскі князь, дзелячыся ўспамінамі, таксама расказвае пра свае

ўзаемаадносіны з полацкімі князямі і паходы на беларускія землі. Трэба

мець, аднак, на ўвазе, што твор пісаўся Уладзімірам Манамахам «на санях

сидя» (ужо на схіле гадоў жыцця); безумоўна, асобныя эпізоды сцерліся ў

памяці, а даціроўкі даюцца вельмі прыблізна, іх неабходна ўзгадняць са

звесткамі летапісаў.

Яшчэ ў большай ступені цікавай крыніцай перыяду XI - ХШ ст.

з'яўляецца «Слова аб палку Ігаравым». Тэкст гэтага помніка быў

знойдзены А. I. Мусіным-Пушкіньш у 1795 г. (з яго была зроблена копія

для імператрыцы Кацярыны II) і ў 1800 г. апублікаваны. Падчас вайны

1812 г. арыгінал твора знік. Адсутнасць арыгінала дала падставу

скептыкам даказваць, што «Слова...» - пазнейшая падробка канца

XVIII ст. Нягледзячы на праведзеныя даследаванні з дапамогай

камп'ютэрнага аналізу тэксту (яны пацвердзілі сапраўднасць гэтага

помніка ўсходнеславянскай літаратуры ХП ст.), азначаны скептытызм

прысутнічае і ў многіх сучасных даследчыкаў. Вучоныя, якія адстойваюць

сапраўднасць «Слова...», падкрэсліваюць, што гэта яшчэ і выдатны

літаратурны твор; што можна падрабіць почырк, але нельга падрабіць

стыль Гамера або Багушэвіча.

Складана параўнаць «Слова...» з іншым помнікам літаратуры гэтага

часу (твор, як вядома, датуюць 1185 - 1187 гг.). Але літаратуры аб ім

столькі ж, колькі пра Атлантыду, яе немагчыма пералічыць. Апошняе

цікавае даследаванне — праца акадэміка Б. А. Рыбакова, прысвечаная

пошукам аўтара «Слова...»''

. У «Слове аб паішу Ігаравым»

адлюстраваліся дзве найболын характэрныя рысы літараіуры XI -

XIII ст. - імкненне не вызначаць свайго аўтарства і адсутнасць

выдуманых персанажаў. Незалежна ад таго, хто з'яўляецца аўтарам

«Слова...» (асобныя даследчыкі прыпісваюць аўтарства Кірыле

Тураўскаму), гэты помнік літаратуры XII ст. можна вызначыць як

найцікавейшую крыніцу па палітычнай гісторыі Беларусі XI - XII ст

Важнае месца ў «Слове...» займае характарыстыка дзейнасці полацкіх

князёў. У партрэтнай галерэі самых выдатных дзеячаў сівой даўніны,

паказаных у паэме, - вобраз Усяслава, да якога невядомы аўтар адносіцца

153

з сімпатыяй. Малюючы Усяслава Чарадзея магутным князем, аўтар

адначасова падкрэслівае бессэнсоўнасць міжусобных войнаў, у якіх

прымаў удзел і ён, звяртаецца з заклікам да прадстаўнікоў дзвюх

дынастый - Усяслава Чарадзея і Яраслава Мудрага перапыніць раздоры і

сваркі.

«Слова...» істотна дапаўняе летапісы. У прыватнасці, кіеўскі

летапісец амаль нічога не гаворыць аб дзейнасці Усяслава Чарадзея ў

якасці кіеўскага князя. Толькі ў гэтым літаратурным творы мы сустракаем

звесткі аб гарадзенскім князі Ізяславе Васількавічы. Цікавыя паралелі аб

міжусобіцах у Полацкай і Кіеўскай землях (якія вобразна перададзены ў

супастаўленні «р.Сула - Дзвіна»). Можна меркаваць, што аўтарам

«Слова...» быў адзін са складальнікаў кіеўскага летапісу XII ст. або ён

меў на руках сігіс Полацкага летапісу.

Існуе вельмі шмат мастацкіх перакладаў «Слова...», у тым ліку і на

беларускую мову (Я. Купалы, М. Гарэцкага, Р. Барадуліна, I. Чыгрынава).

Аднак для гісторыка яны цікавыя толькі як сучасныя літаратурныя

пераклады, для тэксталагічнага вывучэння іх выкарыстоўваць

немэтазгодна.

3.3. ПУБЛЩЫСТЫЧНЫЯ ТВОРЫ XVI - ХУШ СТ.

У гэты перыяд развіваецца кнігадрукаванне, і таму неабходна

адзначыць, што літаратуразнаўцы ўмоўна падзяляюць гісторыка-

літаратурныя творы на рукапісныя і друкаваныя. Да рукапісных яны

адносяць тыя матэрыялы, якія засталіся ў асабістым архіве пісьменніка і

зберагліся незалежна ад таго, надрукаваныя яны ці не трапілі ў друк.

Асноўным відам рукапісаў называюць аўтографы - уласнаручныя

творчыя рукапісы пісьменніка, якія маюць пераважнае значэнне пры

вырашэшгі спрэчных пытанняў аб сапраўднасці тэксту, складзе твора,

даціроўцы і г. д.

У азначаны перыяд мастацкая літаратура па-ранейшаму грунтуецца

на гістарычным матэрыяле. Тыпізацыя і мастацкі вымысел прысутнічае ў

большай ступені (у параўнанні з папярэднім перыядам), але па-ранейшаму

ўсе творы падпарадкаваны імкненню да дакладнасці і адпаведнасці

гістарычным фактам. Так, у цэнтры апісання гісторыка-эпічнай паэмы

Яна Вісліцкага «Пруская вайна» (1516) знаходзіцца знакамітая бітва 15

ліпеня 1410 г. Паэтычны твор аб Грунвальдзе напісаны, па словах самога

аўтара, з мэтай захаваць у памяці нашчадкаў гераічную славу народа-

пераможцы. Разам з тым Я. Вісліцкі ведае аб «траіснасці Русі» (Чырвоная,

Белая, Чорная), з павагай адзначае ролю беларусаў («стойкіх», «смелых»),

яия выдатна карыстаюцца лукам. Асобныя даследчыкі мяркуюць, што

154

паэт нарадзіўся або жыў некаторы час на Беларусі. Неабходна адзначыць,

што падчас працы над сваім творам Я. Вісліцкі карыстаўся выпіскамі з

гістарычных крыніц аб Грунвальдскай бітве, таму ў паэме сустракаюцца

звесткі, дэталі, якіх мы не знаходзім у іншых крыніцах.

Па-ранейшаму літаратурны твор лічыўся творам выхаваўчым.

Невыпадкова, што значная частка мастацкіх твораў мела павучальны

змест. Таленавітыя літаратары адначасова былі і выдатнымі педагогамі

(Сімяон Полацкі). Гэта таксама прадвызначыла тое, што болыпасць

літаратурных твораў мела пэўную публіцыстычную накіраванасць.

Сінтэзам гістарычнага апавядання і публіцыстыкі з'явілася паэма Мікалая

Гусоўскага «Песня пра зубра» (1520), дзе мастацкі вобраз магутнага цара

беларускіх пушчаў паказаны ва ўзаемадзеянні з пэўнай сацыяльна-

палітычнай рэчаіснасцю Вялікага княства Літоўскага. Паэма - цікавая

крыніца вывучэння традыцый, ладу жыцця людзей XVI ст. Каштоўнай

гістарычнай крыніцай з'яўляецца літаратурна-публіцыстычная спадчына

Францыска Скарыны, Сымона Буднага, Васіля Цяпінскага, якая

аддюстравала іх грамадска-палітычныя, філасофскія, прававыя,

эстэтычныя і педагагічныя гюгляды і дазволіла нам вывучаць характэрныя

рысы грамадскай думкі Беларусі XVI ст.

Каштоўным пластом літаратурна-публіцыстычных твораў XVI -

XVIII ст. стала палемічная літаратура (само слова «палеміка» ў

дакладным перакладзе азначае «спрэчка», «вайна»), у развіцці якой можна

вылучыць дзве плыні: свецкую і рэлігійную. Да першай можна аднесці

такія яскравыя помнікі, як «Отпісы» Філона Кміты-Чарнабыльскага і

«Трактат аб норавах татар, літоўцаў і масквіцян» Міхалона Літвіна.

Аўтарам апошняга з названых твораў даследчыкі доўті час лічылі Міхаіла

Тышкевіча, які быў адным з паслоў дыпламатычнай місіі ў Крым у

1538 г. (аб чым гаварылася ў творы)

Зараз большасць даследчыкаў схіляецца да трактоўкі аўтара,

прапанаванай польскім гісторыкам Е. Охманьскім: аўтарам «Трактата...»

мог быць толькі Вінцэслаў (Вацлаў) Мікалаевіч, які жыў каля 1490 -

1560 гг., літовец па нацыянальнасці, католік па веравызнанні, лацінскі

сакратар велікакняжацкай канцылярыі

". У яго былі прычыны хаваць сваё

імя, паколью ў творы не толькі жорстка крытыкукшца існуючыя парадкі ў

княстве, але і названы прозвішчы многіх магнатаў і святароў. Сумуючы па

«хоробрай Літве» часоў Вітаўта, ён звяртаецца да вопыту суседзяў

княства.

Аналізуючы твор як гістарычную крыніцу, трэба мець на ўвазе, што

публіцыстычны твор Міхалона часам набывае рысы памфлета, дзе

прысутнічае пэўная гіпербалізацыя, перабольшванне. Наўрад ці сапраўды

ў гарадах літоўскіх пілі больш, чым у маскоўскіх, а жанчыны вялі сябе

больш распутна і кіраваш сваімі мужамі і г. д. Палемічная гіпербалізацыя

155

тут спалучаецца з ідэалізацыяй дзяржаўнага ладу Крымскага ханства і

Маскоўскай дзяржавы. Уплыў тэорыі аб рымскім паходжанні літоўцаў

(Міхалон адкідвае, аднак, легенду аб Палемоне) дазваляе нам зразумець

рэзка адмоўныя адносіны Міхалона да «рутэнскай» мовы, што пераважала

ў справаводстве. Ён праслаўляе латынь. У творы заўважаецца характэрны

для тагачаснай свядомасці перанос антычнай доблесці на стэпавікоў-

качэўнікаў. Вядома, іпто польская шляхта выводзіла сябе ад легендарных

сарматаў (іранамоўнае насельніцтва стэпаў ад Табола да Дуная Ш ст.

да н. э. - IV ст. н. э.). Перамогі качэўнікаў у гістарычным мінулым

выклікалі не толькі страх, але і захапленне. Апошняе пераносілася на

войскі маскоўскія і татарскія. Твор Міхалона дае магчымасць пазнаёміцца

з уяўленнямі (магчыма, іпырока распаўсюджанымі) пэўнай часткі мужчын

княства аб жанчынах, сям'і, каханні і іх месцы ў жыцці чалавека і

грамадства.

Патрыятычнымі пачуццямі, перажываннямі за сваю радзіму былі

выюііканы і «Отпісы» аршанскага старасты Філона Кміты-

Чарнабыльскага. Асноўная іх тэма - пагранічнае жыццё

і сакрэтныя

дадзеныя аб ваенных справах і намерах маскоўскага цара Івана Грознага.

Аднак пэўныя з іх маюць выключна публіцыстычны характар. Так, у

«Оттгісах», адрасаваных кашталяну трокскаму, падканцлеру Вялікага

княства Яўстафію Валовічу відавочныя імкненні апраўдаць свае дзеянні

(сакрэтная перапіска з Масквою), ідэалізацыя маскоўскага цара, пэўны

патрыятычны пафас: «Дитя еще невеста ходит, и с того дитяти мает быта

внук - дай тому именье, еспектативу (прывшей на тую ці іншую

вакансію. - Аўт.) дай. Сыну дай, брату дай, слузе дай - а на абход Рэчы

Посполитое што?..»

Царкоўна-палемічная публіцыстыка гэтага часу звязана найперш з

барацьбой дзвюх хрысціянскіх канфесій у Вялікім княстве Літоўскім, са

стварэннем і дзейнасцю уніяцкай царквы. Адным з пачынальнікаў

палемікі стаў Петр Скарга, рэктар Віленскай езуіцкай акадэміі, які ў

1574 г. на польскай мове выдаў кнігу «Пра еднасць боскага касцёла пад

адзіным пастырам». Ідэю Пятра Скаргі падтрымалі кіеўскі мітрапаліт

Міхаіл Рагоза і ўладзіміра-брэсцкі епіскап Іпацій Пацей, які пазней стаў

уніяцкім мітрапалітам і заснавальнікам беларускай уніяцкай літаратуры.

Яго пяру належаць тэарэтычныя трактаты «Унія грэкаў з касцёлам

рымскім» і «Гармонія царквы з касцёлам рымскім», у якіх ён

абгрунтоўваў унію, крытыкаваў лютэранства, кальвінізм і іншыя напрамкі

рэфармісцкага руху ў Вялікім княстве Літоўскім.

Супраць контррэфармацыі і уніі выступілі Андрэй Волан, Лявонцій

Карповіч, браты Зізаніі, Мялецій Сматрыцкі. Мялецій Сматрыцкі

праславіўся такім творам, як «Фрынас» («Плач адзінай святой агульнай

апостальскай заходняй царквы...»). Напісаны вельмі таленавіта, з

156

выкарыстаннем прац заходнееўрапейскіх пісьменнікаў і філосафаў, гэты

твор меў велізарнае ўздзеянне на чытача, і таму выклікаў рэзкую ацэнку з

боку не толькі каталіцкай царквы, але і каралеўскай улады. Лявонцій

Карповіч, рэктар праваслаўнай брацкай школы, архімандрыт віленскага

Свята-Духаўскага манастыра па дэкрэту караля Рэчы Паспалітай

Жыгімонта III Вазы быў зняволены на два гады турмы. Мялецій

Сматрыцкі ж адышоў ад палемікі і заняўся педагагічнай, асветніцкай

дзейнасцю.

Увогуле, для разумения азначаных твораў і іх вывучэння трэба мець

на ўвазе канкрэтныя сацыяльна-эканамічныя і грамадска-палітычныя

ўмовы, у якіх разгортвалася палеміка. У другой палове XVI ст. паступова

на змену рэфармацыйным ідэям, плыням вяртаюцца старыя догмы пра

захаванне феадальнага ладу і ўплыву каталіцызму. Узнікае новы рух

рэакцыйных феадальных сіл у Заходняй Еўропе - контррэфармацыя, якая

набірае ў княстве сілу пасля смерці вядомага прыхільніка кальвінізму

канцлера Мікалая Радзівіла Чорнага. Унія і каталіцтва атрымліваюць

дзяржаўную падтрымку. Менавіта таму творы праваслаўньгх дзеячаў

выглядаюць пратэстам супраць прыгнёту. Між іншым, асобныя з іх былі

такімі ж рэлігійнымі фанатыкамі, як Іязафат Кунцэвіч, вядомы прыхільнік

уніі. Апошняе можна яскрава заўважыць на прыкладзе «Дыярыуша»

Афанасія Філіповіча. Улічваючы назву, многія даследчыкі адносяць гэты

твор да гісторыка-мемуарнай літаратуры. Аднак ^ожна заўважыць, што

«Дыярыуш» мае складаную структуру

, і форма ўспамінаў была выбрана,

па-першае, для паведамлення звестак аб сабе (у яго не было «сведачных»

картак і Філіповіч складае «Псторыю падарожжа»); па-другое, каб на

прыкладзе свайго жыцця паказаць прыгнёт праваслаўнай царквы і

акрэсліць крытыку уніі («навіны»), Наступная частка - «Фундамент

непарадку касцёла рымскага» была дадзена ў мэтах крытыкі дзеянняў

каталіцкага духавенства, а «Порада» - пэўны план дзеянняў, прапанаваны

каралю. Такім чынам, «Дыярыуш» адпавядае ўсім канонам

публіцыстычнага жанру: гістарычны матэрыял тут прысутнічае для доказу

іх поглядаў.

3.4. ПУБЛЩЫСТЫЧНЫЯ ТВОРЫ XIX - XX СТ.

У XIX ст. публіцыстычная літаратура не толькі павялічваецца

колькасна, але і набывае новае гучанне. У якасці твораў публіцыстыкі

выступаюць праекты дзяржаўных пераўтварэнняў і канстытуцый.

Адбываецца зрошчванне публіцыстыкі і перыёдыкі (выдатным прыкладам

гэтага з'ўляецца «Мужыцкая праўда» К. Каліноўскага.), узнікаюць новыя

формы, дакладна акрэсліваюцца літаратурна-мастацкая, навуковая і

157

грамадска-налітычная публіцыстыка. Вызначаюцца афіцыйная,

праўрадавая і апазіцыйная публіцыстыка. Яркай старонкай беларускай

публіцыстыкі другой паловы XIX ст. з'яўляецца публіцьістыка беларускіх

народнікаў

У публщыстыцы XIX ст. вызначаюцца кансерватыўны, ліберальны,

дэмакратычны і рэвалюцыйна-радыкальны напрамкі, асобна вызначаецца

публіцыстыка царквы. На пачатку XX ст. публіцыстыка становіцца адной

з формаў партыйнай прапаганды; публіцыстычную накіраванасць

набываюць нават праграмныя дакументы розных партый.

У XX ст. атрымліваюць шырокае развіццё' такія формы

публіцыстычнай літаратуры, як пракламацыі, лістоўкі (апопшія асабліва

былі распаўсюджаны ў перыяд другой сусветнай вайны). Лістоўкі

выкарыстоўвалі не толькі савецкія ўлады, але і нямецкі бок. Даволі часта

лістоўкі суправаджаліся малюнкамі, графічнымі выявамі і набліжаліся да

плакатаў.

4. ЭШСТАЛЯРНЫЯ КРЫНІЦЫ

Важную групу або катэгорыю гісторыка-літаратурных крыніц

складае эпісталярная спадчына — пісьмы, запіскі, пасланні і г. д.

Пісьмы можна падзяліць на наступныя віды:

1) пісьмы ў перыядычныя выданні (тут трэба адрозніваць арыгіна-

лы — сапраўдныя пісьмы, што былі дасланы ў перыядычныя выданні і

адклаліся ў архіве іх рэдакцый, і іх публікацыі);

2) пісьмы ва ўстановы (дзяржаўныя, грамадскія, прыватныя).

Паасобку яны могуць не мець цікавасці, паколькі найчасцей закранаюць

прыватныя праблемы, але вывучэнне іх як масавай крыніцы дазваляе

акрэсліць характэрныя рысы грамадскай думю' пэўнага часу

;

3) пісьмы палітычным, грамадскім дзеячам, вучоным, прадстаўнікам

мастацтва. Пісьмо, як, можа, ніякі іншы дакумент, здольнае спыніць

імгненне, паказаць чалавека з усімі яго асабістымі клопатамі і грамадскімі

сувязямі ў нейкі адметны момант жыцця (неабходна адрозніваць

афіцыйную і прыватную перапіску);

4) прыватная перапіска. Прыватнае пісьмо - гэта пісьмовы асабісты

зварот аўтара да пэўнай асобы (ці некалькіх асоб). Устойлівымі

элементамі эпісталярнага помніка з'яўляюцца: указание адраса, месца

напісання, даты напісання, зварот да адрасата, подпіс аўтара пісьма (але

часам даследчыкі маюць справу з пісьмамі, у якіх адсутнічае асобны з

158

пералічаных элементаў, а здараецца -- і ўсе разам ). Але ў змесце

прыватнага пісьма аўтар зусім свабодны - ён можа пісаць аб службовых,

сямейных, асабістых справах. Звычайна пісьмо пішацца не для друку, не

для ўсеагульнага (нават частковага) азнаямлення з ім трэціх асоб.

Вывучаючы эпісталярныя крыніцы, неабходна валодаць звесткамі па

гісторыі поппы, яе ўстаноў, арыентавацца ў знаках (помніках) паштовага

звароту - марках, паштовых штэмпелях і інш.

У сваім развіцці эпісталярныя крыніцы таксама прайшлі шэраг

этапаў. Шсьмы як форма зносін між людзьмі былі распаўсюджаны ўжо з

глыбокай старажытнасці (пісьмы на бяросце і інш.). У Вялікім княстве

асабліва пашыраецца перапіска ў XVI ст. Вельмі цікавым помнікам

XVI ст., напрыклад, з'яўляецца пісьмо Міхаіла Глінскага епіскапу Луку

Ватцэльроду, напісанае на паўлісце паперы 12 жніўня 1506 г. праз

тыдзень пасля перамогі, атрыманай пад Клецкам. Яно дазваляе

ўдакладніць структуру і памеры войскаў, дзень галоўнай бітвы (5 жніўня)

і колькасць страт. Пісьмо князя епіскапу Ватцэльроду, з якім ён быў у

сяброўскіх адносінах, мае япічэ адно, больш істотнае значэнне. Яно было

напісана ў перадсмяротныя дні караля Аляксандра, калі пераможца з-пад

Клецка, выратавальнік Літвы, згодна абвінавачванняў яго апанентаў,

быццам бы прзтэндаваў на ягелонскую спадчыну, на велікакняжацкі

пасад. Гэтае простае пісьмо без упамінання аб заслугах, якія за ім прызнае

складальнік «Хронікі Быхаўца», развенчвае легенду, якая вырасла вакол

гэтага разгрому татар, вакол асобы военачальніка, увасабленнем якой

з'яўляецца верш Мацея Стрыйкоўскага.

У другой палове XVI ст. пісьмы складана адрозніць ад іншых

відаў апавядальных крыніц. У форме пісьмаў складаюцца дзённікі

(Я.Збароўскі), эпісталярная форма служыць для выяўлення сваіх

думак, поглядаў, і вельмі складана размежаваць прыватную і

афіцыйную перапіску (пісьмы аршанскага старасты Ф. Кміты-

Чарнабыльскага). Вядомы таксама пасланні, што прыпісваюцца

старцу Арцемію, які быў асуджаны за вальнадумства ў рэлігійных

пытаннях Маскоўскім Саборам 1554 г. і ўцёк у Літву

. Таксама

прыкладам можа служыць апублікаваная А. Прахаскам

перапіска

канцлера Вялікага княства Літоўскага Льва Сапегі, дзе ёсць пісьмы

да Л. Сапегі (у прыватнасці, 93 пісьмы караля Жыгімонта, піто

тычацца абавязкаў Сапегі як канцлера і як сенатара, вельмі цікавыя

пісьмы Іпація Пацея). Відавочна імкненне Л. Сапегі як дзяржаўнага

дзеяча ўзняцца над прыватнымі інтарэсамі. I ўсё ж у такіх пісьмах

(як I. Кунцэвічу 12 сакавіка 1622 г.) ва ўсёй велічнасці паўстае і

асоба канцлера - чалавека разважлівага, асцярожнага, патрыёта

сваей Айчыны. Прыватнае пісьмо I. Кунцэвічу было яму

папярэджаннем, якое той не пачуў і загінуў.

159